زندگی از راه دور یا واقعیت نرم‌افزاری

رشد و پیدایش اینترنت و الکترونیک شدن جوامع، مرزهای میان واقعیت و خیال را تا اندازه‌ی زیادی مخدوش و جوامع را وارد به رابطه‌ای کاملاً تازه کرده است. امروزه واژه‌ی سایبر[۱] به معنای «هر چیز مرتبط با شبکه‌های ارتباطی به ویژه اینترنت»، در عرصه‌های مختلفی ظهور و بروز یافته است؛ به طوری که عصر امروزی را پس از سه عصر کشاورزی، عصر صنعت و عصر اطلاعات، عصر مجازی نام‌گذاری کرده‌اند. عصری که با امکانات فراوان خود تفاوت زیادی با دنیای واقعی و مشکلات و دغدغه‌های فیزیکی آن‌ فراروی آورده است. در این عصر، پیشرفت‌های رخ‌داده در زمینه‌ی تکنولوژی‌های نمایشی و گرافیکی، محیط را نیز تحت تأثیر قرار داده و منجر به ظهور فزاینده‌ی محیط‌های مجازی و از جمله شهرهای مجازی شده است. در حال حاضر، ساخت‌وساز در شبکه‌ی تارنمای جهانی[۲] رونق یافته است. شهرهای کوچک و بزرگ جدیدی در فضای مجازی یک‌باره پیدا شده‌اند؛ شهرهایی که با آجرها و ملاط دیجیتال ساخته می‌شوند. این شهرهای الکترونیک جدید، به طور عام به عنوان شهر مجازی، شهر دیجیتال یا شهر الکترونیک شناخته می‌شوند (Varhanikova، ۲۰۰۹).

در شهر مجازی معنای مکان بازسازی می‌شود و نگاه به شهر به عنوان «فضای مکان‌ها» تبدیل به «فضای جریان‌ها»[۳]پیدا می‌کند و فعالیت‌های شهری چون اشتغال، آموزش، خرید و فروش، دید و بازدید و… از طریق‌ فناوری اطلاعات انجام می‌شود. در شهر مجازی، فضای خانه اهمیت‌ می‌یابد و محیط خانه‌ها به فضای مجازی تبدیل‌ می‌شود و با استفاده از آن می‌توان در هر نقطه از دنیا و بدون محدودیت‌ زمانی و مکانی، فعالیت کرد. می‌شود؛ مفهومی که امانوئل کستلز در نظریه‌ی جامعه‌ی شبکه‌ای خود به کار می‌برد. در این حالت، وابستگی‌ به بُعد مکان و تا اندازه‌ای بُعد زمان کاهش

 شهر مجازی و انواع آن

با توسعه‌ی نرم‌افزارهای کامپیوتری، ساحت جدیدی از «واقعیت شهری» که فضای شهر مجازی را به فضای شهر واقعی نزدیک می‌کند، تحقق می‌یابد. شهر مجازی یک ایدئالیسم مبتنی بر اندیشه‌ی خیالی و یوتوپیایی نیست، بلکه یک شهر واقعی است که با ظرفیت‌های جهان مجازی ساخته می‌شود (عاملی، ۱۳۸۴). شهر مجازی، مجموعه‌ای از فضاهای مجازی یا الکترونیک بر روی شبکه‌ی اینترنت است که در آن می‌توان همچون یک شهر واقعی، به کار، تفریح، خرید، دیدار و ارتباط با دیگران پرداخت. برای ساختن یک شهر مجازی عموماً از برنامه‌ای به نام «زبان الگوسازی واقعیت مجازی»[۴] استفاده می‌شود.

رشد و پیدایش اینترنت و الکترونیک شدن جوامع، مرزهای میان واقعیت و خیال را تا اندازه‌ی زیادی مخدوش و جوامع را وارد رابطه‌ای کاملاً تازه کرده است. شهرهای کوچک و بزرگ جدیدی در فضای مجازی یک‌باره پیدا شده‌اند؛ شهرهایی که با آجرها و ملاط دیجیتال ساخته می‌شوند.

 اشکال متفاوت این نوع شهرها بر روی شبکه در چهار دسته‌ی کلی طبقه‌بندی می‌شوند:

۱٫ پایگاه‌های شهر مجازی:[۵] این پایگاه‌ها نقاطی هستند که عموماً با اهداف تبلیغاتی، گروهی از اطلاعات و خدمات شهری را عرضه می‌کنند؛ اما در آن‌ها معمولاً تلاشی برای فضاسازی‌های شهری انجام نگرفته است و اغلب فاقد امکان کنش متقابل به صورت زنده (آنلاین) هستند.

۲٫ شهرهای مجازی دوبعدی:[۶] این شهرها در واقع نقشه‌های فعال‌شده‌ای هستند که اطلاعات زیادی را درباره‌ی یک شهر عرضه می‌کنند. روی این نقشه‌ها تعداد زیادی نقاط مهم مشخص شده‌اند که استفاده‌کننده می‌تواند از طریق آن‌ها، به سوی اطلاعات و خدمات دیگری هدایت شود. بسیاری از شهرهای جهان در حال حاضر چنین پایگاه‌هایی را ساخته‌اند و به تدریج، آن‌ها را قوی‌تر می‌کنند تا افراد بتوانند به صورت الکترونیک، از صفحات متعدد شبکه‌، که آن شهر را در ابعاد مختلفش نشان می‌دهد، بازدید کنند. البته این گونه پایگاه‌ها معمولاً هدف جلب نظر و ایجاد انگیزه در استفاده‌کننده برای حضور فیزیکی در شهر را دنبال می‌کنند.

۳٫ شهرهای سه‌بعدی مجازی:[۷] تفاوت عمده‌ی این شهرها با نوع پیشین در فضاسازی‌های سه‌بعدی آن‌هاست که در آن‌ها از امکانات گرافیکی زیادی استفاده می‌شود، اما هنوز نمی‌توان تصویر فضایی آن‌ها را با تصویر واقعی از فضا مقایسه کرد؛ زیرا این فضا کاملاً شکل گرافیکی دارد و به سهولت از فضای واقعی تشخیص داده می‌شود. با وجود این می‌توان پنداشت که واقعی کردن فضاها به سرعتی شگفت‌انگیز در حال پیشرفت است. فیلم‌های داستانی که در حال حاضر با امکانات رایانه‌ای ساخته می‌شوند گواهی بر این مسئله‌اند که به احتمال زیاد، تا چند سال آینده، امکان بازسازی فضاها به شکلی کاملاً واقعی با هزینه‌هایی بسیار کمتر از امروز امکان‌پذیر خواهد بود.

۴٫ شهرهای مجازی واقعی:[۸]ستم‌هایی در حال حاضر هنوز بر روی شبکه قرار نگرفته‌اند. این سیستم‌ها در حال حاضر کاملاً آزمایشی هستند و پیش‌بینی استفاده از آن‌ها در سال‌های آینده عمدتاً برای انجام برنامه‌ریزی‌های شهری، طراحی شهری، توریسم و ارائه‌ی برخی خدمات به شهروندان است (فکوهی، ۱۳۸۳، صص ۱۳۳ و ۱۳۴). این گونه شهرها تلاش می‌کنند به صورتی کاملاً نزدیک با واقعیت، فضاهای شهری را بازسازی کنند و به استفاده‌کنندگان امکان می‌دهند که درون آن‌ها جابه­جا شوند و احساسی نزدیک به قدم زدن در یک شهر واقعی را داشته باشند. برنامه‌ریزی در این شهرها باید به صورتی باشد که افراد بتوانند در قالب آدمک‌هایی[۹] با شکل‌های مختلف انسانی یا نمادین، وارد شهر شوند و با سایر آدمک‌هایی که به طور زنده وارد شهر شده‌اند، گپ[۱۰] بزنند. چنین سی

زندگی در شهر واقعی با پدیده‌های کاملاً برجسته و مشخص مواجه است و از اجزای محسوس و طبیعی مثل مردم، حیوانات، گل‌ها و گیاهان، درختان، سنگ‌ها، ابر، باران و خورشید و تغییر فصول و عناصر طبیعی‌ـ‌صنعتی، مثل ساختمان‌ها، خیابان‌ها و میادین و کارخانه‌ها برخوردار است. علاوه بر این امور محسوس که در ظرف مکان شهر به صورت مشخص دیده می‌شود، امور نامحسوسی نیز هست که از آن تعبیر به احساس می‌شود. این مجموعه به مکان در شهر واقعی معنا می‌بخشد. خصیصه‌ی مشترک همه‌ی آن‌ها، بدن داشتن، حجم داشتن و محسوس بودن است. از طرفی باید توجه داشت که یکی از جنبه‌های مهم زندگی در شهر و جهان واقعی، جنبه‌ی دیداری زندگی روزمره است که ناشی از حسی بودن و با بدن بودن مکان است. خیس شدن در باران، دیدن انواع متنوعی از چهره‌های مردم در حال حرکت، کنش و واکنش‌های روزمره‌ی مردم، نور آفتاب و هوای تاریک و صدها نمونه‌ی دیگر، حوزه‌ی گسترده‌ی قابل رؤیت شهرهارا به نمایش می‌گذارد (عاملی، ۱۳۸۴).

با خصیصه‌های مشابه در نمایش، ولی متفاوت در ماهیت، مکان در شهر مجازی خودنمایی می‌کند. جهان مجازی، یک محیط شبیه‌سازی‌شده‌ی کامپیوترمحور است؛ به قصد اینکه کاربرانش از طریق آدمک‌ها (آواتار) زندگی کنند و تعامل داشته باشند. این آدمک‌ها معمولاً به صورت متنی، دوبعدی یا سه‌بعدی، نمایش تصویری (گرافیکی) ترسیم می‌شوند؛ هرچند که اشکال دیگری نیز (مانند شنیداری[۱۱]Varhanikova، ۲۰۰۹). آدمک‌ها می‌توانند تصویری ساده و ابتدایی داشته باشند (تصویر ۱) یا شبیه‌سازی‌شده‌ی چهره‌های انسانی باشند، نظیر آنچه در برخی از بازی‌های رایانه‌ای مشاهده می‌شود (تصویر ۲). و لامسه‌ای[۱۲]) ممکن است.)

در فضای مجازی، مکان از یک حیثیت کاملاً قراردادی، تعریف‌شده، صنعتی و ساختگی و بی‌بدن برخوردار است. در شهر مجازی نیز جغرافیای مکان و حتی امکان دسترسی به آن، اگرچه قابلیت جهانی دارد، ولی قابل محدود شدن به فضای خاص و کاربران خاص و با خصیصه‌های مرتبط به جغرافیای خاص می‌تواند تعریف شود. تلاش گسترده‌ای که برای شبیه‌سازی فضا و مکان در شهر مجازی با شهر واقعی می‌شود، اولاً مفهوم فضای مکان‌دار را تحقق می‌بخشد؛ به گونه‌ای که حتی در طراحی فضاها به جنبه‌های دورن‌مایانه‌ی تصاویر[۱۳]و معماری شهر و حتی پردازش نور و طبیعی کردن گردش شب و روز در فضای مجازی توجه می‌کند. صنعت گرافیک کامپیوتری و برنامه‌های طراحی همکاری‌های مجازی، تلاش می‌کند جنبه‌های دیداری و حسی را در فضای شهر مجازی تقویت کند تا فرد از احساس غیرواقعی بودن کمتری برخوردار شود (عاملی، ۱۳۸۴).

 چرا شهر مجازی

ازدحام و تراکم جمعیت‌های بزرگ و تفاوت جمعیت شب و روز در شهرهایی مثل تهران، نیویورک، لندن و توکیو، همراه با آلودگی گسترده‌ی نور، صدا، هوا و فضا و مسئله‌ی ترافیک و زمان، منشأ یافتن چاره‌ای برای کاهش آلام ناشی از زندگی در این گونه شهرها شده است. مهم‌ترین مسئله در این شهرها حرکت جمعیت است. حرکت جمعیت، اعم از حرکت با وسیله‌ی نقلیه یا ازدحام جمعیت در مراکز فروش و خدمات اداری و رفاهی شهر، علت اصلی بسیاری از «مسائل شهری» اعم از مسائل انسانی شهری یا حوادث و سوانح شهری در شهرهای بزرگ است. ظهور شهر مجازی در درجه‌ی اول موجب کاهش «حرکت جمعیت» در شهر واقعی می‌شود. می‌توان گفت ترکیب شهر در فضای واقعی و فضای مجازی، نوعی «مدیریت کنترل حرکت جمعیت شهری» محسوب می‌شود که تلاش می‌کند با عقلانی کردن روند حرکت جمعیت، شهری آرام‌تر، کم‌هزینه‌تر و برخوردار از امنیت شهری و امنیت روانی را برای شهروندان فراهم کند.

این فضای جدید، از یک طرف محصول توسعه‌ی سخت‌افزار و نرم‌افزارهایی است که خلق «واقعیت مجازی»[۱۴] را امکان‌پذیر می‌سازد و از طرف دیگر، متأثر از تمایل به رهیدن از «فرسایش‌های انرژی» در جهان واقعی و اندیشه‌ی زندگی در «جهان دیگر» است. پرهیز از فرسایش انرژی انسان، سوخت و فرسایش محیط زیست و دسترسی‌های آسان‌تر و فشرده‌تر به امکانات اداری و شهری، شرایط ظهور «شهر مجازی»را فراهم ساخت و نظام جدید «شهرسازی واقعی‌ـ‌مجازی»[۱۵] شهر‌سازی واقعی‌ـ‌مجازیبه ظرفیت‌های واقعی شهر در کنار ظرفیت‌های مجازی آن توجه می‌کند و شهر را با توجه به این دو فضا می‌سازد (عاملی، ۱۳۸۴). را محقق نمود.

 برخی از کارکردهای مهم شهر مجازی که بر روی آن‌ها تأکید بسیاری‌ شده است، فهرست‌وار عبارت‌اند از:

- کاهش حرکات جمعیت در شهر واقعی و کم شدن مشکلات‌ آلودگی هوا و ترافیک شهری

- صرفه‌جویی در وقت و هزینه

- ارائه‌ی‌ خدمات شهری و انجام کارهای خسته‌کننده و وقت‌گیر اداری و سازمانی از طریق فضای مجازی

- ارتباط وسیع و تعامل نهادها و سازمان‌ها با شهروندان

- ارائه‌ی‌ مؤثرتر و بهینه‌تر اطلاعات به مراجعین

- انجام وظایف شغلی از طریق فضای مجازی و از محل خانه

- کاهش ساعات کار تا حد دو ساعت در روز

- افزایش سرعت و کاهش هزینه و زمان در انجام اموری چون نقل‌‌وانتقال مالی، پرداخت قبض آب، برق، گاز و تلفن، انجام امور اداری، مراجعه به نیروی انتظامی، دادگاه‌ها، خرید انواع کالاها و وسایل‌ مورد نیاز و…

- استفاده‌ی‌ هم‌زمان بیش از یک کاربر از یک موقعیت شهری، بر خلاف‌ شهر واقعی که امکان پاسخ‌گویی به بیش از یک نفر در آن ‌واحد وجود ندارد.

- آنلاین و ۲۴ساعته بودن و از بین رفتن زمان اداری خاص

- تعامل جمعی راحت شهروندان در فضای مجازی با امکان ساخت‌ فضاهای مجازی فردی

- تردد و حمل‌ونقل آسان در شهر واقعی با کم شدن ترافیک و مشکلات دیگر شهر واقعی (لطیفی و دبیری، ۱۳۸۹، ص ۷۸).

در فضای مجازی، مکان از یک حیثیت کاملاً قراردادی، تعریف‌شده، صنعتی و ساختگی و بی‌بدن برخوردار است. در شهر مجازی نیز جغرافیای مکان و حتی امکان دسترسی به آن، اگرچه قابلیت جهانی دارد، ولی قابل محدود شدن به فضای خاص و کاربران خاص و با خصیصه‌های مرتبط به جغرافیای خاص می‌تواند تعریف شود.

 شهر مجازی برای برنامه‌ریزان شهری

شهر مجازی، همان طور که قبلاً گفته شد، یک شهر رایانه‌محور و مبتنی بر نرم‌افزارهاست. درودیوار و مصالح آن الکترونیک و دیجیتال هستند. در شهر مجازی، هم شهروندان از خدمات رایانه‌ای و الکترونیک استفاده می‌کنند و هم شهرسازان و برنامه‌ریزان شهری باید متناسب با نرم‌افزارهای به‌روز و کارآمد، فضای شهر را طراحی نمایند.

تا کنون برنامه‌ها و نرم‌افزارهای مختلفی برای برنامه‌ریزی شهری طراحی شده‌اند که از جمله مهم‌ترین و پرکاربردترین آن‌ها «سیستم اطلاعات جغرافیایی» (GIS)[16] است.

انطباق گسترده‌ی سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی در دو دهه‌ی اخیر، تأثیر مهمی بر تحقیقات در زمینه‌ی برنامه‌ریزی و طراحی شهری داشته است. یکی از مهم‌ترین پیشرفت‌ها، توسعه‌ی مدل‌های شهر مجازی است که بیانگر ابعاد جدیدی در برنامه‌ریزی شهری است. یک مدل شهر مجازی، نمایش سه‌بعدی یک فضای شهری است که در GIS یا برنامه‌های کامپیوتری مشابه، تولید و ذخیره شده است. مدل‌های شهر مجازی اغلب تکنیک‌های واقعیت مجازی را به کار می‌برند تا ساختمان‌های واقع‌گونه‌ای را ترسیم و خدمات، کارکردها و بافت‌های اطلاعاتی مختلفی را فراهم کنند (Yasumoto، ۲۰۱۱، ص ۴۶۴).

یکی از مزایای استفاده از این مدل‌ها این است که آن‌ها می‌توانند پاسخ‌گوی سؤالات مختلف درباره‌ی مکان باشد: در یک مکان مشخص چه چیزی وجود دارد؛ پیدا کردن مکانی که پدیده‌ی ویژه‌ای در آن وجود دارد (مثلاً پیدا کردن منطقه‌ای که جنگل نباشد؛ مساحت آن حداقل یک هکتار باشد؛ در فاصله‌ی ۱۰۰متری جاده قرار گرفته باشد و خاک آن نیز برای ساختمان‌سازی مناسب باشد)؛ از گذشته تا کنون چه تغییراتی در مکان یا در سطح معینی به وقوع پیوسته است؛ مکان‌هایی را که طی دوره‌ی معین زمانی دچار تغییراتی شده‌اند (شرط) شناسایی نماید؛ و اینکه چه الگوی فضایی وجود دارد (این سؤال بسیار پیچیده است). برای مثال، می‌توان پرسید که آیا سرطان عامل عمده‌ی مرگ‌ومیر در بین ساکنان مناطق نزدیک به یک نیروگاه اتمی است یا خیر؟

از دیگر کاربردهای رایج شهر مجازی و بهره‌گیری از GIS، اطلاعاتی است که درباره‌ی تغییرات و نوسانات عمودی در ارتفاع ساختمان‌ها فراهم می‌کنند. شهر فرضی تصویر ۴ را در نظر بگیرید، با شبیه‌سازی شهر و استفاده از نرم‌افزارها، می‌توان محاسبه کرد که در یک ساختمان، کسی که در طبقه‌ی پایین قرار دارد و کسی که در طبقه‌ی بالاست، هر کدام چه منظره‌ای از بیرون را مشاهده می‌کنند (تصویر ۵). این موضوع کمک زیادی به محدودیت ارتفاع برای ساختمان‌ها، میزان آفتاب‌گیری ساختمان‌ها، روشنایی و نورپردازی کوچه‌ها و خیابان‌ها، مکان مناسب نصب تابلوهای شهری و… می‌کند.

البته سال‌هاست که در کشورهای مختلف دنیا از GISدر طرح‌های توسعه‌ی شهری استفاده می‌کنند. یکی از نمونه‌ها طرح توسعه‌ی لندن (انگلستان – ۱۹۷۱) است که در آن، اظهارنظرها و انگاره‌های طراحانه‌ی زیادی، راجع به کاربری اراضی، تأثیر ادراکی فضاهای شهری و بدنه‌های آن، کیفیت و طرح روشنایی و نور طبیعی وجود دارد. در ذیل به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

- طراحی شبکه‌ی خیابان‌ها و مسیرها

- توسعه و بهسازی محله‌ها بر اساس معیارهای عملکردی و طراحی شهری

- کیفیت فضایی کمربند سبز و طراحی فضای باز

- طراحی پروفایل خیابان‌ها و سلسله مراتب فضایی آن‌ها

- پستی و بلندی ساختمان‌های شهری

- آفتاب‌گیری و نور طبیعی

- روشنایی و نورپردازی محله‌ها و محدوده بر اساس فضا و شب و روز فضا و نوع خیابان‌ها

- محدودیت ارتفاع برای ساختمان‌ها

در این طرح توسعه، برای جلوگیری از گسترش بی‌رویه‌ی ساختمان‌های بلندمرتبه، هم‌زمان با تهیه‌ی نقشه‌های کاربردی اراضی، نوع راهنما نیز برای احداث ساختمان‌های بلندمرتبه تهیه گردید. انگاره‌ای که بر اساس این راهنما، ارتفاع و حجم ساختمان‌ها را کنترل می‌کرد این بود که هر تقاضا می‌بایست بر اساس ضوابط جدید بازبینی شود. معیارهای بازبینی و صدور مجوز ساختمان به شرح ذیل است:

- آیا ساختمان درخواستی، به گونه‌ای برای ساختمان‌ها و اراضی هم‌جوار مشکل‌آفرین خواهد بود؟

- آیا در طراحی ساختمان بلندمرتبه، شرایط محیط پیرامون نیز در نظر گرفته شده است؟ نحوه‌ی ترکیب و فاصله‌ی بین ساختمان‌های بلندمرتبه چگونه است؟

- آیا وسعت زمین، اجازه‌ی ترکیب مناسب ساختمان درخواستی را با ساختمان‌های کوتاه و محوطه‌سازی مناسب خواهد داد؟

- آیا ساختمان درخواستی، ویژگی یا شخصیت قلمرو اطراف خود را تغییر می‌دهد؟

- آیا ساختمان بلندمرتبه تأثیر مخربی بر سواد شهر می‌گذارد و از جهات مختلف، مانع دید به ساختمان‌های معروف و هویت‌بخش شهر می‌شود؟

- آیا ساختمان بلندمرتبه‌ی درخواستی، به عنوان نشانه‌ی شهری به فضا به قلمرو خاصی اشاره می‌کند (میزان حوزه‌ی نفوذ بصری بنا) و محدوده‌ی پیرامون خود را از دور شاخص می‌نماید؟ (شیری، ۱۳۸۹)

نمونه‌ی لندن، که یکی از مصادیق کاربرد شهر مجازی و نرم‌افزارها در طراحی و برنامه‌ریزی شهری است، نشان می‌دهد که به این وسیله می‌توان تأثیرات منفی و مثبت ساختمان‌های بلندمرتبه را از لحاظ بصری و بالطبع، تصور ذهنی شهروندان، کنترل کرد و به این ترتیب، حتی بر بورس‌بازی زمین نیز نظارت داشت.

 

برهان