لزوم توجه به مطالعات پدافند غیر‌عامل در اجرای زیرساخت‌‌های حمل‌و‌نقل

پدافند غیرعامل براساس تعریف مجمع تشخیص مصلحت نظام، مجموعه اقدام‌های غیرمسلحانه‌ای است که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب پذیری، تداوم فعالیت‌های ضروری، ارتقای پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدها و اقدامات نظامی دشمن می‌شود.

به عبارتی، پدافند غیرعامل یا دفاع غیرعامل ‌مجموعه اقداماتی است که در آن جنگ‌افزار به کار نمی‌رود ‌و با اجرای آن می‌توان از وارد شدن خسارت مالی به تجهیزات و تأسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری کرده و یا میزان این خسارت و تلفات را در برابر حملات نظامی به حداقل ممکن کاهش داد.

در ردیف (ب) ماده (1) از آیین‌نامه اجرایی بند (11) ماده (121) قانون برنامه چهارم توسعه کشور، در تعریف پدافند غیرعامل آمده است: مجموعه اقدامات غیرمسلحانه‌ای که موجب کاهش آسیب‌پذیری نیروی انسانی، ساختمان‌ها و تأسیسات، تجهیزات و شریان‌های کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن و یا کاهش مخاطرات ناشی از سوانح غیرطبیعی می‌شود، پدافند غیرعامل نام دارد.در موضوع پدافند غیر عامل پنج اصل باید رعایت شود که به ترتیب شامل این موارد است: «دشمن ما را نبیند»، «اگر ما را دید نتواند کاربری ما را تشخیص دهد»، «اگر دشمن کاربری ما را تشخیص داد اجازه ندهیم ما را مورد هدف قرار دهد»، «اگر ما را مورد هدف قرار داد، خسارت ما کم باشد» و ‌مرحله آخر «توانایی در تسریع بازسازی خود» است.

در عصر حاضر تهدیدات، هوشمند، سیستمی، متمرکز بر سیستم رهبری، علیه سیستم فرماندهی و کنترل، علیه مرکز ثقل‌ و همه جانبه است در همین راستا دفاع غیر عامل هم باید هوشمند، مهندسی شده، علمی، فناورانه، چند لایه و برقرار کننده تعادل ملی باشد.‌

رئیس سازمان پدافند غیر عامل در این‌باره می‌گوید:‌ امروز تهدیدات علیه کشور در حوزه غیر طبیعی بسیار سیال است و پدافند غیر عامل مدیریت ذهن دشمن است برای جلوگیری از تهاجم، جلوگیری از آسیب‌پذیری و کارکرد.‌

بنا به گفته سردار‌ جلالی، پدافند غیر عامل تزریق ژن مقاوم سازی به کشور است؛ دفاع تخصصی، تزریق عالمانه ژن دفاع به کارکرد‌های کشور با تأکید بر ادبیات تخصصی حوزه است.

* اصول پدافند عامل

در اغلب منابع علمی و نظامی دنیا اصول پدافند غیر عامل شامل 6 الی 7 اقدام است که در طراحی و برنامه‌ریزی‌های و اقدامات اجرایی دقیقاً باید ‌مورد توجه قرار گیرد که شامل ‌استتار، اختفا، پوشش، فریب، تفرقه و پراکندگی، مقاوم سازی و استحکامات و  اعلام خبر است.

* تئوری پنج حلقه واردن و جایگاه زیرساخت‌های حمل و نقل در آن

بنابراین گزارش در سال 1988 سرهنگ نیرو هوایی آمریکا، «جان واردن» کتابی با عنوان نبرد هوایی را تهیه و تدوین کرد و در دهم آگوست 1991 با سمت مشاور نظامی امنیت ملی آمریکا، نظریه‌ خود را که به تئوری پنج حلقه واردن مشهور است به پنتاگون و فرماندهان وقت نظامی،‌ ارائه کرد که مورد قبول واقع شد.

تئوری واردن بر این مبنا است که مهمترین وظیفه در طرح‌ریزی یک جنگ، شناسایی مراکز ثقل کشور مورد تهاجم بوده و چنانچه این مراکز با دقت لازم شناسایی و مورد هدف قرار گیرند، کشور مورد تهاجم در اولین روزهای جنگ طعم شکست نظامی را چشیده و در کوتاهترین مدت به خواسته‌های کشور مهاجم (آمریکا) تن در داده و تسلیم خواهد شد.

تئوری یا مدار پنج حلقه واردن دقیقاً مورد استفاده فرماندهان عملیاتی آمریکا و متحدین در جنگ 43 روزه 1991 (جنگ اول خلیج فارس)، مناقشه کوزوو (جنگ 11 هفته‌ای سال 1999 ناتو علیه یوگسلاوی) و جنگ آمریکا و انگلیس علیه عراق (2003) قرار گرفت؛ در تئوری مذکور، مراکز ثقل یک کشور، به صورت سیستمی همانند اعضای یک بدن قلمداد شده و در صورت انهدام هر یک از مراکز ثقل، سیستم، پیکره و کالبدِ کشور مورد تهاجم فلج شده و قادر به ادامه فعالیت و حیات نخواهد بود.

در پدافند غیرعامل موضوع پنج حلقه واردن بسیار مورد توجه است؛ این پنج حلقه واردن به ترتیب از حلقه اول تا حلقه آخر، شامل موارد زیر است:

حلقه اول: رهبری، فرماندهی و کنترل (leadership) در حکم مغز انسان

حلقه دوم: محصولات کلیدی (key production) در حکم قلب و شش‌های انسان

حلقه سوم: زیرساخت‌های مواصلاتی و حمل و نقل (infra structures) در حکم سلسله اعصاب بدن انسان

حلقه چهارم: جمعیت مردمی و اراده ملی (population & peaple will) در حکم دست و پاهای بدن انسان

حلقه پنجم: نیروهای عملیاتی (field forces) در حکم گلبول‌های بدن انسان

بنابراین گزارش مراکز حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی کشور، باید با برنامه‌ریزی‌های جامع، مستمر و اقدامات اجرائی پدافند غیرعامل ضمن سلب ابتکار و آزادی عمل از دشمن و تحمیل شرایط سخت و دشوار، اقدامات تهاجمی وی را خنثی کرده و آستانه مقاومت نیروهای خودی را ارتقا دهند.

در پدافند غیرعامل باید آسیب‌پذیری‌ها را کاهش داد و از تهدیدات دور نگه داشت، یک هدف در صورتی آسیب‌پذیر است که به راحتی و سهولت در مقابل تهدیدات، خطرپذیر بوده و در صورت تهاجم دشمن، با خسارات و تلفات زیادی مواجه شود.‌

در سومین لایه از حلقه‌‌های واردن، موضوع زیرساخت‌های مواصلاتی و سیستم‌های حمل و نقل عنوان شده است، نظیر پل، جاده‌ اصلی و از این قبیل که باید در این عرصه برای کاهش آسیب‌پذیری‌های آنها و افزایش بازدارندگی دشمن، فعالیت‌‌های بسزایی انجام شود.

راه‌ها شریان‌های ارتباطی تمدن بشری بوده و همراه با گسترش و تجهیز آنها زندگی بشر نیز توسعه یافته است و در هر کجا و به هر دلیل که به این شریان‌ها خللی وارد شود کل سیستم اجتماعی آسیب می‌بیند.

امروزه یکی از اهداف مهم دشمن برای از پای در آوردن کشوری که مورد هجوم قرارداده است، وارد کردن آسیب‌های جدی به رگ‌های حیاتی کشور (محور‌های مواصلاتی و حمل و نقل) است‌ بنابراین برای خنثی‌سازی این ترفند دشمن، باید راه‌های مقابله با آن را شناخت و به کار برد.

برخی تهدیدات برای سیستم ریلی ایران و زیرساخت‌های آنها

یکی از نمونه تهدیداتی که می‌تواند آسیب‌های جبران ناپذیری به بخش عمده‌ای از حلقه سوم استراتژیک واردن یعنی حمل و نقل و خصوصاً حمل و نقل ریلی وارد‌ کند، از بین بردن زیرساخت‌ها است.

طبق تحقیق کارشناسان، از نمونه‌ زیرساخت‌های ریلی که ممکن است مورد تهدیدات دشمن قرار گیرد، شامل مواردی نظیر وارد کردن خسارت به بنادر حساس، تخریب تونل‌های ریلی، تخریب پل‌های ریلی،‌ تخریب ایستگا‌ه‌های اصلی، انهدام انبار توشه، دپو شدن بیش از حد مواد خطرناک، اختلال در دپوی مواد سوختنی، اخلال در شبکه توزیع برق و از این قبیل است.

و یا در بخش ارتباطات، تهدیداتی که برای سیستم ریلی کشور وجود دارد، دو بخش سخت افزاری و نرم‌افزایش را شامل می‌شود؛ بخش تهدیدات سخت‌افزاری شامل‌ اختلال در سیستم علایم و ارتباطات، اختلال در ارتباطات شبکه راه‌آهن، اختلال در سیستم کنترل مرکزی راه‌آهن، طراحی ویروس به منظور به کار‌گیری نرم‌افزار‌ها، و از این قبیل است؛ تهدیدات نرم‌افزای شامل مواردی نظیر معماری اطلاعات، اختلال در سیستم اینترنتی بلیت و یا اختلال در حرکت قطار‌ است.

در بخش‌ سیر و حرکت نیز تهدیداتی شامل ‌تحریم لوازم و قطعات واگن، اختلال در مسیرهای ریلی فاقد جایگزین موازی جاده‌ای، تخریب پل‌های استراتژیک و انقطاع خط به هر دلیل، قابل بررسی است.

* پیشنهادات مطرح شده‌ برای پدافند غیر عامل در رابطه با تهدیدات سیستم حمل و نقل ریلی

در بخش زیر‌ساخت‌ها، معماری و شهرسازی به عنوان یک واسطه‌، قدرت دفاعی را بالا می‌برد در این راستا بحث ایمنی و امنیت باید در همه سطوح برنامه‌ریزی و طراحی از موضوعات کلان شهرسازی تا معماری و جزئیات فنی مدنظر قرار گیرد.‌

دکتر اصغریان جدی الزامات معماری در پدافند غیر عامل را در قالب جدول «الزامات معماری و تهاجمات» بیان می‌کند،‌ با توجه به مراحل تهاجم دشمن که شامل شناسایی، حضور، باز شناسی، نشانه‌روی ‌و ایراد خسارت است،‌ به کار گیری هر یک از این الزامات و عوامل در طراحی پدافند غیرعامل به نوبه خود در یک یا چند مرحله از مراحل تهاجم دشمن خلل ایجاد کرده و دشمن را از دستیابی به هدف ناکام خواهد گذاشت.

الزامات معماری در جدول مذکور به گروه‌های خاصی طبقه بندی شده است، این گروه‌ها عبارتند از:

1- برنامه‌ریزی: شامل مکان‌یابی و آرایش استقرار، موانع، پراکندگی و مدیریت ساخت و بهره‌برداری

2- اغتشاش در دید دشمن: ‌شامل ضد مراقبت

3- دید دشمن: شامل استتار، اختفا و عوامل فریب

4- طراحی: شامل معماری داخلی، فضاهای چند عملکردی، ورودی و خروجی‌های معمولی و اضطراری، مرمت پذیری،‌ نمای داخلی و خارجی ساختمان

5- ساخت: شامل شبکه های زیر ساخت، تأسیسات و استحکامات.

در ا‌ین راستا رعایت مواردی نظیر دپو لکوموتیوها و قطعات در محل‌های امن از نظر دید دشمن، ‌بازرسی‌های مکانیزه و برنامه‌ریزی برای جایگزینی سریع لکوموتیو و واگن از موارد قابل توجه است.

در این عرصه بالا بردن سطح ایمنی شبکه از طریق طراحی سیستم ایمنی بومی، طراحی شبکه‌های جایگزین مخفی و آشکار،‌ مثمر ثمر است.

همچنین طراحی خطوط ریلی تا حد امکان نزدیک به جاده، احداث خطوط جایگزین، طراحی و ساخت قطعات در داخل کشور، بومی‌سازی دانش تولید در کشور، باید مورد توجه باشد.

* لزوم توجه به پدافند غیرعامل در احداث پروژه‌‌های عمرانی

به گزارش فارس طبق ماده 215 در برنامه پنجم، هر پروژه عمرانی که تعریف می‌شود باید حتماً مطالعات پدافند غیرعامل نیز داشته باشد.

معاون وزیر راه و شهرسازی در این‌باره می‌گوید: در احداث پروژه‌‌های عمرانی باید طبق قانون به موضوع پدافند غیرعامل توجه شود، قطعاً در احداث پل‌ها، خط‌آهن و جاده، موضوع پدافند غیرعامل لحاظ می‌شود‌، به عنوان مثال در احداث آزادراه حرم تا حرم، بیش از ‌1000 صفحه مطالعات پدافند غیر عامل انجام شده است‌.

بنا به گفته احمد مجیدی، در اجرای پروژه‌ها، وزارت راه و شهرسازی مشاور را جذب کرده و سپس طرح را دریافت می‌کند و پس از تصویب در دولت برای تصویب به‌ سازمان پدافند غیر عامل ارائه می‌دهد، طبق ماده 215 هیچ طرح عمرانی عملیاتی نمی‌شود مگر آنکه مطالعات پدافند غیر عامل آن انجام شده باشد.

* اجرای پروژه‌‌های حمل و نقلی و مسکن با‌ رویکرد پدافند غیرعامل

‌وی درباره لحاظ اصول پدافند غیرعامل در اجرای پروژه‌های عمرانی می‌گوید: ‌در این‌باره باید اقداماتی را در حوزه‌های مرتبط انجام داد تا بدون درگیری با دشمن بتوان امکانات، تجهیزات و تأسیسات خود را حفظ کرد، در این باره چارچوبی تعریف شده است، ‌این موارد شامل عمده کارهایی است که وزارت راه انجام می‌دهد تا بدون درگیری با دشمن تأسیسات خود را حفظ کند.‌

بنا به گفته معاون وزیر راه و شهرسازی ‌در کل بخش پدافند غیر عامل وزارت راه و شهرسازی برای نقاط حیاتی، مهم و حساس که حدود 200 نقطه و مرکز در بخش حمل و نقل کشور را شامل می‌شوند، تمهیداتی ‌اتخاذ شده است که اگر تحت‌تأثیر دشمن قرار گرفت، یا به هیچ‌وجه آسیب نبیند و یا آسیب جدی به آن وارد نشود، نحوه کار بدین صورت است که اگر پل حساسی در یک محور وجود داشته باشد، در کنار آن، دو پل مجازی درست کنیم تا اگر پل اصلی مورد خطر قرار گرفت و یا تخریب شد، دو پل بعدی جایگزین پل اصلی باشد و پا موقتی از قبل ساخته شده روی پل اصلی قرار گیرد و ارتباط برقرار شود.

مجیدی می‌گوید: در حال حاضر وزارت راه و شهرسازی در بخش پدافند غیر عامل بیش از 200 دستگاه پل موقت ساخته که دارای دهانه‌های 30، 45 و 60 متر هستند و در کنار اغلب پل‌های حیاتی جاده‌ای مستقر شده‌اند‌، بدین ترتیب اگر پل اصلی مورد هجوم سیل قرار گیرد، پل‌های موقت در کنار پل اصلی اتصال را برقرار می‌کنند.

بنا به گفته معاون وزیر راه و شهرسازی پدافند غیرعامل، بودجه اعتبار جداگانه‌ای دارد که هر سال از طریق کمیته دائمی پدافند به این معاونت اختصاص پیدا می‌کند.

به گزارش فارس، دفتر امور مقررات ملی ساختمان وزارت راه و شهرسازی نیز در این‌باره اعلام کرده است که مبحث 21 مقررات ملی ساختمان با عنوان «پدافند غیر عامل» در وزارت راه وشهرسازی، ‌تدوین شده است.

* لزوم تقویت پدافند غیرعامل در اجرای زیرساخت‌های عمرانی و حمل و نقلی ‌‌

مقام معظم رهبری در بسیاری از فرمایشات خود بر اهمیت ‌موضوع پدافند غبرعامل تأکید دارند، ایشان در مقطعی می‌فرمایند: «این موضوع را قبلاً هم ابلاغ کرده‌ام و الان هم تأکید می‌کنم که تدابیر کارساز در این پدافند غیرعامل را عملی کنید».

یا ایشان در جایی دیگر می‌فرمایند: «تنها راه مقابله با تهدیدها این است که وضعیت داخلی به گونه‌ای ساماندهی شود که دشمن از پیروزی خود مطمئن نباشد و زمینه را برای ماجراجویی فراهم نبیند»؛ ایشان می‌فرمایند:‌ « گفته بودم کار بسیجی بکنند (برای پدافند) عملا چه کرده‌اند؟ بگویید دنبال کنند که کار به نتیجه برسد».

بنابراین گزارش کار بسیجی‌وار هیچ‌وقت ضعیف‌تر نخواهد شد بلکه فعالیت آن چندین برابر شده و تقویت خواهد شد؛ در این عرصه وزارت راه و شهرسازی نیز به عنوان متولی اصلی توسعه زیرساخت‌های عمرانی کشور و بخصوص زیرساخت‌های حمل و نقل، باید به موضوع پدافندغیرعامل در پروژه‌ها، کاهش آسیب‌پذیری‌ها در این عرصه و قدرت در تسریع در بازسازی، به صورت جدی وارد شود.

به تازگی شنیده شده است که با وجود آنکه طبق دستورالعمل اجرایی ماده (٢١٥) قانون برنامه پنج ساله پنجم توسعه، هیچ طرح عمرانی عملیاتی نمی‌شود مگر آنکه مطالعات پدافند غیر عامل آن انجام شده باشد، اما با این وجود و تأکیدات مکرر مقام معظم رهبری بر توجه به پدافند غیر عامل،‌ از سال گذشته بودجه‌‌ای به پدافندغیرعامل در پروژه‌های زیرساختی وزارت راه و شهرسازی اختصاص نیافته است و این زنگ خطری برای زیرساخت‌های مواصلاتی کشور محسوب می‌شود.

قطعاً توجه به این موضوع، موجب کاهش هزینه‌های بعدی و قدرت بالا در بازسازی در صورت بروز حملات احتمالی به زیرساخت‌هایی نظیر خط‌آهن و جاد‌ه‌های اصلی کشور است.

صرفه‌جویی کلان اقتصادی و ارزی در حفظ تجهیزات و زیرساخت‌ها، حفاظت از مراکز حیاتی و حساس اقتصادی، ارتباطی و مراکز عمده علمی و تحمیل هزینه سنگین به دشمن، برخی از مزایای لحاظ کردن موضوعات تخصصی پدافند غیرعامل در اجرای زیرساخت‌های عمرانی کشور و بخصوص حلقه‌های مواصلاتی و حمل و نقلی است.