از جمله پتانسیل های دیگر ایران که حالت فزاینده ای برای توان تحریمی آن ایجاد می کند، فضای هوایی امن و استراتژیک است که با عنایت به ناآرامی های موجود در منطقه غرب آسیا و نیز اوکراین با اقبال بی سابقه شرکت های مختلف هوایی مواجه شده است.
به دنبال منتشر شدن اخباری مبنی بر اعمال تحریم‌های موشکی علیه ایران، این گمانه به وجود آمده که ایران در برابر این اقدامات چه عکس‌العمل‌هایی انجام می‌دهد. یکی از عکس‌العمل‌ها دستور رئیس‌جمهور اسلامی ایران مبنی بر تشدید فعالیت‌های موشکی ایران بوده است.حضرت آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در سی و هفتمین سالگرد قیام خونین تبریز، در دیدار مردم آذربایجان شرقی در خصوص مسئله تحریم ها «با تأکید بر لزوم استفاده از ظرفیت‌های بسیار بالای جوانان بخصوص دانشجویان بسیجی، در مسائل کشور و پیشبرد اهداف انقلاب، به تهدیدهای دولت زورگو و قلدر امریکا و تحریم‌های جدید دنباله‌روهای اروپایی آن فرمودند: اگر بنابر تحریم باشد، ملت ایران هم میتواند تحریم کند و این کار را خواهد کرد.
ملت ایران اراده بسیار قوی دارد و جمهوری اسلامی، در هر مسئله‌ای که وارد شده است، عزم راسخ خود را نشان داده است.». نکته حائز اهمیتی که ایشان در این سخنرانی به آن توجه داشتند مسئله پتانسیل ایران برای تاثیر بر رفتار قدرتهای بزرگ عرصه بین المللی از جمله قدرتهای غربی است، مسئله ای که تاکنون کمتر دیده شده و مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به مولفه‌های استراتژیکی که ایران دارد (دارنده دومین ذخایر گاز و چهارمین ذخایر نفت دنیا، در اختیار داشتن مناطق استراتژیک انتقال انرژی، ذخایر منابع طبیعی و معدنی، فولاد و ...)، در آینده احتمالی در صورتی که این کشور بخواهد نظام بین الملل را متاثر از خود بکند، گزینه های فراوانی دارد. به عبارتی و از دیدگاه علمای روابط بین الملل ایران میتواند منافع رضایت بخش خود را به منافع حداکثری تغییر دهد و اصطلاحا «تمام گزینه های خویش را روی میز قرار دهد». بحثی که مطرح می شود این است که متناسب با واقعیات عرصه بین الملل این کشور چه ظرفیتی را برای تاثیرگذاری و ایجاد محدودیت برای کشورهای تحریم کننده داراست؟ لذا با این رویکرد باید به ارزیابی توانمندی های ایران در حوزه مقابله با تحریم ها و کشورهای تحریم کننده از طریق اقدام متقابل پرداخت و بررسی کرد که پتانسیل های ایران که در آینده می تواند غرب را با استفاده از آن تحریم کند، کدامند.
منظور از توان تحریم ایران چیست؟
هر کشوری با توجه به مجموعه ای از فاکتورهای مادی و غیرمادی در جهان شناخته می شود که در کنار هم ایجادکننده قدرت و میزان آن به شمار می آید و به سبب همین قدرت، توانایی تاثیرگذاری بر محیط پیرامون خود را می یابد. به اعتقاد واقع گرایان "مبارزه بر سر قدرت" ویژگی تعیین کننده سیاست بین الملل و "شناخت قدرت" از نظر آنها پیش شرط سیاست گذاری موفق است. هنگامی که قدرت را به سطح ملی می بریم، این مسئله مطرح می شود که چه چیزی به بنیان قدرت ملی یک کشور شکل می دهد؟ قدرت رابطه ای است که به واسطه آن کشورها در راستای اهداف و منافع خود توانایی تاثیرگذاری بر یکدیگر را کسب می کنند. پس از آن که منابع قدرت یک کشور مشخص شد؛ می توان بر حسب میزان اهمیت یک عامل یا مجموعه آنها، کشورهای دیگر را تحت تاثیر قرار داد یا به عبارت دیگر در تنگنا گذاشت. بنابراین "توان تحریمی" یک کشور به مجموعه امتیازات و نقاط قوت یک کشور در برخورد با رقبایی اطلاق می شود که کشور فاعل در صدد است با بهره گیری از آنها به ایذاء و محدودیت طرف مقابل و نهایتا تغییر در رویه آن مبادرت کند. برای بررسی توان تحریمی ایران باید نگاهی به عناصر تشکیل دهنده قدرت آن داشته باشیم. ایران به واسطه موقعیت جغرافیایی و ویژگی های خاص طبیعی همواره یکی از حساس ترین نقاط استراتژیک در جهان به شمار می آمده است.
ایران پس از روسیه بزرگترین دارنده ذخایر گاز و چهارمین دارنده ذخایر نفتی در دنیا است. علاوه بر دارا بودن منابع و معادن طبیعی ذی قیمت، به لحاظ نقش مواصلاتی که در ارتباط بین آسیا و اروپا دارد و راههای ارتباطی امن و متعدد همواره محل رفت و آمدهای متعدد بین‌المللی بوده است. در اختیار داشتن تمام قسمت های شمالی خلیج فارس، تنگه هرمز، دریای عمان و حدود 31 جزیره در دهانه تنگه و خلیج فارس و نظارت بر عبور و مرور کشتی ها در داخل تنگه و خلیج از دیگر نقاط تمایز ایران است. توان بالای دفاعی و نظامی، وسعت قلمرو، نیروی انسانی متخصص، دارابودن جمعیت جوان و توان صنعتی از دیگر شاخصه های قدرت ایران هستند که اگر نگاهی متفاوت به آنها داشته باشیم؛ علاوه بر تمتع از آنها می توانیم به عنوان حربه های تحریم در برابر دشمنان از آن استفاده کرد.
غرب از چه حوزه هایی توسط ایران آسیب پذیر است؟
ایران به لحاظ دارا بودن عناصر مادی قدرت همواره از یک موقعیت سوق الجیشی در منطقه و جهان برخوردار بوده است. در کنار عناصر مادی، جمهوری اسلامی به لحاظ گفتمان دینی و مذهبی قدرت و اثرگذاری مضاعفی به دست آورده که این عوامل مجموعا زمینه های نفوذ برای کشورمان و در طرف مقابل زمینه های آسیب پذیری فراهم آورده است. استفاده از هر کدام از این عوامل یا نقاط قوت برحسب شرایط زمانی و مقتضیات منطقه ای و بین المللی صورت می گیرد که فراخور وضع موجود می توان از آنها بهره جست. اما با توجه به شرایط موجود منطقه ای و بین المللی عمده ترین حربه هایی که به نظر می رسد، جمهوری اسلامی می تواند از آنها برای اقدام متقابل با تحریم ها از آن استفاده کند، به قرار ذیل است:
تحریم صادرات گاز به اروپا:
ایران ، یک کشور برجسته در سر عرضه نفت و گاز به شمار می رود. این اهمیت هم به لحاظ دارا بودن ذخایر گاز و هم بخاطر در اختیار داشتن شبکه توزیع و مسیرهای انتقال انرژی است. در هر حال، باید پذیرفت که همواره نمی توان به سرعت و سهولت جایگزین هایی را برای عرضه کنندگان انرژی به اروپا پیدا کرد، زیرا این امر بستگی به چگونگی قرار گرفتن شبکه های توزیع در خصوص گاز و تاسیس پالایشگاه هادر خصوص نفت دارد. با توجه به ناآرامی های اوکراین و درگیری روسیه و آمریکا و اتحادیه اروپا درباره اوضاع اوکراین و وضع تحریم های بین المللی علیه روسیه، استفاده از این فرصت جهت آسیب زدن به منافع این کشورها توسط ایران، گزینه مناسبی به نظر می رسد.
اروپا درصد قابل توجهی از گاز خود را از طریق اکراین تامین می کند اما با توجه به شرایط موجود، روسیه مخالف اصلی تامین گاز اروپا از طریق اوکراین است و در این موضوع اجازه ای برای تامین گاز اروپا به اوکراین نمی دهد، بنابراین ایران می تواند به عنوان یک فرصت جایگزین در انتقال منابع گازی مدنظر اروپا قرار گیرد. بنابراین همانطور که مقام معظم رهبری بر آن تاکید دارند، تحریم صادرات گاز به اروپا حربه خوبی برای پاسخگویی به تحریم های غرب خواهد بود. در این رابطه طرح تحریم صادرات گاز به اروپا توسط نمایندگان مجلس در حال بررسی و تدوین است (قطره، 29 بهمن 1393).
تحدید تنگه بین‌المللی هرمز:
این تنگه آبراهی است که خلیج فارس را از راه دریاى عمان به اقیانوس هند متصل می سازد. در طول 30 کیلومتر از تنگه هیچ دریای آزاد بین ایران و عمان وجود ندارد و خط منصف آبراه را به دو قسمت تقسیم کرده است. کشور ایران با توجه به وجود جزایر ایرانى در میانه تنگه هرمز و محاسبه خط کرانه هاى همه جزایر ایرانى و عمانى طبق قرارداد مرزى ایران و عمان، داراى مالکیت سیاسى و جغرافیایى در قسمت اعظم این تنگه است. در اهمیت این تنگه همین بس که حدود 40 درصد نفت دنیا، 50 درصد نفت ایالات متحده و حدود 90 درصد نفت خلیج فارس از طریق این معبر صادرات و تامین می گردد. این مزیت برای کشور ما به عنوان یک قابلیت بالقوه برای ایجاد تحریم و ضربه به منافع کشورهایی محسوب می شود که روابط مبتنی بر خصومت را با ایران دنبال می کنند. در خصوص استفاده از حق تعلیق عبور و مرور یا عبور بی ضرر از این تنگه نظرات مختلفی وجود دارد، اما آنچه که به خوبی مبرهن است این است که بر اساس اصول و قواعد حاکم بر حقوق بین الملل، اجرای مفاد معاهدات بین المللی و به تبع آن مسؤولیت بین المللی، زمانی بر دولتی تکلیف می گردد که آن دولت از طریقی (تصویب یا الحاق) به آن معاهده پیوسته باشد. این در حالی است که جمهوری اسلامی ایران تا کنون به کنوانسیون 1982 حقوق دریاها نپیوسته و لذا مفاد این کنوانسیون که بر اساس آن، کشورهای مجاور تنگه اصولا نمی توانند مانع عبور و مرور کشتی ها شوند- در مورد ایران مَجرا نخواهد بود.
از سوی دیگر مطابق اصول و قواعد حاکم بر کنوانسیون 1958 ژنو، تعلیق عبور بی‌ضرر در تنگه‌هایی مانند تنگه‌ی هرمز که آبهای آن جزء آبهای سرزمینی ایران و عمان می‌باشد، تعلیق ـ در قسمت حاکمیتی ـ امکان‌پذیر است (قنبری نژاد، 1مرداد1391).در همین ارتباط «مایکل کلارک» رئیس مؤسسه‌ی «رویال یونایتد سرویس»می‌گوید: «در صورت ایجاد تنش در تنگه‌ی هرمز، ایران این تنگه را مسدود نخواهد کرد ولی ناامن کردن این تنگه بسیار بدتر از بستن آن است چون تانکرهای بزرگ نفتی دیگر امنیت لازم برای عبور از این آبراه را نخواهند داشت.» همچنین خبرگزاری «آسوشیتد پرس» نیز در گزارشی به سران آمریکا هشدار می‌دهد: «توانایی ایران در متوقف کردن 40 درصد از تجارت نفت جهان سلاحی است که احتمالاً از موشک‌ها و هرگونه سیستم تسلیحاتی که ایران در اختیار دارد، قدرتمندتر است» (قنبری نژاد، 1مرداد1391).
عملی شدن طرح دلارزدایی در مبادلات اقتصادی با همکاری چین و روسیه:
حذف دلار و یورو از مراوادت اقتصادی یکی از مهمترین راه های مقابله با کشورهای تحریم کننده و خصوصا ایالات متحده است. این طرح هم تاثیرپذیری اقتصاد کشورهای مجری را از تحریم های این چنینی کم می کند و هم موجب می شود اثرات پر قدرت پول های جهانی مثل دلار و یورو کم شود. روسیه یکی از کشورهایی است که خصوصا پس از وقوع تحریم ها با جدیت به دنبال تحقق نظام تجاری بدون دلار یا دنیای تهی شده از دلار بوده است و در این راستا با کشورهای همسویی مانند چین وارد مذاکره شده است. همراه شدن ایران و سایر کشورهای آسیایی در این مسیر می تواند نقش مهمی در کاهش ارزش ارزهای کشورهای مجری تحریم و آسیب به بدنه اقتصادی آنها داشته باشد.
تحریم استفاده از کالاهای خارجی:
یکی از مواردی که مقام معظم رهبری بارها به آن تاکید داشته اند، استفاده از تولیدات داخلی و تحریم استفاده از کالاهای خارجی در صورت داشتن کالای مشابه در داخل بوده است. ایشان در سخنرانی روز گذشته خود باز هم بر این مساله انگشت تاکید گذاشتند و فرمودند: «مردم و همه کسانی که علاقمند به ایران و آینده آن هستند و همچنین دستگاههای دولتی باید کالاهای خارجی را که مشابه داخلی آن وجود دارد، استفاده نکنند.» (وب سایت مقام معظم رهبری، 29 بهمن 1393). این موضوع در صورتی که به درستی از سوی عموم مردم کشورمان دنبال شود، ضمن تقویت بنیه اقتصادی کشور و شکوفایی تولید ملی به راهی برای مقابله با تحریم ها تبدیل خواهد شد.
تحریم استفاده از فضای هوایی امن ایران؛ از جمله پتانسیل های دیگر ایران که حالت فزاینده ای برای توان تحریمی آن ایجاد می کند، فضای هوایی امن و استراتژیک است که با عنایت به ناآرامی های موجود در منطقه غرب آسیا و نیز اوکراین با اقبال بی سابقه شرکت های مختلف هوایی مواجه شده است. بی تردید یافتن آلترناتیو برای این فضا (در صورت تحریم ایران) برای غرب به آسانی ممکن نخواهد بود و این به مثابه پتانسیلی بالقوه در اختیار ایران است.
تحریم عرضه خدمات دریایی؛ از سوی دیگر نقش کلیدی نیروی دریایی ایران در تامین امنیت دریاهای مجاور و کشتی های مختلف که قصد عبور از آبهای منطقه را دارند، از دیگر پتانسیل های تحریمی کشورمان است. این مورد به علاوه نقشی که نیروی دریایی جمهوری اسلامی ایران در مبارزه با دزدان دریایی و حفظ امنیت ناوگان دریایی بین المللی ایفا می کند که تا به حال از این دست چندین مورد اتفاق افتاده و یکی از آخرین موارد آن نجات کشتی چینی از دست دزدان دریایی بوده است، از دیگر موارد پتانسیل تحریمی ایران است.
فرجام سخن
موارد فوق از عمده ترین راه های مقابله با تحریم های کشورهای غربی به شمار می رود اما اگر با دقت بیشتری به توانمندی های ایران بنگریم، بدون شک فرصت های بی شماری در این رابطه وجود خواهد داشت که با داشتن طرح ها و برنامه های راهبردی می توان از آنها استفاده کرد. در نگاه کلان‌تر، نزدیکی روابط ایران با روسیه و چین که شرکای راهبردی در جهت مقابله با سلطه آمریکا در نظام بین الملل محسوب می شوند و ایجاد زمینه های موثرتر برای خنثی سازی اقدامات آمریکا و اتحادیه اروپا در جهت پیش برد منافع خود در منطقه از دیگر راه های ضربه به پیکره نظام بین المللی غربی است.
منابع:
وب سایت مقام معظم رهبری (29 بهمن 1393) «رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار هزاران نفر از قشرهای مختلف مردم استان آذربایجان شرقی»، بازیابی شده در 30بهمن 1393 به آدرس:
قنبری نژاد، حمیدرضا (1 مرداد 1391) «بررسی ابعاد حقوقی انسداد تنگه‌ی هرمز از منظر حقوق بین‌الملل؛ آیا ایران به لحاظ حقوقی قادر به بستن تنگه‌ی هرمز هست؟» بازیابی شده در 30 بهمن 1393 به آدرس:
فیاضی، عبدالحمید (29 بهمن 1393) «طرح تحریم صادرات گاز به اروپا کلید خورد / قدرت گاز ایران حربه ای برای تحریم اروپا»، بازیابی شده در 30 بهمن 1393 به آدرس: