ابزار جدید سعودی‌ها برای مقابله با توسعه نفوذ ایران در منطقه

طی روزهای اخیر و در پی حصول توافق هسته ای میان ایران و گروه 1+5، مقامات عربستان سعودی، آشکار و نهان مکرراً نگرانی خود را نسبت به این توافق اعلام کرده و در تلاش برای اتخاذ سیاست ها و رویکردهایی علیه ایران برآمده اند. در این میان، یک نشریه آمریکایی، از طرح و ابزار جدید سعودها برای مقابله با توسعه نفوذ ایران در خاورمیانه سخن می گوید.

روزنامه «کریستین ساینس مانیتور» در مطلبی به بررسی روندهای اخیر در روابط عربستان سعودی با سازمان اخوان المسلمین پرداخته و می نویسد، در حالی که پیشتر، روابط ریاض با شاخه های مختلف این سازمان به شدت تیره بود، اکنون سعودی ها با هدف مقابله با نفوذ ایران، در پی بهبود روابط با اخوانی ها برآمده اند. مهمترین نمود این روند، سفر اخیر خالد مشعل، رئیس دفتر سیاسی حماس به عربستان بوده است.

به نوشته این روزنامه، عربستان سعودی یک روند نزدیکی دیپلماتیک را در قبال اخوان در پیش گرفته که به نظر می رسد، هدف از آن، محدود کردن نفوذ ایران در برخی از شاخه های این سازمان است. این سیاست جدید عربستان سعودی که در پی حصول توافق هسته ای میان ایران و گروه 1+5 در پیش گرفته شده، بیانگر تحولی جدی در رویکردهای ریاض است، زیرا در مارس 2014، سعودی ها اخوان المسلمین را یک گروه تروریستی خوانده و در پی محدود کردن نفوذ آن در منطقه برآمده اند. 

مهمترین نمود این سیاست جدید، سفر هفته گذشته خالد مشعل، رئیس دفتر سیاسی جنبش حماس به عربستان بود. این شاخه فلسطینی اخوان المسلمین، از دیرباز بر حمایت های ایران متکی بوده است. نکته جالب تر اینجاست که همین شش ماه پیش، عربستان به قطر فشار آورد تا دفتر مشعل را در دوحه تعطیل کند. مشعل برای زیارت به مکه رفت، در کنار ملک سلمان نماز خواند و با محمد بن نایف، وزیر کشور و محمد بن سلمان، وزیر دفاع عربستان نیز دیدار و گفت و گو کرد. 

اما این تنها نشانه از گرمی روابط با اخوانی ها نبود. راشد غنوشی، رهبر اخوان المسلمین تونس، همام سعید، از اعضای اخوان المسلمین اردن و عبدالمجید الزندانی از اخوان المسلمین یمن، همگی اخیراً به عربستان سفر کرده اند. ناظران می گویند، نشانه ها از وجود سیاست «ارزیابی مجدد» اخوان از سوی عربستان حکایت دارد.

مصطفی آلانی، مدیر بخش مطالعات دفاعی در مرکز مطالعات خلیج فارس جده می گوید: «این دیدارها همگی بخشی از یک راهبرد گسترده برای مهار ایران است. بخش نخست این راهبرد، دور کردن اخوان المسلمین از ایران و بخش دوم، استفاده از آن برای مقابله با نفوذ ایران است».

مقامات سعودی تا همین امروز مطبوعات محلی را از بحث درباره سفر مشعل منع کرده بودند، تا اینکه عادل الجبیر، وزیر خارجه عربستان در کنفرانسی مطبوعاتی گفت، هیچ جنبه سیاسی در سفر مشعل وجود نداشته است. با این حال، منابع آگاه نزدیک به خاندان سعودی می گویند، سفر مشعل بیانگر دستیابی حماس و آل سعود به یک «تفاهم مهم» بوده است.

یک منبع در کاخ سلطنتی عربستان ـ که نخواست نامش فاش شود ـ اظهار داشت: «در جریان این سفر، هیأت فلسطینی قدردانی خود را از حمایت عربستان سعودی از مبارزه فلسطین و همچنین تلاش ها برای بازگرداندن دولت قانونی (دولت مستعفی) یمن اعلام کرد... این هیأت همچنین حمایت خود را از تلاش ها برای مقابله با طرح های ایران در منطقه و نیز مبارزه با افراط گرایی اعلام نمود».

گفتنی است، با وجود خصومت های اخیر، عربستان سعودی سابقه ای قابل توجه در استفاده از اخوان المسلمین علیه رقبای خود در منطقه دارد. سعودی ها در دهه های 1950 و 1960، حمایت از اخوانی ها را به عنوان راهی برای تضعیف رژیم جمهوری خواه جمال عبدالناصر در مصر می نگریست. در آن زمان، هرچند اعضای اخوان از فعالیت سیاسی در عربستان منع شده بودند، در فضای دانشگاهی فعال بودند و نفوذ قابل توجهی در مدارس متوسطه و دانشگاه های این کشور داشتند.

اما اتحاد ریاض و اخوان همواره پرتنش بوده است. ایدئولوژی اخوان به همان اندازه که با ناسیونالیسم عربی ناصر مخالف است، با نظام های پادشاهی چون آل سعود نیز مخالفت دارد. روابط دو طرف به ویژه پس از وقوع انقلاب های عربی در سال 2011 که در نهایت مورد حمایت اخوان بود و اسباب نگرانی سعودی ها را فراهم می کرد، تیره شد.

در سال 2014، ملک عبدالله که از فعالیت های اخوان نگران بود، این سازمان را سازمانی تروریستی نامید و فعالیت های آن را ممنوع کرد. امارات و بحرین نیز اقدامی مشابه را در قبال اخوان المسلمین انجام دادند. ریاض در قبال دستگیری اعضای اخوان در مصر و اردن واکنشی نشان نداد و برای اخراج مشعل از دوحه نیز به قطر فشار آورد.

با این حال، رسیدن ملک سلمان به پادشاهی، سبب ایجاد فضایی جدید در روابط عربستان و اخوان شد. اخوان المسلمین مصر در سال 2013 و در جریان یک کودتا از قدرت کنار رفته بود. در همین حال، نفوذ ایران در سوریه رو به گسترش بود و افزون بر این، سعودی ها ایران را مسئول وقایعی می دانند که در یمن جریان داشته و در قالب پیشروی گروه های شیعه در این کشور نمود پیدا کرده است. پس از آن، توافق هسته ای پیش آمد که ایران را در موقعیت بهتری نسبت به رقیب منطقه ای خود قرار داد. به این ترتیب، ناگهان اخوانی ها از یک تهدید به یک فرصت تبدیل شدند.

در این میان، یمن به عنوان یک نقطه اشتراک مهم میان عربستان و اخوان المسلمین جلوه گر شد. در شرایطی که عربستان از چهار ماه پیش عملیات تهاجم به یمن را آغاز کرده، شاخه یمنی اخوان به نام جمایت یمنی اصلاح نیز چندین هزار نیروی خود را برای مبارزه با حوثی ها گردآوری کرده و به ویژه در نبردهای «تعز» نقش مهمی بازی می کند. پس از خروج مشعل از ریاض، الزندانی، عضو ارشد اخوان یمن به عربستان وارد شد و برای آینده سیاسی این کشور که قرار است عربستان نقشی برای اخوان در نظر بگیرد، با مقامات سعودی وارد مذاکره شد.

با وجود این، ناظران و همچنین منابع آگاه اشاره می کنند که موانعی بر سر راه احیای روابط ریاض و اخوان وجود دارد؛ برای نمونه، عربستان خواستار بازگشت اخوان مصر به قدرت نیست. فعالیت های این سازمان در کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز برای عربستان «خط قرمز» به شمار می رود. یک مقام سعودی در این زمینه می گوید: «ما در راستای منافع سلطنت و منافع جهان، با هر گروهی که در مقابل تهدید ایران بایستد، رابطه برقرار می کنیم. اما هیچ گاه با اخوان همچون یک دولت برخورد نکرده ایم و هرگز هم چنین نخواهیم کرد».