حال در وهله نخست بد نیست تا کمی بیشتر با این پدیده طبیعی آشنا شویم؛ زلزله چیست؟ از چه روی رخ می دهد؟ آیا باید صرفاً آن را بلایی طبیعی تلقی کرد؟ و ...
برای پاسخ به این چند سئوال و پرسشهایی از این دست با یکی از اساتید دانش ژئوفیزیک کشورمان به گفتگو نشستیم، "عباس عباس زاده"، مدرس علوم زمین شناسی در مراکز آموزش عالی و کارشناس ژئوتکنیک لرزه ای به خبرنگار مهر گفت: وقوع لرزشهای متوالی در مناطقی مانند نواحی جنوبی کشور طی ماه های اخیر واقعهای طبیعی است؛ به هر ترتیب هر زمین لرزه ای دارای پس لرزه های گاه متعددی است تا انرژی لایه های درونی زمین خود را به تعادلی نرمال برسانند.
انفجار زمین در صورت فقدان زلزله
وی ادامه داد: البته گونه های دیگری از زلزله در سایر نقاط جهان نیز وجود دارد؛ در برخی مناطق از این کره خاکی گاه پیش لرزه ها به عنوان پیش درآمدی بر زلزله اصلی نیز پدیدار می شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی همدان تصریح کرد: فلات ایران به لحاظ شرایط جغرافیایی در مسیر لرزه خیز "آلپ – هیمالیا" استقرار یافته، بنابر وجود چنین شکل زمین ساختی نمی توان وقوع زمین لرزه و افزایش آن را شرایطی غیرمنطقی تلقی کرد.
عباس زاده افزود: طبق اطلاعات مندرج در تارنماهای معتبر فعال در زمینه لرزه شناسی، ایران تقریباً هر پنج سال دستکم با یک رخداد حاصل از فعالیتهای گسلهای زلزله خیز مواجه بوده، نگاهی به تاریخ بروز و ظهور زلزله های منطقه رودبار و منجیل در نوار شمالی کشور، قزوین و بویین زهرا، بلده، دشت بیات خراسان، فردوس، بروجرد، بم و ... خود مهر تأییدی بر این مدعی است.
این کارشناس ژئوتکنیک لرزه ای با اشاره به جنبه های مفید زمین لرزه بیان داشت: مردم با مواجهه با نام زمین لرزه تنها ابعاد ترسناک و تخریبی این پدیده طبیعی را در اذهان خود تداعی می کنند که البته امری ذاتی است، اما در عین حال نباید فراموش کرد که بر اساس یافته های علمی دانشمندان، زلزله به مانند سایر مخلوقات الهی پدیده ای بسیار مفید نیز شمرده میشود.
وی تصریح کرد: اگر زلزله ای رخ نمی داد این کره خاکی بدون تعدیل نیرو قطعاً مسیری رو به انفجار و انهدام کامل را در پیش می گرفت؛ برای تشریح بهتر موضوع می توان زمین را به مجموعه مملو از انرژیهای نهفته تشبیه کرد، حال اگر این جرم دوّار در کهکشان راه شیری از طریق همین زمین لرزه های ریز و درشت نیروی درونی خود را تعدیل نکند تصور کنید که چه بر سر این کره خاکی خواهد آمد؛ در بیانی ساده عناصر و وقایعی خسارت بار مانند زمین لرزه، آتشفشان و خروج ماگما تنها یک درصد انرژی زمین را شامل می شوند و 99 درصد دیگر از میزان یاد شده با الطاف خداوند مهربان به برخورداریهای مفید اختصاص یافته است.
زمین لرزه بلا نیست، اما ...
هرگز نباید فراموش کرد که زمین لرزه بلا نیست، اما سبک و سیاق رفتار و زندگی انسان است که این پدیده را به یک بلای خانمانسوز بدل می سازد.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی همدان در این باره اظهار داشت: زمین لرزه و انسان به دو ورزشکار رشته های رزمی با اوزانی کاملاً متفاوت می مانند، هرگز یک رزمیکار ضعیف تر شیوه تهاجمی خود مقابل حریف قویتر را بر اساس روش تقابل مستقیم بنا نکرده و آن را به سود خود نمی داند، بلکه او از نیروی طرف قویتر برای ضربه زدن به او استفاده می کند، انسان نیز باید چنین شیوهای را مقابل زلزله اتخاذ کند.
عباس زاده با اشاره به نحوه رفتار با زلزله در سایر نقاط لرزه خیز جهان خاطرنشان کرد: ژاپن کشوری در شرق آسیاست که لرزههایی بیشتر و به مراتب قویتر از ایران را تجربه کرده و می کند، اما میزان خسارات مالی و جانی ناشی از زلزله در آن نقطه از جهان بسیار کمتر از کشورمان است، این فاصله آماری از خسارات ناشی از زلزله، محصول تفاوت نحوه رفتار آنها با پدیده یاد شده است.
این کارشناس ژئوتکنیک لرزه ای اضافه کرد: کشور ژاپن در حصر کمربند آتش گرفتار آمده و مردم آن با زلزله های مهیب و سونامیهای ویرانگر بیگانه نیستند، اما آنها به خوبی آموخته اند که چگونه باید خود را با این شرایط تطبیق دهند تا اثرات پدیده طبیعی مذکور در روند زندگی و کار روزانه آنها کمترین اثر ممکن را بر جای گذارد.
وی ادامه داد: بعد از زلزله ویرانگر "کوبو" به سال 1995 میلادی در ژاپن، روشهای ساخت و سازی موسوم به "بالشتک" برای ایجاد سازههای مسکونی، اداری و تجاری مدنظر مهندسان این کشور قرار گرفت که محصول آن ارتقای سطح انعطاف پذیری سازه های احداثی مقابل زمین لرزه و درنتیجه کاهش تلفات جانی و مالی ناشی از آن به کمترین میزان ممکن بود.
نگاهی به گسلهای لرزان تهران
بسیاری از کارشناسان حوزه زمین شناسی کشور بر این باورند که تهران استانی لرزه خیز است، اما این شکستگیهای به هم پیوسته و گاه ناپیوسته در کدام نواحی این استان نمود عینی بیشتری داشته و دارند؟
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی همدان با ارائه تعریفی صحیح از گسل بیان داشت: ابتدای امر باید تعریف درستی را گسل ارائه کرد، گاه برخی تصور میکنند گسل شبکه ای موازی از شکستگیهاست؛ اما گسل را می توان در تعریفی ساده به یک برگ درخت شبیه دانست، رگه اصلی برگ همان گسل اصلی و رگههای منشعب ریزتر، ریزگسل نامیده می شوند.
عباس زاده با اشاره به گسلهای اصلی و فرعی استان تهران افزود: تهران دارای سه شکستگی لرزه خیز اصلی است؛ این سه شکستگی ریزشاخه هایی مانند "امیرآباد" زیر پای مجموعه ساختمانی برج میلاد، "ده ونک" در منطقه "دارآباد"، تهرانپارس-حکیمیه، "باختر"، "ایوانکی" و دره جاجرود را شامل می شود؛ همچنین گسل "مشاء-فشم" نیز بعد عبور از جاجرود و لواسانات از مناطق پسین روستای "وسکاره" رودهن می گذرد، این شکستگی پس از رسیدن به مشاء به دو شاخه مختلف تفکیک می شود تا یکی از آنها به سمت نواحی شمالی و منطقه لار و دیگری به سمت دماوند کشیده شود؛ علاوه بر این دو شکستگی، دیگر گسل اصلی استان با عنوان گسل شمال تهران از "سازند هزار دره" به سمت دانشگاه علوم تحقیقات و فناوری، پونک، حصارک و در انتها به "توت سبز" کرج و گسل "ایپک" در قزوین متصل می شود؛ گسل جنوب تهران موسوم به شکستگی "کهریزک" نیز به عنوان شاخه لرزه ای از نوع معکوس مطرح است که بیشترین خطر در تهران از ناحیه این گسل احساس می شود.
این کارشناس ژئوتکنیک لرزه ای در تشریح رفتار گسلهای اصلی و ریزشاخه های آن نسبت به یکدیگر خاطرنشان کرد: گسل اصلی با آغاز کنشهای خود می تواند واکنش ریزشاخه هایش را سبب شود، اما عکس این اصل کلی کمی بعید به نظر می رسد، هرچند تحرک چند ریزشاخه می توانند گاه بخشی از شکستگی اصلی را فعال سازند.
رویدادهای تهران پس از زلزله بزرگ
وی معتقد است که طبق رخدادهای تاریخی زمین لرزه های تهران و رفتارشناسی این پدیده طبیعی، وقوع زلزله در تهران امری اجتناب ناپذیر است، عباس زاده افزود: اصل تکرار و تداور در زمین لرزه طی ادوار تاریخی و محدوده های زمانی مشخص امری قابل پذیرش برای دانشمندان زمین شناسی است.
عباسزاده تصریح کرد: طبق دستاوردهای دانشمندان زمین شناسی، تحرک در گسلهای لرزه ای پس از یک دوره تقریباً مشخص دوباره با همان شدت و همان کیفیت به وقوع می پیوندد و امروز می توان ادعا کرد که آن دوره بازگشت فعالیت گسلهای تهران مدتی است که فرا رسیده، هرچند این اصل امری صددرصدی تلقی نمی شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی همدان، تهران را شهری در معرض خطر بروز زلزله خواند و افزود: گسلهای زمین لرزه پهنه هایی لرزانی هستند و نمی توان پیش بینی کرد که این پدیده طبیعی از کدام نقطه زمین سر باز می زند، اما به هر روی تهران بزرگ کلانشهری در معرض خطر زلزله است.
این کارشناس ژئوتکنیک لرزه ای ادامه داد: در حال حاضر بخشی از مناطق مرکزی و جنوبی تهران را بافت فرسوده در معرض خطر زلزله شامل می شود، حال به این نقطه ضعف بزرگ علمک های گاز شهری مستعد برای انفجار و تشعشعات آن و قطعی شریانهای خدمات رسانی آب، برق و تلفن را نیز بیفزایید و ببین که چه وقایعی پیش می آید.
وی اضافه کرد: شرایط مذکور زمانی تشدید می شود که می دانیم برخی از ساخت و سازها به دلیل برخی مسائل با مصالحی ضعیف تر احداث شده، نمای شیشه ای تعداد کثیری از آپارتمانهای تهران به دلیل ویژگی "آموسی" همانند ترکش گلوله های جنگی جان انسان را تهدید می کند و معابر باریک و غیراصولی اجازه عبور خودروهای حامل نفرات و تجهیرات امدادرسانی را به امری غیرممکن تبدیل می کند.
عباسزاده افزود: در این بین، شکستگی سدهای حواشی تهران نیز خود در افزایش آمار تلفات جانی و مالی نقش مؤثری خواهند شد، از این رو، بخش مدیریت بحران تهران باید چندین نقشه راه و سناریوی کاربردی برای امور اجرایی خود در حوادث غیرمترقبه لحاظ کند تا از آنها در مواقع مقتضی استفاده کرده و جلوی موازی کاریها را بگیرد.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی همدان تهران به اشاره به زلزله اخیر در آذربایجان عنوان کرد: خونگرمی و نوعدوستی نهادینه و ذاتی در خلقیات ایرانیها نیز البته در صورت نبود آموزشهای لازم خود گاه معضلی دوچندان به هنگام بروز زمین لرزه هاست، چراکه در چنین مواقعی همه برای کمک رسانی خود را به زلزله زدگان می رسانند و ازدحام حاصل از شرایط مذکور اخلالی ناخواسته در خدمات رسانی نیروهای زبده امدادگر و سگهای زنده یاب محسوب می شود، اما در زلزله اخیر آذربایجان شرقی ظرفیت بالقوه بسیج، سپاه، ارتش و نیروی انتظامی به خوبی و در زمانی مناسب به کمک هلال احمر و مردم رسید که باید از این قشر همیشه در صحنه قدردانی کرد.
عدم استقبال تهرانیها از وامهای مقاوم سازی
در این بین شرایط توصیفی یاد شده علاوه بر نقاط شهری در نواحی روستایی نیز قابل تصور است، این وضعیت در مناطق روستایی می تواند تخریب بیشتری را به دنبال داشته باشد چراکه بافت سازه های روستایی اغلب فرسوده است و مقاومت کمتری نسبت به زلزله دارد.
این وضع به خودیِ خود وحشتناک است، اما زمانی این واهمه دوچندان می شود که به طور مکرر از مسئولان تهرانی می شنویم که اهالی این استان از تسهیلات مقاوم سازی استقبالی به عمل نمی آورند.
مرتضی معتمدی، معاون بازسازی مسکن روستایی اداره کل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان تهران بیان داشت: زلزله در مناطق روستایی به دلیل بافت فرسوده واحدهای مسکونی با تلفات و خسارات مالی و جانی بیشتری همراه است، هرچند اجرایی نشدن طرحهای مقاوم سازی خانه های مسکونی هم شهر و هم روستا را دچار خساراتی گاه جبران ناپذیر می کند.
وی ادامه داد: در ماه های اخیر شاهد بروز زمین لرزههای متعددی در نقاط مختلف کشور بودیم و هستیم، این لرزه های به مثابه زنگ خطر و علامت هشداری برای مردم و مسئولان است تا در جریان ساخت و سازها، اصول مهندسی و مقاوم سازی برابر زلزله را لحاظ کنند.
این مسئول، مقاوم سازی واحدهای مسکونی را بهترین راهکار برای پیشگیری از خسارات ناشی از زلزله دانست و افزود: مقاوم سازی در دو قالب حمایتهای دولتی و مشارکتهای مردمی محقق می شود، خوشبختانه دولت در سالیان اخیر تسهیلات مناسبی را به این مهم اختصاص داده، اما مردم تهران استقبال چندانی از این وامها نمی کنند.
معتمدی تصریح کرد: یکی از دلایل مطروحه از سوی اهالی تهران در خصوص عدم استقبال از وامهای مقاوم سازی هزینه بیشتر ساخت و ساز در این استان نسبت به سایر نقاط کشور است، علاوه بر این ضوابط و مقررات پیش روی تهرانیها در این زمینه سختگیرانه تر از سایر استانهاست.
معاون بازسازی مسکن روستایی اداره کل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان تهران ادامه داد: در این بخش مباحثی نظیر صدور پروانه ساخت، قوانین ساخت و ساز و ... اسباب کندی در روند امور مقاوم سازی خانه های روستایی در استان تهران را فراهم ساخته است.
وجود هزینه های آواربرداری در موضوع تخریب و نوسازی و لزوم اسکان در محلی استیجاری دستکم برای یک سال تا پایان امور عمرانی نیز از دیگر دلایل شتاب کم مقاوم سازی در مناطق روستایی استان تهران بود که این مسئول بدان اشاره داشت.
ارائه تسهیلات ویژه به تهرانیها
وی با تأکید بر لزوم ارائه تسهیلات ویژه به تهرانیها برای ترغیب بیشتر اهالی این استان جهت استقبال از تسهیلات مقاومسازی، اظهار داشت: نباید در زمینه پرداخت وامهای مقاوم سازی همه نقاط کشور را به صورت یکسان در نظر گرفت بلکه باید با سطح بندی به ارائه چنین خدماتی پرداخت.
معتمدی تصریح کرد: در مناطقی مانند تهران نیاز به افزایش تسهیلات بانکی برای تحقق امر مقاوم سازی واحدهای مسکونی روستایی بیش از سایر نقاط حس می شود.
معاون بازسازی مسکن روستایی اداره کل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان تهران، اتخاذ چنین تدابیری را عاملی برای افزایش سطح استقبال تهرانی ها برای دریافت تسهیلات بانکی و درنتیجه کاهش نگرانی مردم و مسئولان از این ناحیه دانست.
سوزنی به خود و جوالدوزی به دولت
مخاطب ما در این بخش پایانی از گزارش خبری این بار مقامات مسئول دولتی و نهادهای مرتبط در بخشهای خصوصی نیستند، بلکه خود ما را نشانه می گیرد.
بله، شاید ما خبرنگاران و مردم در نگاهی انتقادی همواره سعی داشته ایم تا مطالبات خود را صرفاً از دولت بخواهیم و در این میان جوالدوز در دست به نوعی قوه مجریه را مرجع خواسته هایمان قرار دهیم، اما در خصوص بافتهای فرسوده باید پس این همه زدن جوالدوز به دولت، نوک سوزنی را نیز به تن خود بیاساییم.
اگر در یک روز تعطیل فارغ از کار و بار روزانه در گوشه خانه بنشینید و همسر مهربانتان را در گوشه ای مشغول رسیدگی به فرزندان، فرزندان را در آن سوی حیاط خانه در حال بازی کودکانه و خانه و کاشانه ای را که با هزاران مشقت و سختی و نان حلال برپا ساخته اید را در یک لحظه و بر اثر لرزه ای شدید ویران و مخروبه ترسیم کنید، ترسی در وجودتان ایجاد می شود و این وحشت خود عاملی است که بی توجه به موانع موجود در مسیر برای ترمیم و یا دستکم مقاوم سازی واحد مسکونی خود تلاش کنید؛ پس چه بهتر که از همین امروز برای این مهم اقدام کرد.