اگر بعضی نقاط خالی جاده‌ای ایران تکمیل شود این کشور می‌تواند از عبور و ترانزیت کالا از جاده‌های خود درآمد کسب کند. بی‌تردید یکی از مهمترین ظرفیت‌های بالقوه حمل و نقل ایران، کریدورهای شمال به جنوب و شرق به غرب است که نقش موثری در اقتصاد منطقه، همچنین تثبیت جایگاه سیاسی ایران دارد.
حمل و نقل یکی از مهمترین اجزاء اقتصاد ملی محسوب می‌شود و به دلیل نقش زیربنایی، تأثیر فراوانی بر فرآیند رشد اقتصادی کشور دارد. این بخش در برگیرنده فعالیت‌هایی است که به شکلی گسترده در تمامی زمینه‌های تولید، توزیع و مصرف کالا و خدمات جریان داشته و در مجموعه فعالیت‌های اقتصادی نقش غیرقابل انکاری بر عهده دارد. بدون وجود شبکه حمل و نقل، تأسیسات و تجهیزات جانبی و ناوگان مطلوب، رشد و توسعه عمومی کشور متصور نیست. در رشد و توسعه اقتصاد و در تجارت جهانی مقطع زمانی فعلی و روند گسترش آن، نمی‌توان نقش سیستم‌های حمل و نقل را در بهینه‌سازی هزینه‌ها، زمان سفر، سرعت جابجایی، ایمنی و سطح خدمات ارائه‌شده انکار کرد. حمل و نقل در تمام ابعاد آن از جمله حمل و نقل کالا، مسافر، داخلی، بین‌المللی، ریلی، جاده‌ای و هوایی را می‌توان با شناخت دقیق فرصت‌های هر یک از این ابعاد، در تدوین برنامه‌های پنج‌ساله در راستای سند چشم‌انداز 1404 استفاده کرد.
در سند نهایی چشم‌انداز 1404 در امور اقتصادی که مبنای تنظیم سیاست‌های کلی چهار برنامه پنج‌ساله است، قید شده که در تدوین اهداف و برنامه‌ها، فراهم‌کردن زمینه‌های لازم برای تحقق رقابت‌پذیری کالاها و خدمات کشور در سطح بازارهای داخلی و خارجی و ایجاد ساز و کارهای مناسب برای رفع توسعه صادرات غیرنفتی لحاظ شود که در این راستا باید در برنامه‌ریزی‌های آتی نیز فضای رقابت‌پذیری را در حوزه حمل و نقل ایجاد کرد.
موضوع حمل و نقل هر چند بخشی است اما به جهت نقش موثری که در تمام حوزه‌های صنعت، معدن، تجارت خارجی ، خدمات و تعاملات بین‌المللی دارد بسیار اهمیت داشته و بر اساس آن برنامه‌ریزان کشور باید ساز و کارهای تقویت این بخش را در تمام ابعاد آن فراهم کنند. در مواد اقتصادی سیاست‌های ابلاغی برنامه ششم به ویژه در ماده 4 توسعه پیوندهای اقتصادی و تجاری متقابل و شبکه‌ای کشور به ویژه با کشورهای منطقه آسیای جنوب غربی، تبدیل‌شدن به قطب تجاری و ترانزیتی و انعقاد پیمان‌های پولی دو و چندجانبه با کشورهای طرف تجارت در چارچوب بندهای ۱۰، ۱۱ و ۱۲ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی اشاره صریحی به نقش و اهمیت حمل و نقل و ترانزیت در ابعاد مختلف آن شده است. بخش حمل و نقل از معدود بخش‌هایی است که در پنج ماده از مواد 80 گانه سیاست‌های ابلاغی به آن اشاره شده که نشان از جایگاه ویژه این بخش در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور دارد.
صاحبنظران اقتصادی به جایگاه حمل و نقل در تجارت جهانی بسیار اهمیت می‌دهند و هر کشوری که بتواند در تجارت رقابت‌پذیر بین‌المللی از این فرصت‌ها استفاده کند سریع‌تر می‌تواند به رشد اقتصادی پایدار دست یابد که در این راستا، برنامه‌ریزان کشور نیز باید سیاست‌های ابلاغی حمل و نقل در تدوین برنامه‌ها گنجانده و به عنوان بخشی که می‌تواند در ارزش افزوده صنعت، معدن و خدمات نقش ویژه‌ای داشته باشد، زمینه استفاده از فرصت‌ها را بیش از پیش فراهم کنند تا بخش حمل و نقل به عنوان پیشرو در حوزه تجارت داخلی و خارجی عمل کند. با توجه به اینکه هم‌اکنون حدود 90 درصد کالا در سطح کشور به وسیله ناوگان حمل و نقل جاده‌ای جابجا می‌شود، از این رو لزوم توجه ویژه به جایگاه حمل و نقل جاده‌ای در اقتصاد کشور ضروریست. بهبود زندگی مردم، در چارچوب فرایند توسعه، یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های دولت‌های امروزی به شمار می‌رود، کشورهای مختلف می‌کوشند با افزایش شتاب فرایند توسعه، علاوه بر بهبود سطح رفاه جامعه، جایگاه و نقش خود را در معاملات جهانی ارتقاء دهند. دستیابی به چنین هدف‌هایی، مستلزم ایجاد بسترهای مناسب است که زیرساخت‌های فیزیکی، از آن جامعه به شمار می‌رود. یکی از مهمترین زیرساخت‌های توسعه اقتصادی، شبکه‌های حمل و نقل و به طور خاص، زیرساخت‌های حمل و نقل جاده‌ای است. به طور کلی برنامه‌ریزی در حمل و نقل عناصر و عوامل اصلی از جمله عوامل امنیت، سرعت و زمان سروکار دارد. با توجه به موارد مطرح‌شده لزوم برنامه‌ریزی برای پیشگیری از حملات احتمالی بدخواهان کشور در قالب برنامه‌های مدون پدافند غیرعامل ضروری به نظر می‌رسد. طبق ماده 215 قانون برنامه پنجم توسعه، هیچ طرح عمرانی عملیاتی نمی‌شود مگر آنکه مطالعات پدافند غیرعامل آن انجام شده باشد، در این راستا برای اجرا و توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل کشور و کاهش آسیب‌پذیری آن در برابر تهدیدات دشمن، توجه دقیق و علمی به موضوعات پدافند غیرعامل و تخصیص کافی بودجه به آن الزامی است. پدافند غیرعامل شامل مجموعه‌ای از اصول و اقدامات پیشگیرانه است که با انجام آنها در زمان جنگ (بدون بهره‌گیری از جنگ‌افزارها) و یا زمان وقوع حوادث و بلایای طبیعی، همزمان با کاهش تلفات جانی، بتوان از واردشدن خسارات به تأسیسات حیاتی جلوگیری کرد و یا میزان خسارات را به حداقل ممکن رساند. اجرای اصول مربوط به پدافند غیرعامل در کنار افزایش امنیت مناطق حساس ملی از قبیل مراکز نظامی، سیاسی، صنعتی و ارتباطی از جمله محورهای مواصلاتی بسیار موثر و حائز اهمیت است، دفاع غیرعامل در واقع مجموعه تمهیدات، اقدامات و طرح‌هایی است که با استفاده از ابزار، شرایط و حتی‌المقدور بدون نیاز به نیروی انسانی به صورت خوداتکا صورت گیرد، چنین اقداماتی از یکسو توان دفاعی مجموعه را در زمان بحران افزایش داده و از سوی دیگر پیامدهای بحران را کاهش و امکان بازسازی مناطق آسیب‌دیده را با کمترین هزینه فراهم می‌سازد. در حقیقت طرح‌های پدافندغیرعامل قبل از انجام مراحل تهاجم و در زمان صلح تهیه و اجرا می‌شوند.
همچنین با رعایت این اصول، هزینه‌های اجرای عملیات‌های نظامی دشمن به میزان قابل توجه افزایش خواهد یافت. سازمان پدافند غیرعامل کشور هشت حوزه اصلی را در پدافند غیرعامل اعلام کرده است:
پدافند غیرعامل عمومی، سایبری، زیستی، پرتویی، شیمیایی، کالبدی یا فنی، اقتصادی و پدافند مردم‌محور .
در این حوزه شبکه حمل و نقل جاده‌ای کشور به عنوان یکی از شریان‌های مهم اقتصادی و توسعه‌ای ملی مورد توجه دشمنان و رقبای کشور است. در ردیف (ب) ماده (1) از آیین‌نامه اجرایی بند (11) ماده (121) قانون برنامه چهارم توسعه کشور، مجموعه اقدامات غیرمسلحانه‌ای که موجب کاهش آسیب‌پذیری نیروی انسانی، ساختمان‌ها و تأسیسات، تجهیزات و شریان‌های کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن و یا کاهش مخاطرات ناشی از سوانح غیرطبیعی را پدافند تعریف کرده است. در موضوع پدافند غیرعامل پنج اصل باید رعایت شود که به ترتیب شامل این موارد است:
«دشمن ما را نبیند»، «اگر ما را دید نتواند کاربری ما را تشخیص دهد»، «اگر دشمن کاربری ما را تشخیص داد اجازه ندهیم ما را مورد هدف قرار دهد»، «اگر ما را مورد هدف قرار داد، خسارت ما کم باشد» و مرحله آخر «توانایی در تسریع بازسازی خود» است.
با مداقه بر تئوری "واردن" آمریکایی، مهمترین وظیفه در طرح‌ریزی یک جنگ، شناسایی مراکز ثقل کشور مورد تهاجم بوده و چنانچه این مراکز با دقت لازم شناسایی و مورد هدف قرار گیرند، کشور مورد تهاجم در اولین روزهای جنگ طعم شکست نظامی را چشیده و در کوتاه‌ترین مدت به خواسته‌های کشور مهاجم (آمریکا) تن در داده و تسلیم خواهد شد. تئوری یا مدار پنج حلقه واردن، مورد استفاده فرماندهان عملیاتی آمریکا و متحدین در جنگ 43 روزه 1991 (جنگ اول خلیج فارس)، مناقشه کوزوو (جنگ 11 هفته‌ای سال 1999 ناتو علیه یوگسلاوی) و جنگ آمریکا و انگلیس علیه عراق (2003) قرار گرفته است، در تئوری مذکور، مراکز ثقل یک کشور، به صورت سیستمی همانند اعضای یک بدن قلمداد شده و در صورت انهدام هر یک از مراکز ثقل، سیستم، پیکره و کالبدِ کشور مورد تهاجم فلج شده و قادر به ادامه فعالیت و حیات نخواهد بود.
در پدافند غیرعامل موضوع پنج حلقه واردن بسیار مورد توجه است، این پنج حلقه به ترتیب از حلقه اول تا حلقه آخر، شامل موارد زیر است:
حلقه اول: رهبری، فرماندهی و کنترل (leadership) در حکم مغز انسان
حلقه دوم: محصولات کلیدی (key production) در حکم قلب و شش‌های انسان
حلقه سوم: زیرساخت‌های مواصلاتی و حمل و نقل (infra structures) در حکم سلسله اعصاب بدن انسان
حلقه چهارم: جمعیت مردمی و اراده ملی (population &peaple will) در حکم دست و پاهای بدن انسان
حلقه پنجم: نیروهای عملیاتی (field forces) در حکم گلبول‌های بدن انسان
بنابر گزارش مراکز حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی کشور، باید با برنامه‌ریزی‌های جامع، مستمر و اقدامات اجرایی پدافند غیرعامل ضمن سلب ابتکار و آزادی عمل از دشمن و تحمیل شرایط سخت و دشوار، اقدامات تهاجمی وی را خنثی کرده و آستانه مقاومت نیروهای خودی را ارتقا دهند.
در پدافند غیرعامل باید آسیب‌پذیری‌ها را کاهش داد و از تهدیدات دور نگه داشت، یک هدف در صورتی آسیب‌پذیر است که به راحتی و سهولت در مقابل تهدیدات، خطرپذیر بوده و در صورت تهاجم دشمن، با خسارات و تلفات زیادی مواجه شود.
در حلقه سوم واردن، موضوع زیرساخت‌های مواصلاتی و سیستم‌های حمل و نقل عنوان شده است، نظیر پل، جاده اصلی و از این قبیل که باید در این عرصه برای کاهش آسیب‌پذیری‌های آنها و افزایش بازدارندگی دشمن، فعالیت‌های بسزایی انجام شود.
راه‌ها شریان‌های ارتباطی تمدن بشری بوده و همراه با گسترش و تجهیز آنها زندگی بشر نیز توسعه یافته است و در هر کجا و به هر دلیل که به این شریان‌ها آسیبی وارد شود کل سیستم اجتماعی آسیب می‌بیند.
امروزه یکی از اهداف مهم دشمن برای از پای در آوردن کشوری که مورد هجوم قرارداده است، واردکردن آسیب‌های جدی به شریان‌های حیاتی کشور (محورهای مواصلاتی و حمل و نقل) است؛ بنابراین برای خنثی‌سازی این ترفند دشمن، باید راه‌های مقابله با آن را شناخت و به کار برد. بررسی موقعیت ویژه ایران و به دنبال آن حساسیت‌های گوناگون موجود در کشور، لزوم برنامه‌ریزی و پیش‌بینی طرح‌ها و اقدامات مختلف را با هدف کاهش آسیب‌پذیری زیر ساخت‌های حیاتی موجود در پهنه سرزمینی و افزایش پایداری ملی و تداوم فعالیت‌های دستگاه‌ها و سیستم‌های حیاتی در بحبوحه بحران‌ها و تهدیدات طبیعی و غیرطبیعی بیش از پیش ضروری کرده است.
پدافند غیرعامل به عنوان یکی از راهکارهای اصلی در این زمینه مطرح است و حمل و نقل جاده‌ای به عنوان یکی از زیرساخت های مهم آن، نقش اساسی در ایجاد ارتباط میان مکان‌ها و موقعیت‌های مختلف یک کشور و کشورهای دیگر دارد. همین خصوصیت مهم باعث شده تا حمل و نقل جاده‌ای از اهداف مورد توجه دشمن قرار گیرد. شناخت و رعایت اصول پدافند غیرعامل در این حوزه، باعث کاهش آسیب‌پذیری و خسارت‌های احتمالی در آن می‌شود. همچنین توسعه صنعت حمل و نقل جاده‌ای در قالب طرح آمایش سرزمین نوعی نگرش پدافند غیرعامل در این حوزه محسوب می‌شود. وجود ناملایمات منطقه خاورمیانه و برنامه‌های خصمانه برخی دولت‌های منطقه و جهان باعث شده تا لزوم و اهمیت افزایش تعاملات منطقه‌ای و افزایش همبستگی و اتحاد ملی و منطقه‌ای مطابق با اسناد بالادستی نظام و دولت محترم هر چه بیشتر مد نظر قرار گیرد.
منابع:
1-سند چشم انداز1404 جمهوری اسلامی ایران
2- سیاست‌های کلان ابلاغی برنامه ششم توسعه
3-برنامه چهارم و پنجم توسعه
4-کتاب نبرد هوائی «جان واردن»
5-بهبهانی، حمید؛ حسن زیاری و حامد سیفی، ۱۳۹۱، ملاحظات مدیریت بحران و پدافند غیرعامل و جایگاه آن در توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل ریلی، دومین کنفرانس ملی مدیریت بحران، تهران،