ضرورت پاسخگویی برنامه های توسعه به نیازهای اساسی جامعه

برنامه های توسعه تدوین می شوند تا بتوانند به نیازهای توسعه ای کشور پاسخ دهند و در صورتی که برنامه ای نوشته شود اما اهداف برنامه محقق نشود نه تنها وقت برنامه ریزان تلف شده بلکه با هزینه منابع، باز هم گامی در جهت نادیده گرفتن حقوق مردم برداشته شده است.

** برنامه های توسعه پیش از انقلاب اسلامی
برنامه های توسعه اول و دوم (34 - 1327 و 41 - 1334)در ایران در قالب برنامه های هفت ساله و از برنامه سوم که از سال 1341 شروع برنامه بود در قالب برنامه های پنجساله تدوین شد.
برنامه های سوم (46 - 1341)، چهارم(51 - 1347)، پنجم (56 - 1352)و ششم توسعه(61 - 1357)از دیگر برنامه های توسعه پیش از انقلاب اسلامی بود. برنامه ششم توسعه که با لحاظ کردن آمایش سرزمین تدوین شده بود به دلیل وقوع انقلاب اسلامی متوقف شد.
برنامه ریزی بعد از انقلاب از سال 1368 دوباره در ایران از سر گرفته و نخستین برنامه توسعه برای سال های 1368 تا 72 در کشور تنظیم شد.

** برنامه های چهارم و پنجم توسعه
برنامه های توسعه به طور معمول مملو از آرمانهایی است که کشور باید به سوی آنها گام بردارد اما این موضوع در بیشتر مواقع محقق نشد به طوری که کارشناسان معتقدند فقط 15درصد از برنامه چهارم در کشور تحقق یافت و اهداف برنامه پنجم در کشور به فراموشی سپرده شد.
برنامه چهارم توسعه در سالهای پایانی دولت اصلاحات تنظیم شده بود اما به یکباره که دولت نهم بر سر کار آمد متاسفانه دولت خود را ملزم به اجرای آن برنامه نکرد.
بسیاری از کارشناسان اعلام کرده اند که برنامه پنجم توسعه مبتنی بر آرزوها تنظیم شده بود اما با واقعیات درون جامعه هماهنگی نداشت. متاسفانه این برنامه هم که در دوره دولت قبلی تهیه شده بود به اجرا درنیامد و همه اینها در حالی بود که قرار بود از طریق برنامه های توسعه به قدرت اول منطقه در بخش های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تبدیل شویم.
مقام معظم رهبری روز 9 تیرماه سال جاری در حالی سیاست های کلی برنامه ششم توسعه را به رییس جمهوری ابلاغ کردند که در آن نه تنها بر کاهش وابستگی بودجه به درآمدهای نفتی و تغییر نگاه به این منابع تاکید شده بود بلکه اقتصاد مقاومتی از محورهای اصلی آن به شمار می رفت.
البته برنامه ششم توسعه در حالی ابلاغ شد که برنامه چهارم، ظرفیت مناسبی برای اجرای سیاست های کلی اصل 44 قانون اساسی و توسعه اقتصاد تعاونی نداشت و برنامه پنجم هم نتوانسته بستر مطمئنی برای اقتصاد مقاومتی ایجاد کند.
با توجه به این مشکلات بنابراین برنامه ششم توسعه علاوه بر اینکه باید هوشمند، هدفمند و منعطف و خود اصلاح باشد باید به گونه ای تنظیم شود که اقتصاد مقاومتی محور پویایی آن باشد که البته مقام معظم رهبری بر رعایت این مساله توجه و تاکید ویژه داشته اند.
از آنجا که برنامه پنجم توسعه در تحقق رشد اقتصادی مدنظر سند چشم انداز بیست ساله موفق نبوده ضروری است برنامه ششم به این امر توجه ویژه داشته باشد.
وجود همین کاستی ها بود که مقام معظم رهبری در سیاست های ابلاغی برنامه ششم با توجه به ضروریات روز جامعه، نه تنها بر تغییر نگاه به نفت و گاز و درآمدهای حاصل از آن بلکه بر واریز 30 درصدی منابع حاصل از صادرات نفت و میعانات گازی و خالص صادرات گاز به صندوق توسعه ملی و اضافه شدن دو واحد درصد در هر سال تاکید کرده اند.
البته ناگفته نماند که سیاست های کلی برنامه ششم در بخش اقتصادی با در نظر گرفتن واقعیت های موجود در صحنه داخلی و خارجی تنظیم شده تا با تحقق اهداف برنامه ششم، به ارائه الگوی برآمده از تفکر اسلامی در زمینه پیشرفت که به کلّی مستقل از نظام سرمایه داری جهانی، کمک کند.
سیاست های کلی برنامه ششم توسعه دارای ۸۰ بند و شامل سرفصل های اقتصادی، فناوری اطلاعات و ارتباطات، اجتماعی، دفاعی و امنیتی، سیاست خارجی، حقوقی و قضایی، فرهنگی و علم، فناوری و نوآوری است.

** ویژگی های برنامه توسعه
محسن رنانی کارشناس اقتصادی در خصوص ویژگی های برنامه های توسعه معتقد است: برنامه های توسعه باید بلندمدت و در میان مدت و کوتاه مدت پایداری داشته باشد، دارای عقلانیت مستمر باشد، منابع کافی در اختیار داشته باشد و در نهایت دارای اطلاعات مورد نیاز برای برنامه ریزی باشد.
همانگونه که این کارشناس اقتصادی توضیح می دهد، منابع و اطلاعات برای برنامه نویسی در مراتب چهارم و پنجم قرار دارند و در مراحل نخست این گونه است که به نیازها پاسخ دهد و برنامه های بلندمدت، میان مدت و کوتاه مدت را در خود جای داده و از عقلانیت برخوردار باشد.
کارشناسان معتقدند: ویژگی عقلانیت در برنامه پنجم توسعه مشاهده نمی شد و بیشتر این برنامه براساس آرزوها تدوین شده بود. این برنامه آرزوهای توسعه را برای جامعه ترسیم کرد. در حالیکه واقعیات منطبق با آرزوها نباشد و یا مسئولانی که باید مجری برنامه باشند خود توان اجرای برنامه را نداشته باشند، همه چیز در حد نگارش بر کاغذ باقی خواهد ماند.

** تدوین برنامه ششم توسعه در قالب سه کتاب
بایزید مردوخی مشاور اقتصادی وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی برای تدوین برنامه ششم توسعه معتقد است: برنامه ششم باید مبتنی بر سه کتاب نگاشته شود که شامل اصلاح نظام تدبیر، برنامه ریزی به شکل کلاسیک و برنامه ریزی براساس برنامه استان ها است.
وی تاکید می کند: یک برنامه بوروکراتیک به درد شرایط فعلی ما نمی خورد بلکه برنامه باید با مشارکت گروههای اجتماعی تهیه شود.
به گفته این کارشناس اقتصادی، هم اکنون در دنیا به این نتیجه رسیده اند که برنامه و توسعه یک موضوع محلی است و در مرکز صورت نمی گیرد. آنچه به عنوان کلان نام می بریم پیشتر در استان توجیه خود را یافته و خواسته مردم استان ها است. برخی از خواسته ها تنها به استان ها ربط ندارد و باید در سطح ملی طرح شود نظیر دفاع اما بقیه کارهایی که در زمینه اقتصادی و اجتماعی در امور زیربنایی انجام می شود به طور منطقی باید در استان ها شکل گرفته باشد یا به آن شکل بدهیم.
برنامه های توسعه باید منطبق با واقعیات اجتماعی طراحی شوند و مسئولان خود را ملزم به اجرای آن بدانند و در صورت عدم اجرا پاسخگو باشند. در صورتی که بر برنامه ششم هم جفایی رود که بر برنامه های چهارم و پنجم توسعه رفت، رسیدن به افق 1404 ناممکن است.
مردوخی همچنین معتقد است: ضروری است یک برنامه دو ساله در درون برنامه پنج ساله در نظر گرفته شود. در این دوسال ابتدا به پروژه هایی پرداخته شود که شدنی باشد و اگر شرایط، مطلوب بود اجرای آن برنامه پنج ساله مشکلی نخواهد داشت و فقط تعداد طرح ها را بیشتر خواهیم کرد. در واقع در این دوسال طرح هایی را قرار می دهیم که منابع مالی آن تأمین یا نیمه تمام است لذا نباید رها شود یا مشکل شان در کوتاه مدت مرتفع گردد.
براساس سیاست های کلی برنامه ششم فقط یک عدد در نظر گرفته شده که این همان نرخ رشد اقتصادی هشت درصدی است و نظیر دیگر برنامه ها، نرخی برای اهداف دیگر نظیر کاهش بیسوادی یا بیکاری و یا تحقق رشد سرمایه گذاری به شکل رسیدن به عددی آرمانی در این برنامه ترسیم نشده است.
راههای رسیدن به نرخ رشد اقتصادی هشت درصدی را مردوخی از دو طریق قابل حصول اعلام کرده است. راه نخست از طریق سرمایه گذاری های جدید است که در بخش هایی که ارزش افزوده ایجاد می کند، رشد حاصل می شود. منبع دیگر که دارای اهمیت بسیار زیادی است بهره وری می باشد که باید جدی گرفته شود.
مسلم است برنامه ششم توسعه در فضایی متفاوت از هشت سال گذشته تدوین می شود و با توجه به اینکه بدنه دولت تدبیر و امید کارشناسی است باید در انتظار اجرای اهداف برنامه بود.
اما جای هیچ شک و شبهه ای نیست که شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور متفاوت از هشت سال گذشته است، بی تدبیری های هشت سال دولت های نهم و دهم که شرایط کشور را در آستانه بحران رشد منفی اقتصادی، نرخ بیکاری بالا، نرخ تورم 40درصدی، کاهش سرمایه گذاری و فسادهای مالی گسترده قرار داده بود.
با وجودی که طی دو سال گذشته بسیاری از مصائب هشت سال دولت های نهم و دهم از سوی دولت یازدهم مهار شده اما به نظر می رسد مصائب آن سالها به این راحتی و به این زودی ها دست از سر مردم بر نمی دارد.
مردوخی در خصوص رشد هشت درصدی برنامه ششم توسعه بیان داشت: این هشت درصد بخشی برای جبران همین عقب ماندگی است والا این رشد به خودی خود بسیار بالاست. ما در سال هایی که گذشت رشد منفی داشتیم و اکنون رشد 2 و سه درصد داریم. اکنون که صحبت از رشد هشت درصدی می شود معنایش این است که جبران عقب ماندگی های سال های گذشته را بکنیم و بهره وری را بالا ببریم و سرمایه گذاری را به شدت افزایش دهیم تا رشد هشت درصد تحقق یابد تا آن پنج سال آخر مانده به اتمام سند چشم انداز که می آید فقط ١٠ درصد از کار باقی مانده باشد.
به هرحال برنامه ششم توسعه در شرایط متفاوتی نسبت به سالهای گذشته در حال تدوین است. از سویی دولتی بر سر کار آمده که اقتصادی بهم ریخته را از دولت قبلی تحویل گرفته و نه تنها باید سالهای گذشته را جبران کند بلکه باید گامهای اساسی در جهت بهبود وضعیت معاش مردم بردارد. همچنین از سوی دیگر اجرای برنامه نیاز به منابع مالی دارد و در شرایط کنونی دولت تدبیر و امید نه تنها منابع قابل توجهی در اختیار ندارد بلکه هر روز تاوان ندانم کاری های گذشته را از منابع اندکی که حاصل می کند، باید بپردازد.
مردوخی معتقد است: برخی از آرزوهایمان در سند برنامه توسعه، جاه طلبانه است. فکر می کنیم اگر حرف های زیبا در متن قانون زدیم حتما یک دنیای ایده آل می سازیم. پس باید برنامه هایی را بگنجانیم که معنایش روشن باشد و خیلی ارزشی نباشد که نتوانیم اندازه گیری کنیم.
و در نهایت مشاور اقتصادی وزیر کار با این پرسش که نباید تجارب ناموفق گذشته در خصوص برنامه های توسعه تکرار شود، گفت: نباید دوباره صدها هزار نفر وقت باارزش خود را در سطوح بالای مدیریتی صرف تهیه و تنظیم برنامه کنند و در آخر حتی ٢٠ درصد آن هم اجرا نشود. با وجود این ١٠ برنامه عمرانی که اجرا شده چرا وضعیت این است.
وی توضیح داد: باید دید برنامه در چه شرایطی می تواند موفق باشد. اول اینکه در انطباق با شرایط کشور و دستگاه های مقننه و قضائیه و مجریه باشد. دوم اینکه یک نظام قانونمند داشته باشیم و هرکسی درجای خودش تعهد داشته باشد. اگر تعهد نباشد سند همین طور می ماند همانگونه که در این سال ها مانده بود. در سایر کشورها وقتی بنای قانون گذاشته شد همه، تمام توان خود را به کار می گیرند که آن قانون تحقق یابد. برای اینکه برنامه ششم به روزگار ١٠ برنامه قبلی دچار نشود باید پاسخی برای این مسئله داشته باشیم.
آنچه مسلم است، دولت برخاسته از رای مردم توانست گام ارزشمندی در دوسال گذشته در زمینه کاهش تنش در زمینه های مسائل سیاسی و اقتصادی بردارد. حل مسائل هسته ای و از انزوا بیرون آمدن جمهوری اسلامی ایران تعاملات سازنده ای را پیش روی مردم ایران قرار داده و به نظر می رسد علیرغم دشواری ها، دولت در صدد است که موضوع اجرای برنامه های توسعه را در کشور جدی بگیرد.
و برنامه ششم توسعه یکی از مهمترین برنامه های توسعه در بیش از سه دهه است که در کشور تنظیم شده است. برنامه ای که در زمان خارج شدن از تنش و تعامل سازنده با دیگر کشورها توسط بدنه کارشناسی دولت باید اجرایی شود.