نقدی بر نگاه کلینیکی به فرهنگ

فرهنگ را تعاریف گوناگونی کرده اند اما در ساده ترین شکل می توان آن را راه و رسم و شیوه زیست اجتماعی مردمان دانست. این تعریف ساده اما به نظر تقلیل یافته است. نه از این حیث که به ابعاد گوناگون فرهنگ اشاره نمی کند بلکه از این حیث که آن را محدود به گستره محدود زندگی دنیوی می کند و از بعد اخروی امور غفلت می کند. یعلمون ظاهرا من الحیات الدنیا و هم عن الاخره هم غفلون. اکتفا به تعریف مردم شناختی و جامعه شناختی از فرهنگ که هر شیوه از زندگی را به مثابه فرهنگی مجزا قابل مطالعه و پژوهش می داند تا جایی برای ما قابل استفاده است که به محدوده مباحات مربوط است. محدوده امر مباح زمینه بروز سلایق و تفاوت های سبک زندگی است اما با ارجاع به مفهوم لغوی فرهنگ می توان دریافت که فرهنگ اشاره به بعد معنوی و کمال طلبانه جوامع دارد. هنگ یا آهنگ به معنای قصد و فر به معنای شکوه و شکوفایی است. فرهنگ قصد و اراده شکوفایی و نیل به کمالات مطلوب انسانی است.

آدمیزاد، علاوه بر زیستن به معنای زیست شناختی، زیست دیگری نیز دارد. زیستن در جهان معانی و نشانه ها. انسان، در دو جهان زیست می کند . زیست جهان طبیعت و زیست جهان انسانی. دوگانه (زنده ماندن و زندگی کردن) ناشی از همین دوفضایی بودن انسان است. حیوانات و گیاهان تمام تلاش شان برای حفظ بقا و زنده ماندن است ولی انسان تنها به زنده ماندن راضی نیست بلکه می خواهد زندگی کند. اگر چرخه آب و خاک و املاح طبیعی در فرایندهای تنفس و تغذیه موجبات رشد و تولید مثل را در جریان زیست موجودات فراهم می کنند در زیست فرهنگی و اجتماعی این نشانه ها هستند که به گردش در می آیند، جذب می شوند، مورد سنتز واقع می شوند، دفع می شوند و موجبات رشد و نمو و تولید و بازتولید را فراهم می کنند.

زیست جهان انسانی یا انسانی زیستن امکانی است ورای حیات طبیعی انسان. به همین خاطر است که همواره مفهوم فرهنگ در برابر مفهوم طبیعت قد علم می کند. اگر قرار باشد انسان، صرفآ به مثابه موجودی طبیعی ابژه شناخت باشد دیگر الزامی به تاسیس علوم انسانی نبود و همان زیست شناسی باید می توانست همه کنش های انسانی را مورد تحلیل قرار دهد. معروف است که آگوست کنت؛ جامعه شناسی را متاثر از دانش های اثباتی مادی مانند فیزیک و زیست شناسی بنیان نهاد و بر این صرافت بود که جامعه شناسی را فیزیک اجتماعی نام نهد. اما انسان نه تنها به بعد زیستی محدود نمی شود بلکه اساساً زندگی زیستی او تحت الشعاع ابعاد دیگری از وجود اوست. . توجه به ابعاد صرفآ اقتصادی و معیشتی، تقلیل دادن انسان به انعام و بهائم است.

تفاوت میان زیستن و زندگی کردن در اصطلاح اشاره به همین دوفضایی بودن انسان دارد. انسان علاوه بر زیستن می خواهد زندگی کند و از آن فراتر می توان گفت که انسان تنها می خواهد زندگی کند و زندگی انسانی زیستن در عالم معانی و نشانه هاست. در این صورت حتی اشیای مادی در پیرامون انسان نیز به چیزهایی که تنها به کار رفع حوائج زیستی می آیند فروکاسته نخواهند شد بلکه مبدل به نشانه و به تعبیر قرآنی آن ” آیت ” می شوند.

به این تعبیر زندگی یا زیست فرهنگی چیزی جدای از زیست مادی نیست بلکه زیست فرهنگی عنایت به ارزش های نشانه ای زیست مادی است. به بیان رساتر زیست فرهنگی باطن زندگی مادی است. با این حساب می توان متوجه اشتباهی شد که فرهنگ را بخشی مجزا از سایر بخش های زندگی تلقی می کند. فرهنگ بخشی مجزا از سایر ابعاد اقتصادی؛ اجتماعی و سیاسی و در عرض چیزهای دیگر نیست. فرهنگ روحی است که در هر کدام از مناسبات انسانی جریان دارد. فرهنگ؛ بخش نیست؛ فرهنگ؛ بعد (به ضم ب) است. هر پدیداری بعدی فرهنگی دارد.

این رویکرد به فرهنگ است که می تواند اهمیت تأکید رهبر انقلاب بر ” پیوست فرهنگی ” را عیان کند. آنچه از عبارت پیوست فرهنگی بر می آید گرچه به نظر تا حدی در خود فروکاست فرهنگ را به همراه دارد و آن را به ضمیمه ای در حاشیه سایر اقدامات و تصمیمات قرار می دهد ولی به عنوان اولین قدم برای عنایت به ابعاد فرهنگی طرح ها، برنامه های مدیریتی است. در واقع مدیریت کشور به قدری از فرهنگ غفلت کرده است که در قدم اول بایستی امری بدیهی به نام پیوست فرهنگی را بدان یادآوری نمود. قدم بعد از پیوست فرهنگی، توجه به ” بعد فرهنگی ” است. به این معنا که متوجه شویم فرهنگ صرفاً امری ضمیمه ای نیست و هر پدیداری را می بایست از بعد فرهنگی نیز مورد تحلیل قرار داد. تلقی ” فرهنگ به مثابه روح ” مرحله دیگری است که از تلقی فرهنگ به مثابه ” بعد ( به ضم ب ) ” یک قدم به پیش می رود . تصمیم گیری و مدیریت بدون لحاظ ابعاد فرهنگی خصلت بارز تکنوکراسی است. توسعه بدون لحاظ کردن تأثیراتی که بر فرهنگ و اخلاقیات جامعه می گذارد عوارض غیر قابل شمارشی پدید می آورد و حل آن را به بخش فرهنگ وا می گذارد. همین نوع نگاه است که مدام برای حل معضلات فرهنگی دستگاه هایی که مسئولیت مستقیم در فرهنگ دارند را مورد خطاب قرار می دهد. غافل از اینکه راه حل مشکلات فرهنگی را باید در همان نقطه ای جست که آغاز شده اند. نگاه فعلی به فرهنگ نگاهی کلینیکی است. نگاه کلینیکی، فرهنگ را بخشی مجزا تلقی می کند که وظیفه دارد نقش آموزش، پیشگیری و درمان امور، مسائل و مشکلات فرهنگی را بدان حواله نمود.