موضوع صادرات گاز ایران به کشورهای همسایه از جمله مباحثی است که در بازه های زمانی مختلف محل مناقشه بوده است.
در رابطه با صادرات گاز ایران به ترکیه، مباحث پیرامونی این موضوع گستره بیشتری دارد. مراودات اقتصادی ایران با ترکیه در حوزه صادرات گاز، از آن وجه برجسته تر به نظر می رسد که همزمان با این رخداد، بحث صادرات برق به این کشور از سوی ایران هم چندی است که مطرح شده است. جذب سرمایه های داخلی و خارجی و ایجاد زمینه های لازم برای مشارکت بخش خصوصی در اجرای طرح های تولید برق از ماموریت های اجرایی وزارت نیرو است، اما شرکت ملی صادرات گاز به صورت موازی در حال انجام این ماموریت است، در حالی که هیچ مجوزی از وزارت نیرو ندارد.
علیرضا کاملی مدیرعامل شرکت ملی صادرات گاز ایران اخیرا از مذاکره و امضای توافقنامه اولیه با پنج شرکت برای تبدیل گاز به برق و صادرات برق خبر داده است، در حالی که در این جلسات هیچ نماینده ای از وزارت نیرو حضور نداشته و تنها متن توافقنامه ها برای اخذ مجوز به توانیر ارسال شده است. به هر حال مطالعات و آینده نگری همه جانبه شرایط محیطی و جهانی صنعت برق، مطالعات و بررسی بازار بین المللی برق و نظارت بر قراردادهای مرتبط با صنعت برق از وظایف حاکمیتی وزارت نیرو است، اما شرکت ملی صادرات گاز ایران به این وظایف حاکمیتی وزارت نیرو ورود کرده و بدون حضور مسئولان وزارت نیرو، اقدام به امضای تفاهمنامه صادرات برق با شرکت های خصوصی می کند. شرکت توانیر نیز تاکنون به هیچ کدام از توافقنامه های امضا شده توسط شرکت ملی صادرات گاز ایران مجوز نداده است. به گفته وزیر نیرو نیز شرکت ملی گاز ایران در زمینه برق تفاهمنامه هایی امضا کرده که اجرایی نشده و ادامه پیدا نکرده است. وزارت نفت که با شعار متنوع سازی سبد صادراتی گاز کشور اقدام به امضای توافقنامه صادرات برق می کند، به جانمایی نیروگاه ها، سرمایه گذاری و توجیه اقتصادی احداث نیروگاه های برق نیز ورود کرده و مشخص نیست این موازی کاری در وزارت نیرو و وزارت نفت با چه اهدافی ادامه دارد، در حالی که شرکت ملی صادرات گاز ایران هیچ مجوزی از وزارت نیرو برای عقد توافقنامه در زمینه صادرات برق ندارد.
** برق یا گاز؛ کدام به صرفه است؟
اوایل پاییز امسال بود که موضوع صادرات برق ایران به ترکیه به محل اختلاف وزارت نیرو و وزارت نفت تبدیل شد. از یک سو، وزارت نیرو در پی آن بود تا با صادرات برق به ترکیه، دامنه صادرات انرژی به این کشور را گسترده تر کند و از سوی دیگر وزارت نفت هم استدلال می کرد در حالی که قیمت تمام شده تولید برق در ترکیه با خوراک گاز خریداری شده از ایران، بیش از نرخ برق صادراتی ایران به آن کشور تمام می شود، صدور مستقیم برق به ترکیه در نهایت باعث می شود تا آن کشور گاز کمتری از ایران خریداری کرده و این در اساس به لحاظ اقتصادی برای کشور زیان آور است.
هر چند با طرح چنین مباحثی به نظر می رسید در نهایت موضوع صادرات برق به ترکیه مسکوت گذاشته شود، خبر عقد قرارداد مستقیم میان شرکت نفت و بخش خصوصی در زمینه ساخت نیروگاه های برق در نزدیکی مرز ترکیه برای تولید و صادرات برق به این کشور، بار دیگر مبحث صادرات برق و گاز به ترکیه را در کانون توجه قرار داد.
هر چند وزارت نیرو اعلام کرده است به شرکت های خصوصی برای راه اندازی نیروگاه مجوز نمی دهد، اما موضوع نرخ گذاری گاز مصرفی این نیروگاه ها از سوی وزارت نفت هم خود مساله ای است که مبحث مذکور را به چالش می کشد. آنچنان که معاون برنامه ریزی و نظارت بر منابع هیدروکربوری وزیر نفت اعلام کرده است، قیمت پایه گاز مصرفی نیروگاه های مورد اشاره، چیزی در حدود نرخ گاز صادراتی به کشور ترکیه تعیین شده است.
هر چند که قیمت گاز صادراتی ایران به ترکیه طی همه این سال ها به روشنی اعلام نشده است، اما بنا به گفته رستم قاسمی، وزیر نفت دولت دهم هر متر مکعب گاز صادراتی ایران با قیمت 50 سنت به ترکیه صادر می شود. اما باید توجه داشت که نرخ گذاری هر متر مکعب گاز صادراتی طبق فرمولی محاسبه می شود که قیمت پایه نفت و میعانات آن را مبنا قرار می دهد.
از این رو به نظر می رسد قیمت فعلی صادرات گاز ایران به ترکیه، آن مبلغ 50 سنت مورد اشاره نباشد. با این حال، در صورت برابری قیمت گاز نیروگاه های مورد اشاره با گاز صادراتی، تولید برق در آن واحدها و صادرات آن به کشور ترکیه مقرون به صرفه نیست.
نکته قابل توجه در این رابطه این است که بخش خصوصی با وزارت نفت در ارتباط با تاسیس واحدهای نیروگاهی جدید قرارداد منعقد کرده اند. از این رو اگر قیمت گاز عرضه شده به آن واحدها کاهش پیدا نکند، حتی تاسیس آن واحدهای نیروگاهی هم به سرانجام نمی رسد.
گذشته از این مسائل، بر فرض اینکه با توافقات آتی میان بخش خصوصی و وزارت نفت، گاز عرضه شده به این واحدهای نیروگاهی آنچنان کاهش یابد که تولید و صادرات برق به ترکیه مقرون به صرفه شود، ازسوی دیگر موضوع صادرات مستقیم گاز ایران به ترکیه دچار چالش می شود.
کمااینکه در حال حاضر نیز در موضوع صادرات گاز ایران به ترکیه، اختلافاتی بر سر قیمت پایه بین مسئولان انرژی دو کشور وجود دارد. به هر روی بایسته است مسائلی از این دست که وجوه اقتصادی، تامین انرژی و منافع ملی کشور را شامل می شود بدون آنکه از هیجانات سیاسی و نظرگاه های شخصی یا گروهی تاثیر پذیرد در فضایی تعاملی و با نگاهی راهبردی مورد بحث قرار گیرد.
** شیرین سازی آب؛ بهترین راهکار
در حالی که وزارتخانه های نفت و نیرو سرگرم رایزنی تعیین اولویت بین صادرات گاز یا برق هستند، به نظر می رسد بهترین راهبرد، تولید برق و شیرین سازی آب با استفاده از گاز و صادرات برق تولیدی و مصرف آب شیرین در داخل است. دراین باره باید توجه داشت که آب های سطحی موجود در کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس و دریای عمان پاسخگوی رشد جمعیتی و اقتصادی این مناطق نیست. این کشورها برای رفع این مشکل اقدام به تاسیس واحدهای آب شیرین کن در کنار واحدهای تولید برق کرده اند و تقریبا تمام آب آشامیدنی این مناطق با استفاده از آب شیرین کن تامین می شود.
ظرفیت آب شیرین کن های کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به 30 میلیون متر مکعب در روز می رسد. برای توسعه واحدهای تولید همزمان برق و آب لازم است که در وهله نخست منابع انرژی مثل گاز کافی و در گام بعدی توانمندی فنی در عرصه ساخت تجهیزات و تأسیسات موجود باشد. با توجه به وجود این توانمندی در داخل، وابستگی به خارج از کشور در این حوزه رفع شده است. به عنوان نمونه می توان به طرح تولید همزمان برق و آب قشم اشاره کرد.
این پروژه که در سال 93 با سرمایه گذاری نزدیک به 70 میلیون یورو توسط گروه مپنا احداث شده است، با مصرف 360 هزار مترمکعب گاز طبیعی در روز ظرفیت تولید 50 مگاوات برق و 18 هزار مترمکعب آب شیرین در روز را دارد. به هر حال در پی افزایش ظرفیت تولید گاز کشور، برای صادرات این محصول دو گزینه وجود داشت که صادرات گاز به صورت مستقیم و تبدیل گاز به برق و صادرات آن، این دو گزینه هستند.
اما وجود واحدهای تولید همزمان برق و آب شیرین گزینه دیگری را اضافه می کند و آن، تولید برق و شیرین سازی آب با استفاده از گاز و صادرات برق تولیدی و مصرف آب شیرین در داخل است که مسئولان می توانند به این موضوع هم توجه داشته باشند.