به نقل از نشنال اینترست؛ دکتر یوساف بات، عضو ارشد فدراسیون دانشمندان آمریکا، دارای دکتری فیزیک هسته ای از دانشگاه ییل در مقاله ای از استفاده ابزاری سیاستمداران واشنگتن از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته ای( NPT) علیه ایران انتقاد کرده و هشدار داد استفاده ابزاری از این معاهده مخاطرات بزرگتری در پی خواهد داشت.
رابرت اینهورن، مشاور ویژه وزارت خارجه آمریکا در امور منع اشاعه و کنترل سلاح؛ اخیرا در یادداشتی در فارین پالسی استدلال کرده است که نباید به ایران اجازه غنی سازی هسته‌ای داد، چرا که به اعتقاد او ایران منطبق با تعهدات خود مبتنی بر پیمان منع اشاعه هسته ای نیست. به گفته وی :«بحثی در این امر نیست که ایران تا زمانی که ثابت کند که با تعهداتش‌که از ان‌پی‌تی ناشی می شود در انطباق است، از هر گونه حقی- حداقل به طور موقت- در زمینه غنی سازی هسته ای صرف نظر کرده است.»
در حالی که اینهورن آرزو دارد این ادعایش صحیح باشد، به چندین دلیل این نظر وی درست نیست. بعلاوه اگر این نکته نشان دهنده دیدگاه تصمیم گیران آمریکا باشد، این بدفهمی می‌تواند منشاء بن بست هسته ای برنامه ایران باشد. تا زمانی که ندانیم ان‌پی تی چه هست و چه نیست برنامه هسته ای ایران حل نخواهد شد.
برخلاف تصور عمومی، آژانس یا سازمانی بین المللی برای بررسی تطابق فعالیت‌های هسته ای کشورها با معاهده ان پی تی وجود ندارد. و حتی اگر وجود داشت، هیچ مصادره خودکار چرخه سوخت هسته ای و یا هر ابزار قانونی دیگر در پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته ای وجود ندارد. در هر دو حالت استدلال اینهورن بدون مبنای قانونی است.
همچون پیمان فضایی ماوراء جو (Outer Space Treaty)، هیچ بازوی اجرایی برای پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای وجود ندارد. البته آژانس بین‌المللی انرژی اتمی وجود دارد اما وظیفه آژانس برسی انطباق فعالیت کشورها با پیمان ان پی تی نیست- بعلاوه قدرت این کار را نیز ندارد. نقش نظارت آژانس به طور خاص به مجموعه متفاوتی از معاهدات دوجانبه موافقتنامه پادمانهای جامع (CSA)محدود شده است. بیش از 140 معاهده دو جانبه بین آژانس و کشورهای مختلف وجود دارد. در عمل آژانس بودجه و نیروی لازم حتی در صورت تمایل برای اجرای چند جانبه پیمان ان پی تی را ندارد.
در واقع ممکن است یک کشور با پیمان دوجانبه موافقتنامه پادمانهای جامع (CSA)تطابق نداشته باشد ولی با معاهده ان پی تی تطابق داشته باشد. موافقتنامه پادمانهای جامع (CSA) و ان پی تی دو ابزار قانونی کاملا مستقل از یکدیگر هستند، هر چند هر دو در زمنیه منع گسترش سلاح های هسته ای هستند.
اگر سوال خاصی درباره تطابق یک دولت با معاهده ان پی تی وجود داشته باشد، مناسب‌ترین نهاد برای داوری دیوان بین المللی دادگستری خواهد بود. برای مثال در سال 1996 دیوان ماده خلع سلاح هسته ای ان پی تی را به عنوان تعهد الزام آور برای 5 عضو دارای سلاح هسته ای (آمریکا، انگلیس، فرنسه، چین و روسیه) تفسیر کرد، هرچند این نهاد هیچ چهارچوب زمانی برای رسیدن به این هدف تحمیل نکرد. به همین اساس اکنون نیز برای بررسی رسمی عدم انطباق کشوری با معاهده ان پی تی باید به دیوان بین المللی دادگستری رجوع کرد.
یکی از بزرگترین کارشناسان دراین زمینه دکتر هانس بلیکس ، رئیس سابق آژانس است‌که اخیرا اعلام کرد:« تا کنون، ایران از معاهده ان‌پی‌تی عدول نکرده است.» وی افزود:« در حال حاضر هیچ نشانه ای که نشان دهد ایران سلاح هسته ای تولید می کند وجود ندارد.»
همچنین محمد البرادعی، برنده جایزه صلح که بیش از یک دهه مدیر آژانس بود گفت که وی «کوچک ترین نشانه ای » که ایران به دنبال بمب هسته ای است را مشاهده نکرده است. البرادعی افزوده است همه آنچه من می بینم «جنجال رسانه ای است که درباره تهدید از سوی ایران » مطرح می شود.
اگر تصمیم گیران آمریکایی می خواهند به راه حل دیپلماتیک برنامه هسته ای ایران پیشرفت کنند، ابتدا باید درک خود از ان پی تی را مشخص کنند. متاسفانه به نظر می رسد برخی در دولت بیشتر علاقمند به حفظ تحریم‌ها به جای پیدا کردن یک راه حل عادلانه بر اساس قانون وحقوق هستند.
اخیرا در یک گفتگو در موسسه بروکینگز گری سامور، بلندپایه ترین مشاور باراک اوباما در عرصه مقابله با تسلیحات کشتار جمعی گفت چرا برزیل و ترکیه با ایران به توافق هسته ای رسیده اند:« این توافق بیشتر برای به تعویق انداختن تحریم هاست. اما ما تحریم ها را پیش خواهیم برد.» به نظر می رسد که هدف همچنان حفظ تحریم هاست، و شروط به نحوی ارائه می شود که تحریم ها حفظ شود.
به نحو دیگری ما در رابطه با ایران به دهه 1950 برگشته ایم و رفتارآمریکا شبیه رابطه انگلیس با ایران در قضیه ملی شدن صنعت نفت است. به گفته ری تکیه در بخشی از کتاب جدید ادوارد آبراهامیان- کودتا: 1953، سیا ریشه های روابط فعلی آمریکا و ایران- آمده است:
«امپراتوری بریتانیا حاضر به بازگرداندن حوزه های نفتی ایران به این کشور نبود. و همواره در حال توطئه چینی برای سرنگون کردن نخست وزیر سرکش بود. دولت انگلیس ناسیونالیسم مصدق را نه تنها یک ضربه به منافع خود می دانست، بلکه به عنوان حرکتی که بالقوه می توانست تمام داشته‌های قابل توجه انگلیس در خارج از کشور خود را به مخاطر اندازد تفسیر می‌کرد. مصدق باید می‌رفت و دیپلماسی صرفا یک نیرنگ برای رسیدن به این هدف بود. در این روایت، لندن هیچگاه به طور واقعی به دنبال مصالحه با ایران نبود، بلکه صرفا از طریق تشریفات دیپلماسی به دنبال تضمین یک انتلاف علیه مصدق بود.»
به نظر می رسد که همانند لندن در ابتدای دهه 1950، امروز واشنگتن « تنها به تشریفات دیپلماسی روی آورده است تا ائتلاف بزرگی علیه ایران را تضمین کند.» اگر این گزاره درست باشد، آمریکا در مسیر خطرناکی گام بر می دارد، که ممکن است منتهی به از هم پاشیدن خود معاهده ان پی تی شود.
اگر آمریکا به دنبال اعمال تحریم های یک جانبه علیه ایران است به این دلیل که ایران را دشمن خود می شناسد، این به واشنگتن مربوط می شود، اما تفسیر غلط معاهده ان پی تی و فشار بر آژانس به بهانه چنین تحریم هایی می تواند آسیب های شدیدی به رژیم منع گسترش سلاح های هسته ای وارد کند.
اشتباه در فهم ان پی تی تنها به مسئولات رسمی دولت آمریکا محدود نمی شود، چندین اتاق فکر (تینک تانک) آمریکایی نیز در تحلیل های خود چنین دیدگاهی دارند. برای مثال انستیتوی علوم و امنیت ملی آمریکا ( (ISIS که اغلب درباره برنامه هسته‌ای ایران مطلب منتشر می کند در چند مورد مسائلی را ادعا کرده است که بیشتر تمایلات نویسده است تا واقعیت ها و تحلیل حقوقی.
برای مثال در یکی از این تحلیل ها از تهدید رآکتور اراک صحبت کرده است و در دیگری از سانتریفوژهای ایران. هرچند نگرانی‌های مشروعی در این مسائل وجود دارد، نکته حقوقی مهم این است که هر دوی این تکنولوژی ها دارای استفاده دوگانه هستند و تحت ان پی تی اجازه استفاده از انها به رسمیت شناخته شده است. اگر مفاد و مجوز معاهده ان پی تی درساختار فعلی آن خوشایند عده‌ای نیست، می توانید یک ان پی تی شماره 2 محدود کننده تر پیشنهاد کنید.
همانگونه که اخیرا سرگی لاورف، وزیر خارجه روسیه درباره سانتریفوژهای ایران اظهار نظرکرده است:« ایران، تمام فعالیت هایشرا مطابق با تعهداتش تحت موافقتنامه پادمانهای جامع انجام می دهد.» ممکن است در آینده از راکتور اراک استفاده درست نشود، اما اگر کسی از این موضوع احساس خطر می‌کند باید یک ان پی تی جدید پیشنهاد کند که استفاده از چنین راکتورهایی را ممنوع کند. معاهده فعلی استفاده دوگانه از فن آوری هسته ای را مجاز می داند، و نشان دهنده سازش هایی است که موجب شده تعداد وسیعی از کشورها بدان ملحق شوند.
اگر ایران احساس می‌کرد با پذیرفتن این معاهده به صورت قانونی هیچ نفعی کسب نمی کند – و بعلاوه استفاده نادرست آمریکا از ان پی تی علیه ایران را نیز بدان بیفزایید- ممکن است باعث افزایش درخواست ها برا ی خروج از ان پی تی شود .
هرچند احتمال کمی دارد که ایران فعلا از ان پی تی خارج شود، اما اگر چنین کاری کند، ایران تنها نخواهد بود، و بسیاری از ملت‌های طرفدار خود را با خود همراه خواهد کرد. 120 کشور عضو غیر متعهد ها- جامعه بین الملل واقعی- در واقع در اختلاف بین ایران با آژانس و آمریکا طرف ایران هستند و با تهران موفق هستند.
قبل از آغاز مذاکره با ایران، لازم است که همه طرف ها در یک تفسیرقانونی از ان پی تی به توافق برسند، وگرنه ادامه بن بست فعلی تضمین شده است.