به طور کلی پدیده گرد و خاک در کشور متاثر از دو منشا خارجی و داخلی است که استان های نیمه غربی از هردو منبع و استان های نیمه شرقی به طور عمده از منابع داخلی متاثر هستند. اما نکته مهم در این رابطه افزایش رو به ازدیاد تعداد و مساحت منابع داخلی تحت تاثیر خشکسالی های شدید، پیوسته و فراگیر در مناطق مختلف کشور است بطوریکه در حال حاضر پدیده گرد و خاک در مناطق و استان هایی که در گذشته سابقه نداشته است به کرات رخ می دهد.
البته بروز پدیده گرد و خاک در شرق و جنوب شرق کشور، تحت تاثیر اقلیم خاص آن منطقه به قدری مکرر، شناخته شده و معمول است که در واقع به بخشی از زندگی مردم این مناطق تبدیل شده است.
با این حال هنوز در کشور شبکه گسترده و فراگیری از ایستگاه های زمینی پایش گرد و خاک به نحوی که بتواند انعکاس دقیقی از شرایط لحظه ای وضعیت گرد و خاک به صورت همدیدی ارائه دهد، وجود ندارد.
اگرچه در سال های اخیر و پس از شدت گرفتن بروز این پدیده در مناطق غربی و جنوب غربی سازمان های هواشناسی و محیط زیست با اقدامات ضربتی و در قالب رویکردهای مدیریت بحران، به طور جداگانه تعداد محدودی ایستگاه پایش گرد و خاک در مناطقی از کشور نصب و راه اندازی کرده اند، اما این ایستگاه ها به لحاظ کمی از کفایت لازم برخوردار نیستند و مهم تر آنکه اطلاعات همین ایستگاه های محدود هم به صورت لحظه ای دراختیار پژوهشگران قرار نمی گیرد.
به عنوان مثال آسمان تهران در سال های اخیر گاهی اوقات به هنگام سپیده صبح و غروب آفتاب از شفافیت همیشگی برخوردار نیست که این موضوع احتمالا به دلیل انتشار ذرات گردوخاک معلق تا سطوح فوقانی جو است و چنانچه ابزار های استاندارد اندازه گیری این پارامترها به انداره کافی موجود بود بررسی دقیقی از این وضعیت میسر می شد.
اما آنطور که شاهرخ فاتح رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی می گوید: این سازمان به عنوان تنها سازمان متولی پایش شرایط جوی و اقلیمی کشور براساس استانداردهای لازم الاجرای سازمان هواشناسی جهانی مبادرت به اندازه گیری و ثبت تمام پدیده های جوی در ایستگاه های هواشناسی سرتاسر کشور می کند.
وی یکی از مهمترین مواردی که در اثر بروز گرد وخاک دچار تغییر می شود را میزان دید افقی عنوان می کند و به اندازه گیری دقیق آن در ایستگاه های هواشناسی بر اساس استاندارد های تعریف شده اشاره می کند.
به گفته فاتح، اگرچه درصورت دسترسی به اطلاعات غلظت گردوخاک در مناطق مختلف می توان ارزیابی دقیق تری از شرایط وقوع گردوخاک در کشور داشت، اما در شرایط فعلی می توان از اطلاعات دید افقی اطراف شبکه ایستگاه های هواشناسی سراسر کشور که هم به طور ساعتی اندازه گیری می شوند و هم به طور لحظه ای در دسترس هستند و هم بانک اطلاعات بلند مدت آن در اختیار است استفاده کرد.
وی با بیان اینکه دید افقی در فصول بهار و تابستان که بیشتر استان های خشک کشور با پدیده های آب دار کاهنده دید افقی مواجه نیستند می تواند مورد استناد قرار گیرد می گوید: با بررسی نقشه های پهنه بندی کشور از منظر تعداد روز با دید افقی کمتر از ۵ هزار متر برای فصل بهار که در سه زمان متفاوت بهار ۹۴ ، بهار ۹۳ و همچنین میانگین بلند مدت فصل بهار ارائه شده است نتایجی به دست آمده است.
شرایط بلند مدت دید افقی در فصل بهار در کشور
رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی به نقشه تعداد روزهای همراه با دید افقی کمتر از ۵ هزار متر در میانگین بلند مدت فصل بهار اشاره می کند و می افزاید: براساس آمارهای بلند مدت در بیشتر استان های کشور تعداد روز های با دید افقی کمتر از ۵ هزار متر بین ۱ تا ۱۶ روز در فصل بهار متغیر بوده است. و همانطور که در نقشه شماره ۱ دیده می شود بیشترین تعداد مربوط به استان های خوزستان، کرمانشاه و همچنین مناطق محدودی از استان فارس بوده است.
نقشه ۱ - پهنه بندی تعداد روزهای همراه با دید افقی کم تر از ۵۰۰۰ متر براساس آمارهای بلند مدت فصل بهار
وضعیت دید افقی در بهار ۹۳
به گفته او، نقشه شماره ۲ که مبین تعداد روزهای همراه با دیدافقی کمتر از ۵ هزار متر در فصل بهار ۱۳۹۳ است حاکی از تغییراتی در استان های درگیر با موضوع و از این مهم تر افزایش تعداد استان های با تعداد بیشتر از ۶ روز دید افقی کمتر از ۵ هزار متر در فصل بهار است. به طوریکه در بهار ۹۳ علاوه بر استان های خوزستان، کرمانشاه و فارس، استان های مرکزی،خراسان جنوبی، بوشهر و سیستان وبلوچستان هم به استان های با درگیری بیشتر با این پدیده افزوده شده اند که می توان به این نتیجه رسید که منابع داخلی وقوع گردوخاک در کشور توسعه و گسترش یافته اند.
نقشه ۲ - پهنه بندی تعداد روزهای همراه با دید افقی کم تر از ۵۰۰۰ متر در بهار ۱۳۹۳
وضعیت دید افقی در بهار ۹۴
فاتح با اشاره به نقشه شماره ۳ که تعداد روزهای همراه با دیدافقی کمتر از ۵ هزار متر را در بهار ۱۳۹۴ نشان می دهد تأکید می کند: بررسی این نقشه مبین افزایش شدید تعداد روزها ( بیشتر از ۱۲ روز ) و گسترش استان های با شرایط مذکور (حدود ۱۰استان) در کشور است که این موضوع را می توان به خشک شدن بیش از پیش خاک کشور در اثر خشکسالی های فراگیر و تجمعی چند سال اخیر نسبت داد.
نقشه ۳ - پهنه بندی تعداد روزهای همراه با دید افقی کم تر از ۵۰۰۰ متر در بهار ۱۳۹۴
مروری بر نقشه خشکسالی بلند مدت کشورتا پایان خرداد۱۳۹۴ (نقشه شماره ۴)موضوع را روشن تر می کند.
نقشه ۴ - پهنه بندی خشکسالی بلند مدت در سطح کشور تا پایان خرداد ۱۳۹۴
آنطور که فاتح می گوید: امروز در مناطقی از کشور با موضوع افزایش گردوخاک مواجه هستیم که در سال های گذشته سابقه این پدیده را نداشتند. استان هایی مانند مرکزی، قم، تهران، البرز، اصفهان، آذربایجان شرقی و غربی، کردستان، خراسان جنوبی، سمنان ، یزد، کهگیلویه و بویراحمد، همدان، لرستان، ایلام و همچنین مناطق جدیدی از استان های سیستان و بلوچستان، خوزستان، فارس و کرمانشاه همگی به عنوان مناطق جدید قابل اشاره هستند.
بنابراین چنانچه روند استفاده و بهره برداری از منابع آب های سطحی و زیرزمینی کشور و همچنین توسعه ناپایدار کشاورزی اصلاح نشود و با همین روند فعلی ادامه داشته باشد، با توجه به افزایش جمعیت و در پی آن افزایش تقاضا و مصرف آب ، حتی درصورت طبیعی بودن بارش ها هم نمی توان به بهبود شرایط در بستر خشک کشور امیدوار بود. و روز به روز شاهد کاهش دید افقی به دلیل گرد و خاک در مناطق بیشتری از کشور خواهیم بود.