ایران و گرو ۱+۵ در سوم آذر سال گذشته، به توافق اولیه یی که با نام «برنامه ی اقدام مشترک» شناخته شد، دست یافتند که به موجب آن در ازای تعلیق برخی از فعالیت های هسته یی ایران، بعضی تحریم ها علیه این کشور نیز به حالت تعلیق درآمد و بخش هایی از اموال بلوکه شده ی ایران آزاد شد.
با وجود چند دور گفت و گو، دو طرف نتوانستند یک سال پس از توافق اولیه، به توافق نهایی و فراگیر دست یابند. به همین دلیل بود که در سوم آذر امسال، توافق اولیه و گفت و گوها به مدت هفت ماه دیگر تمدید شد. گفته می شود دو طرف بر سر موضوع هایی چون غنی سازی اورانیوم، تعداد سانتریفیوژهای ایران و همچنین نحوه ی لغو تحریم ها اختلاف دارند.
دور تازه ی گفت و گوها میان ایران و گروه ۱+۵ امروز در حالی برگزار می شود که هیات مذاکره کننده ی ایرانی به ریاست «سید عباس عراقچی» و «مجید تخت روانچی» معاونان حقوقی و بین الملل و همچنین اروپا و آمریکای وزیر امور خارجه، دوشنبه ۲۴ آذرماه (۱۵ دسامبر) عازم ژنو شدند و با هیات آمریکایی به ریاست «وندی شرمن» به صورت دوجانبه گفت و گو کردند.
نگاهی به روند گفت و گوها در یکسالی که گذشت
از سوم آذرماه پارسال، نشست های زیادی میان ایران و ۱+۵ برگزار شده است. هرچند در این مدت، تکمیل جورچین (پازل) هسته یی سرعت زیادی داشته است اما هنوز اختلاف های حل نشده یی وجود دارد که نیازمند تلاش و پشتکار در نشست های آتی است.گفت و گوهای هسته یی از پنجم مهرماه پارسال زمانی کلید خورد که تیم مذاکره کننده ی ایران برای شرکت در شصت و هشتمین نشست سالانه ی مجمع عمومی سازمان ملل متحد عازم نیویورک شده بود.
بعد از نشست نیویورک، سه نشست رسمی میان مقام های کشورمان و قدرت های غربی در ژنو سوییس برگزار شد و بعد از آن نیز ۶ نشست دیگر در قالب گفت و گوهای وین رقم خورد. نشست «وین ۶» آخرین دور از گفت و گوهای رسمی میان ایران و گروه ۱+۵ در مهلت ۶ ماهه ی نخست بود که با وجود دستاوردهای چشمگیر، بدون نتیجه ی نهایی (دستیابی به توافق جامع) پایان پذیرفت.
گفت و گوها در فرجه ی دوم بار دیگر از نیویورک شروع شد. نشست نیویورک به عنوان هفتمین دور از گفت و گوها – و اولین دور از گفت و گوهای رسمی میان ایران و ۶ قدرت بزرگ در مهلت تعیین شده ی چهار ماهه ی دوم- پنج شنبه (۲۷ شهریور ماه) در حاشیه ی شصت و نهمین نشست سالانه ی مجمع عمومی شکل گرفت.
هشتمین دور از مذاکره ها به مدت سه روز (از ۲۲ تا ۲۴ مهرماه) در وین، نهمین نشست (۱۸ تا ۲۰ آبان ماه) در مسقط پایتخت عمان و دهمین (آخرین) نشست در پایان مهلت چهار ماهه در وین برگزار شد که با وجود پیشرفت در حل مسایل، مذاکره ها برای هفت ماه دیگر تمدید شد.امروز نیز یازدهمین نشست در همان شهری برگزار می شود که توافقنامه ی اولیه ی ژنو در آن شهر به امضا رسید. در این نشست دو طرف می توانند بخش دیگری از نقطه چین ها و جاهای خالی توافق نهایی را پر کنند.
به باور بسیاری از ناظران، فرصت هفت ماهه برای رسیدن به توافق نهایی و جامع ضمن این که روند گفت و گوها را با برخی تهدیدها و موانع مواجه می کند می تواند به عنوان فرصتی برای حل و فصل مسایل باقی مانده مطرح شود.
چالش های پیش رو
برخی از ناظران بر این باورند تمدید مذاکره ها آن هم به مدت هفت ماه -که تا حدودی زمان طولانی است- می تواند فرصت لازم را برای بدخواهان توافق هسته یی میان ایران و غرب بوجود بیاورد تا در مذاکره ها اعمال نفوذ کنند.در بیان این متغیرهای مداخله گر می توان به نقش برخی کشورهای منطقه، تاثیر رژیم صهیونیستی و لابی فعال آن در آمریکا بر روند گفت و گوها و همچنین پیروزی جمهوریخواهان در انتخابات میان دوره یی کنگره آمریکا اشاره کرد.
در این راستا «مهدی مطهرنیا» مدرس دانشگاه و تحلیلگر مسایل بین المللی در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا با اشاره به تلاش برخی کشورهای عربی بویژه عربستان سعودی در مانع تراشی در مسیر گفت و گوهای هسته یی اظهار داشت: آنچه در نشست وین صورت پذیرفت آنقدر تاثیر داشت که به فوریت وزیر امور خارجه ی عربستان را به وین کشانید. نزدیک بود بسیاری از مسایل در هتل کوبورگ حل شود و این دیدارها به ایجاد فضایی مثبت در مسیر حل و فصل بسیاری از مسایل دیگر منجر شود.
از سوی دیگر «علی بیگدلی» مدرس دانشگاه شهید بهشتی و کارشناس مسایل جهانی به پژوهشگر ایرنا گفت: در نشست وین هشت اوباما و کری بسیار مشتاق به سرانجام رسیدن مذاکره ها بودند اما فشارهای محافل صهیونیستی، ترکیه، عربستان و شیخ نشینان خلیج فارس بر هیات حاکمه ی آمریکا باعث سخت تر شدن گفت و گوها شد.
اما برخلاف این تحلیلگران، «حسن بهشتی پور» تحلیگر مسایل بین المللی و مدیر پیشین شبکه ی عربی زبان «العالم» اعتقاد دارد کشورهای عربی منطقه بخصوص عربستان سعودی در موقعیتی نیستند که بتوانند روند مذاکره ها را زیر تاثیر خود بگذارند اما با مخالفت های خود می توانند بر طرف غربی مذاکره کننده فشار وارد کنند.
وی به پژوهشگر ایرنا گفت: طبیعی است که عربستان تقویت موقعیت ایران را به عنوان یک کشور رقیب تحمل نمی کند و تلاش می کند به هر نحوی که شده از شکل گیری توافق نهایی جلوگیری کند. به هر حال عربستان نمی تواند تاثیر تعیین کننده یی بر فرایند مذاکره ها داشته باشد.
در این ارتباط «فیاض زاهد» استاد دانشگاه و تحلیلگر مسایل سیاسی و بین المللی هر چند تمدید گفت و گوها را قدمی رو به جلو دانست اما به نظر او این موضوع خالی از نگرانی و خطر هم نیست. او به پژوهشگر ایرنا گفت: تمدید مذاکره ها مشکل هایی را به همراه خواهد داشت. این امکان وجود دارد دولت اوباما زیر فشار کنگره از آمادگی روانی کنونی فاصله بگیرد و لابی های صهیونیستی می توانند در درازمدت تاثیر و تخریب خود را بر روی فضای گفت و گوها اعمال کنند.
بهشتی پور که هر گونه نقش تعیین کننده ی کشورهای عربی را بر روند مذاکره ها رد می کند وضعیت رژیم صهیونیستی را با کشورهای عربی به طور کامل متفاوت می داند. وی در این ارتباط تاکید کرد: اسراییل جدا از این که در کنگره ی ایالات متحده لابی قدرتمندی به نام آیپک دارد در رسانه های جهان نیز از جایگاه ویژه یی برخوردار است.
وی ادامه داد که این رژیم به دنبال فشار بر آمریکاست تا واشنگتن بر موضع گیری تندتر خود بیفزاید و امتیازهای بیشتری را از ایران طلب کند. این تحریک ها به بهانه ی اهمیت امنیت رژیم صهیونیستی صورت می گیرد که با دست یافتن ایران به فناوری هسته یی امنیت این رژیم به خطر خواهد افتاد.در همین حال تحولات داخلی آمریکا به عنوان کشوری که نقش محوری را در کشورهای گروه ۱+۵ بازی می کند می تواند بر روند مذاکره ها تاثیرگذار باشد مهم تر آن که این تحولات مربوط به کنگره ی این کشور باشد.
اوایل آبان ماه بود که انتخابات میان دوره یی کنگره ی آمریکا شروع شد و طی آن اعضای حزب جمهوریخواه بیشتر صندلی های مجلس نمایندگان و سنا را بدست آوردند. در این که رویکرد جمهوریخواهان تهاجمی و سخت افزاری است بیشتر تحلیلگران هم عقیده اند اما در ارتباط با این که پیروزی حزب جمهوریخواه به عنوان رقیب اصلی حزب دموکرات چه تاثیری بر روند گفت و گوها می گذارد نظرهای مختلفی ارایه شده است.باوجود این که در این زمینه کمتر تحلیلی را می توان یافت که نقش انتخابات آمریکا را بر مذاکره های هسته یی بی تاثیر نداند برخی از کارشناسان در گفت و گو با ایرنا تحلیل های متفاوتی را ارایه کرده اند.
مدیر پیشین شبکه ی العالم برخلاف بسیاری از تحلیلگران که از پیروزی حزب جمهوریخواه در انتخابات میان دوره یی کنگره ی آمریکا احساس نگرانی می کنند آن را بی تاثیر در مذاکره ها دانست و گفت: کنگره ی آمریکا اختیارهای محدودی دارد و رییس جمهوری این کشور هم می تواند تصمیم های کنگره را وتو کند و هم می تواند مصوبه های کنگره را به حالت تعلیق درآورد. بنابراین از این جهت جای هیچ گونه نگرانی نیست. تصویب هر لایحه یی در کنگره نیازمند کسب دو سوم آرا است و در صورت نرسیدن به حد نصاب، رییس جمهوری ۱۸۰ روز می تواند آن را معلق نگهدارد. اگر ایران با آمریکا به توافق برسد کنگره از یک سو با رییس جمهوری این کشور و از سوی دیگر با متحدان آمریکا همچون اتحادیه ی اروپا -که این توافق را امضا کرده اند- دچار اختلاف خواهد شد.
زاهد نیز در این ارتباط تصریح کرد که جمهوریخواهان نباید تا این اندازه در داخل یا خارج از کشور بزرگ و خطرناک نشان داده شوند. تنها خطر جمهوریخواهان این است که نمی خواهند اوباما به نتیجه برسد اما به منزله ی آن نیست که نخواهند موضوع هسته یی ایران حل شود. ارزیابی جمهوریخواهان این است که اگر اوباما مساله ی هسته یی ایران را حل کند دموکرات ها می توانند برای بار سوم به کاخ سفید راه یابند. این به معنی تمایل جمهوریخواهان به جنگ با ایران یا سایر کشورها نیست.
این روزنامه نگار با تاکید بر این که نباید فریب چنگ و دندان جمهوریخواهان را خورد افزود: اگر در ایران اتفاقی افتاده است یکی در زمان اصلاحات ارضی –زمان «جان اف کندی» دموکرات- و پس از آن نیز در زمان «جیمی کارتر» دموکرات بوده است. آن قدر که دموکرات ها به ایران فشار وارد کرده اند در زمان جمهوریخواهان اینگونه نبوده است. به طور معمول فشارهای نرم قدرت تخریب بیشتری از فشارهای سخت دارند. فشارهای سخت باعث می شوند حکومت ها به هم نزدیک شوند یا مردم از حکومت خود حمایت کنند. هرچند فشار سخت تهدیدی جدی است اما فرصت های زیادی را برای یک حکومت فراهم می کند.
فرصت های پیش رو
درکنار مواردی که به عنوان چالش ارایه شد مدت زمان به نسبت طولانی تمدید می تواند فرصت های لازم را برای اعتمادسازی، حل و فصل اختلاف ها، رسیدن به توافق سیاسی و در نهایت شکل گیری توافق پایدار فراهم کند.
در توافقی که سوم آذر دو طرف داشتند، تعیین شد که ابتدا بازه ی زمانی چهار ماهه برای رسیدن به توافق سیاسی و بعد از آن یک بازه ی زمانی سه ماهه برای حل و فصل سایر مسایل حقوقی و فنی در نظر گرفته شود. در ارتباط با این که لزوم و ضرورت رسیدن به توافق سیاسی چیست نظرهای مختلف و متفاوتی وجود دارد.
به نظر فیاض زاهد علت در این نهفته است که مهم ترین مشکل ایران و آمریکا بیش از این که فنی باشد حقوقی است. شک و شبهه در مورد اختلاف های سیاسی مذاکره ها را دربر گرفته است. دخالت کشورهایی مانند عربستان و اسراییل در موضوع هسته یی نشان دهنده ی این است که موضوع بیش از این که فنی باشد سیاسی است. همچنین این موضوع از این جهت سیاسی است که دولت های اروپایی مداخله در سرنوشت موضوع هسته یی ایران را ضروری می دانند.
این مدرس دانشگاه ادامه داد که اگر ایران و آمریکا به توافق برسند سایر کشورها ناچار به پیروی از این توافق خواهند بود زیرا اعتبار آمریکا در جامعه ی بین المللی و همچنین حمایت غرب از این کشور هیچ گونه مانعی را ایجاد نمی کند. توافق سیاسی زمینه ساز استفاده از موضوع هسته یی برای پیوند دادن آن به پرونده های دیگر است.
از جمله فرصت های دیگری که در این مدت حاصل شده است اختصاص زمان کافی برای رسیدن به توافق پایدار است. اختلاف هایی که در طول مذاکره ها از عمق زیادی برخوردار بودند و حل و فصل آن ها در مدت زمان محدود بسیار دور به نظر می رسید اینک قابلیت بررسی و حل و فصل پیدا کرده اند.
در این ارتباط «علی خرم» تحلیلگر مسایل بین المللی و نماینده ی پیشین ایران در مقر اروپایی سازمان ملل متحد (ژنو) به گروه پژوهش های خبری ایرنا گفت: تمدید هفت ماهه ی گفت و گوها مشخص کرد که آن ها (ایران و غرب) به زمان بیشتری برای رفع مشکل ها نیاز دارند. دو طرف تنها به توافق نهایی در موعد مقرر فکر نمی کنند بلکه قصد دارند در وقت کافی و مبسوط به حل مسایل اقدام کنند. این هفت ماه فرصتی است تا دو طرف ضمن رفع برخی نگرانی ها و موارد اختلافی، دیدگاه های خود را به یکدیگر نزدیک کنند. از دیگر فرصت های ایجاد شده آن است که ایران و غرب زمان کافی را برای اعتمادسازی در اختیار دارند که این امر خود می تواند صرفنظر از حل و فصل موضوع هسته یی، بهبود روابط در سایر زمینه ها را شامل شود.
افق توافق ژنو در نزد بسیاری از ناظران و تحلیلگران روشن است و آن ها بر این باورند چه بسا توافق نهایی زودتر از موعد مقرر صورت گیرد.از این رو بود که پایگاه اینترنتی نشریه ی «لزاکو» روز دوشنبه همین هفته درمقاله یی به قلم «آنتوان شاین» با بیان اینکه ایران و غرب سرانجام به توافق نهایی خواهند رسید، تاکید کرد: اختلاف های میان ایران و غرب ساده نیست. در حالی که قرار است در هفته جاری مذاکره های هسته یی میان ایران و قدرت های بزرگ از سر گرفته شود، تحلیلگران بر این باورند که سیاستمداران دو طرف توافق نهایی را امضا خواهند کرد چرا که تنها چارچوب باقی مانده برای تنش زدایی است.
روزنامه ی «گاردین» چاپ انگلیس نیز چندی پیش درباره ی افق گفت و گوها نوشت: پرونده ی هسته یی ایران، بزرگتر از آن است که بخواهد شکست بخورد. از نظر این روزنامه، بعد از مشکلات به جامانده از یک دهه بی اعتمادی، آنچه برجا مانده است، سنگریزه هایی بیش نیست که براحتی می توان از آنها عبور کرد.
در مجموع، هرچند مروری بر نشست های پیشین حاکی از آن است که دو طرف خواستار رسیدن به توافق جامع و پایدار هستند اما نباید برای از دست ندادن زمان به هر قیمتی به توافق تن داد چرا که بیش از آن که رسیدن به توافق جامع مورد توجه باشد کسب بیشترین امتیاز و دستیابی به منافع ملی اهمیت دارد.
همچنین نباید انتظار داشت مسیری که ۱۲ سال سرشار از تنش و چالش بوده است در طول زمان اندکی هموار شود. پس بردباری در فرایند گفت و گوها و تلاش برای رفع منطقی اختلاف ها می تواند نویدبخش توافق پایدار باشد که البته این مهم از لوازم کار دیپلماسی است.البته در این مسیر لازم است کشورهای غربی و بخصوص آمریکا ضمن برخورداری از اراده ی محکم تر، از موضع زیاده خواهانه ی خود کوتاه بیایند و نقش عوامل مداخله گر را به کمترین میزان کاهش دهند.
ایرنا