آینده مذاکرات درباره برنامه هسته‌ای ایران

اندیشکده «بین المللی مطالعات استراتژیک» در مقاله‌‌ای نوشت: گزارش شده توافقی بین آمریکا و ایران برای برگزاری مذاکرات دوجانبه حاصل شده که این پس از ماه‌‌ها بن‌‌بست دیپلماتیک بر سر برنامه هسته‌‌ای کورسوی امیدی است. از جزئیات و صحت این خبر که توسط «نیویورک تایمز» در 21 اکتبر منتشر شد اطلاعی در دست نیست. یکی از سخنگویان کاخ سفید منکر هرگونه توافق برای انجام مذاکرات دوجانبه پس از انتخابات ریاست‌‌جمهوری آمریکا شد. ایران نیز این امر را انکار و رد کرده است.

* ازسرگیری مذاکرات بین ایران و گروه E3+3

با این‌‌ وجود، آنچه واضح و مبرهن است این است که قرارهایی برای ازسرگیری مذاکرات بین ایران و گروه E3+3 (فرانسه، آلمان، انگلیس به‌‌علاوه چین، روسیه و آمریکا که به آن گروه P5+1 نیز گفته می‌‌شود) در دست اجرا است. این مذاکرات از زمان آخرین جلسه بی‌‌حاصل برگزارشده در مسکو در سطح مدیران سیاسی در 18 و 19 ژوئن تاکنون برگزار نشده است. «پیشرفت» جدید می‌‌تواند تنها این باشد که ایران به طور دوجانبه در بافت مذاکرات گروه E3+3 با آمریکا دیدار خواهد کرد، چیزی که ایران پیش از این در دور مذاکرات آوریل و ژوئن یا طی دو جلسه‌‌ای که در سال‌‌های 2011-2010 برگزار شد از آن امتناع کرد.

*اهمیت نتایج انتخابات ریاست‌‌جمهوری آمریکا برای ایران

در 9 اکتبر، روزنامه «گاردین» گزارش کرده بود که مذاکرات گروه E3+3 با ایران پس از انتخابات آمریکا از سرگرفته خواهد شد. ایران می‌‌خواست منتظر بماند تا ببیند برنده این انتخابات چه کسی خواهد بود: اگر قرار باشد رئیس‌‌جمهور «باراک اوباما» بازنده این میدان باشد، ایران طبیعتاً علاقه چندانی به مذاکره با یک دولت ناتوان و ازکارافتاده نخواهد داشت.

نکته مهم دیگر در خبر «نیویورک تایمز» این بود که مقامات آمریکا و ایران «مبادلات فشرده و مخفیانه‌‌ای» داشته‌‌اند که تقریباً از ابتدای دوره ریاست‌‌جمهوری «اوباما» در سال 2009 آغاز شده است. «موسسه بین المللی مطالعات استراتژیک» پائیز سال گذشته اشاره‌‌هایی از این مبادلات را شنید، اما این اولین تایید رسمی برای آن بود. این جنبه از خبر توسط واشنگتن تکذیب نشده است.

*طرح پیشنهادی گروه E3+3 برای ایران

گروه E3+3 در حال تهیه یک طرح پیشنهادی «بازتنظیم‌‌شده» است که درصورت موافقت ایران با محدودیت‌‌های قابل‌‌توجه روی برنامه غنی‌‌سازی اورانیوم خود، برای اولین بار تاحدودی از فشار تحریم‌‌ها کاسته خواهد شد. یکی از دلایل اینکه در سال 2012 تاکنون توافقی حاصل نشده این است که این گروه تمایلی به کاهش تحریم‌‌ها که بیشترین نفع را برای ایران دارد، نداشت و در مقابل تهران نیز تمایلی به مصالحه و سازش نشان نمی‌‌داد. هر دو طرف خواستار این بودند که طرف مقابل حرکت اول را در امتیازدهی انجام دهد. آنطور که گزارش‌‌ها نشان می‌‌دهد این طرح پیشنهادی جدید از جانب شش قدرت دنیا تلاش دارد با طرح‌‌ریزی دقیق یک سری اقدامات متقابل گام‌‌به‌‌گام بر بن‌‌بست کنونی فائق آید.

*رویکردی برای برسمیت شناخت حق غنی‌‌سازی ایران

طبق برخی گزارشات، رویکردی جامع و کامل‌‌تر نیز در نظر گرفته شده که در آن حق ایران برای غنی‌‌سازی در سطوح پائین به‌‌رسمیت شناخته خواهد شد. البته این درصورتی حاصل خواهد شد که ایران نظارت و کنترل بیشتر و محدودیت‌‌های تولید و گردآوری را بپذیرد. در هرصورت، پیشرفت‌‌های اخیر در برنامه غنی-سازی ایران باعث شده که آمریکا و متحدین اروپائی‌‌اش خواستار امتیازات بیشتر از ایران در مقابل کاهش تحریم‌‌ها شوند.

*بن‌‌بست در برنامه‌‌غنی‌‌سازی

در مذاکراتی که پیشتر در سال جاری انجام شد، گروه E3+3 مجموعه‌‌ای از تدابیر برای اعتمادسازی را پیشنهاد کرد. جدای از زمان خواسته‌‌شده در قطعنامه‌‌های سورای امنیت سازمان ملل برای تعلیق تمام برنامه‌‌های غنی‌‌سازی ایران، این شش کشور روی فعالیت غنی‌‌سازی که آنی‌‌ترین نگرانی را داشت تمرکز کردند. آنها از ایران خواستند که غنی‌‌سازی اورانیوم تا سطح 20 درصد را متوقف کرده، ذخایر اورانیوم غنی‌‌سازی‌‌شده در این سطح را به خارج از کشور منتقل کنند و عملیات‌‌های خود در تاسیسات زیرزمینی فردو که عمده کار غنی‌‌سازی اورانیوم سطح 20 درصد آنجا انجام می‌‌شود را پایان دهد. این گروه در مقابل آنچه که «توقف، انتقال به خارج و خاتمه دادن عملیات» نامیده شد، وعده داد که صفحات سوخت غنی‌‌شده 75/19 درصد برای راکتور تحقیقاتی تهران (TRR) تامین می‌‌کند و در تامین امنیت هسته‌‌ای و فراهم آوری قطعات یدکی برای هواپیماهای غیرنظامی، که به‌‌خاطر تحریم‌‌ها ایران قادر به تهیه آنها نیست کمک خواهد کرد. طبق این پیشنهاد گروه E3+3 تحریم دیگری اعمال نمی‌‌شد، و اگر مذاکرات موفقیت‌‌آمیز بود تدابیری دیگری اعمال نمی‌‌شد.

*پیشنهاد ایران برای توقف غنی‌‌سازی

غنی‌‌سازی تا سطح 20 درصد برای بسیاری از کشورها هشداردهنده است چراکه اورانیوم غنی‌‌سازی شده تا این سطح قابلیت استفاده برای تسلیحات هسته‌‌ای را دارد و می‌‌توان آن را سریع‌‌تر به سطوح بالاتر غنی‌‌سازی کرد. یک سال پیش رئیس جهمور ایران «محمود احمدی‌‌نژاد» گفت ایران می‌‌تواند در مقابل جایگزینی سوخت برای راکتور تهران غنی ‌‌سازی اورانیوم سطح 20 درصد را متوقف کند. سوخت این راکتور که آخرین بار توسط آرژانتین در سال 1993 تامین شد روبه‌‌اتمام است. وی و دیگر مقامات ایرانی این پیشنهاد را ماه جاری نیز تکرار کردند. بااین‌‌وجود در مذاکرات رسمی، «سعید جلیلی»، مذاکره‌‌کننده هسته‌‌ای ایران و دبیر شورای عالی امنیت ملی خواستار لغو تمام تحریم‌‌ها و به‌‌رسمیت شناختن حق ایران برای غنی‌‌سازی شد. وی اشاره کرد که در این‌‌صورت ایران ممکن است با تعلیق غنی‌‌سازی سطح متوسط موافقت کند، اما وی هیچ‌‌وقت نگفته که این کار می‌‌تواند در ازای سوخت صورت گیرد. جلیلی همچنین ایده صادرات هرگونه ذخایر گردآوری‌‌شده یا بستن تاسیسات فردو را رد کرده است. ایران با نشان دادن خود به‌‌عنوان طرف سازش‌‌پذیرتر در رسانه‌‌ها و مطبوعات، بازی دیلماسی عمومی هنرمندانه‌‌ای را به نمایش گذاشت، اما طرفین مذاکره‌‌کننده خود را مایوس کرد.

در این میان، ایران همچنین با رد مکرر درخواست‌‌های آژانس بین‌‌المللی انرژی اتمی برای وارسی صحت گزارشات مبنی بر فعالیت هسته‌‌ای «با بُعد بالقوه نظامی» آژانس را نیز مایوس کرده است. «یوکیا امانو»، مدیرکل آژانس بین‌‌المللی انرژی اتمی در 17 اکتبر در لندن گفت آژانس 12 مورد از این مسائل را شناسایی کرده که به‌‌دنبال وارسی صحت این گزارش‌‌ها است.

به‌‌عنوان گام اول، آژانس بین‌‌المللی انرژی اتمی در ژانویه از ایران درخواست دسترسی به بخشی از پایگاه نظامی پارچین را کرد که گزارش شده ایران در آنجا به انجام آزمایشات انفجاری تسلیحات هسته‌‌ای می‌پردازد. آژانس بین‌‌المللی انرژی اتمی نمی‌‌دانست آیا عملیاتی نقض‌‌کننده در پارچین خواهد یافت یا خیر، اما می‌‌خواست توضیح ایران برای این آزمایشات را بشنود و ببیند آیا بازدید از این تاسیسات می‌‌تواند این گزارش را تشدید یا رد کند. مقامات در آژانس وین فکر می‌‌کردند پیشرفت‌‌ها و توسعه‌‌ها در پارچین ممکن است ساده‌‌ترین فعالیت‌‌های احتمالی مرتبط با تسلیحات برای بررسی باشد، زیرا پیشتر آژانس از آنجا بازدید کرده بود (دو بازدید در سال 2005، که نتیجه منفی درباره ایران نداشت) و شواهد مربوط به فعالیت تسلیحاتی احتمالی صرفاً به اطلاعات جاسوسی واشنگتن وابسته نبود. آژانس بین‌‌المللی انرژی اتمی خود شواهدی جمع‌‌آوری کرده، از جمله از طریق مصاحبه با «ویاچسلاو دانیلنکو»، مختصص تسلیحات هسته‌‌ای شوروی سابق که ادعا می‌‌شود به ایران در ساخت یک مخزن بزرگ موادمنفجره در پارچین کمک کرده است.

*معامله اروپائی

اگر قرار باشد مذاکرات دیپلماتیک به کاهش تحریم‌‌ها منجر شود، برخی تدابیر اعمال‌‌شده توسط اتحادیه اروپا به احتمال زیاد لغو خواهد شد. تغییر در هرکدام از تدابیر اتحادیه اروپا باید با رای اجماعی وزرای خارجه 27 کشور عضو اتحادیه تایید شود. در مقابل، سنگین‌‌ترین تحریم‌‌های آمریکا توسط قانون اِعمال می‌‌شود و تنها با رضایت کنگره می‌‌توان در آنها تغییری ایجاد کرد که کنگره نیز به‌‌شدت نسبت به دولت ایران خصومت دارد و به‌‌لحاظ سیاسی دارای انشعابات زیادی است.

*تحریم‌‌های جدید اتحادیه اروپا به‌‌عنوان برگ برنده

بنابراین تحریم‌‌های جدید اِعمال‌‌شده توسط اتحادیه اروپا در تاریخ 15 اکتبر را می‌‌توان به‌‌منزله برگ برنده احتمالی تلقی کرد. تدابیر جدید به دو دلیل شدید و سنگین هستند. اول اینکه هرچند باتوجه به عدم واردات گاز از ایران به اروپا ممنوعیت واردات گاز طبیعی ایران ممکن است کاری نمادین تلقی شود، اما ممنوعیت خرید گاز ایران روی آنچه که تجارت مهم اروپا گاز ایران بوده تاثیر می‌‌گذارد. این تجارت با این تدابیر متوقف خواهد شد. دوم اینکه قانون حاکم بر معاملات مالی با بانک‌‌های ایران معکوس شده است. این قانون پیشتر اجازه تجارت‌‌هایی که صریحاً ممنوع نشده بود با ایران را می‌‌داد. حالا تمام معاملات مالی بین بانک اروپائی و ایرانی ممنوع است، به‌‌جز برای آن دسته از معاملات که صریحاً مجاز اعلان شده‌‌اند و عمدتاً برای اهداف انسان‌‌دوستانه هستند.

*جدول زمانی برنامه هسته‌‌ای

تحریم‌‌های جدید اتحادیه اروپا ناشی از نومیدی از ناسازگاری ایران با آژانس بین‌‌المللی انرژی اتمی و گروه E3+3 و نگرانی درباره پیشرفت در برنامه غنی‌‌سازی ایران است. از اواسط ماه آگوست ایران 6900 کیلوگرم اورانیوم غنی‌‌شده سطح 5 درصد و 190 کیلوگرم اروانیوم غنی‌‌شده تا سطح 20 درصد تولید کرده است. این ذخایر درصورتیکه بیشتر غنی‌‌سازی شوند برای ساخت حداقل چهار سلاح هسته‌‌ای کفایت می‌‌کنند اگر رهبر ایران حکم مذهبی خود علیه تسلیحات هسته‌‌ای را تغییر دهد (برای مثال مدعی شود که شود که اوضاع و شرایط تغییر کرده)، ایران شاید بتواند در کمتر از یک سال سلاحی با ارزش اورانیوم بسیارغنی‌‌شده (HEU) تولید کند. «موسسه علوم و امنیت بین‌‌المللی» واشنگتن محاسبه کرده که برنامه‌‌زمانی تولید اورانیوم بسیار غنی‌‌شده می‌‌تواند حتی بین دو تا چهار ماه نیز باشد. تبدیل این نوع اورانیوم به یک سلاح خام ممکن است شش ماه زمان ببرد. ساخت سلاحی کوچک که قابلیت جایگیری در کلاهک موشک‌‌های بالیستیک ایران را داشته باشد احتمالاً حداقل یک سال زمان نیاز دارد.

* سانترفیوژها در تاسیسات غنی‌‌سازی ایران

نگران‌‌کننده‌‌ترین نکته در جدیدترین گزارش آژانس بین‌‌المللی انرژی اتمی این است که ایران درحال حاضر درکل حدود 2100 سانترفیوژ در تاسیسات غنی‌‌سازی فردو نصب کرده و درحال آماده‌‌سازی نصب 900 سانتریفیوژ دیگر است. از اواسط ماه آگوست تنها حدود 700 دستگاه برای تولید اورانیوم غنی‌‌شده تا سطح 20 درصد مورداستفاده قرار گرفته است. تعدادی از دیگر سانتریفیوژها فاقد مبدل یا دیگر قطعات کلیدی هستند. این امر می‌‌تواند تاحدودی به‌‌خاطر کمبود قطعات باشد که با تحریم‌‌ها و عملیات‌‌های اطلاعاتی محدودکننده تامین خارجی تشدید شده است. همچنین به نظر می‌‌رسد ایران تصمیم گرفته توسعه محصولات غنی‌‌شده متوسط خود را برای جلوگیری از بحران بین‌‌المللی محدود سازد. طبق گزارش «موسسه علوم و امنیت بین‌‌المللی» واشنگتن، اگر ایران بخواهد از 3000 سانتریفیوژ موجود در تاسیسات فردو برای غنی-سازی سطح 20 درصد استفاده کند، می‌‌تواند مواد کافی برای ساخت یک سلاح هسته‌‌ای در عرض دو ماه را تولید کند.

*بازرسی آژانس از تمام تاسیسات غنی‌‌سازی ایران

توانایی ایران برای استفاده از تاسیسات غنی‌‌سازی اعلان‌‌شده‌‌اش برای اهداف سلاح‌‌سازی به‌‌خاطر زمان‌‌بندی بازرسی‌‌های آژانس بین‌‌المللی انرژی اتمی محدود شده است. آژانس تمام تاسیسات غنی‌‌سازی را حداقل دوبار در ماه بازرسی می‌‌کند. دو بازرسی بدون اطلاع قبلی نیز در ماه از تاسیسات فردو و کارخانه غنی‌‌سازی پایلوت نطنز انجام می‌‌شود که در آنجا نیز غنی‌‌سازی سطح 20 درصد صورت می‌‌گیرد. هر تلاشی برای غنی سازی بیشتر اورانیوم برای درجه تسلیحاتی در این تاسیسات به‌‌موقع کشف خواهد شد تا از طریق دیپلماسی یا حمله‌‌ای پیشگیرانه جلوی آن گرفته شود. از اینرو این امر محتمل‌‌تر است که اگر ایران بخواهد ریسک کرده و اورانیوم درجه تسلیحاتی تولید کند، این کار را در کارخانه‌‌ای مخفی انجام دهد. بااین‌‌وجود این نیز ریسک بزرگی است زیرا تاکنون ایران نتوانسته تاسیسات غنی‌‌سازی خود را مخفی نگاه دارد: تاسیسات فردو و نظنز هر دو مراحل اولیه توسط آژانس‌‌های اطلاعاتی غربی کشف شد که تلاش زیادی برای دیده‌‌بانی تمام ساخت و سازهای احتمالی جدید می‌‌کنند.

*جلوگیری از تحریک جامعه بین‌‌الملل

ایران در درجه‌‌بندی فعالیت‌‌های غنی‌‌سازی خود برای اجتناب از تحریک زیاد، بیش از یک سوم ذخایر (71 کیلوگرم) هگزوفلوراید اورانیوم غنی‌‌شده در سطح 20 درصد خود را به شکل اکسید درآورده است. بخشی از این اکسید به شکل قرص دراورده شده و برای صفحات سوختی برای راکتور پژوهشی تهران به صورت خاکستر دراورده شده است. تبدیل این مواد به اکسید قابلیت محصول برای غنی‌‌سازی بیشتر را از بین نمی‌برد: اکسید پودرشده را می‌‌توان طی چند ماه برای سوخت در سانتریفیوژها به حالت گاز تبدیل کرد. بااین وجود این مدت زمان اضافی را باید در زمان‌‌بندی برای اتخاذ تصمیم جهت ساخت تسلیحات هسته‌‌ای درنظر داشت. و هر گام در فرایند ساخت سوخت، اورانیوم غنی‌‌شده را از مصارف تسلیحاتی دورتر می‌‌کند.

*تعدیل موضع «نتانیاهو» درقبال ایران

تبدیل اکسید بخشی از محصول غنی‌‌شده 20 درصد یکی از دلایلی است که «بنیامین نتانیاهو» موضع خود درباره قریب‌‌الوقوع بودن تهدید تسلیحات هسته‌‌ای ایران تعدیل کرده است. پیشتر او و «ایهود باراک» وزیر دفاع اسرائیل از ضرب‌‌العجل اسرائیل برای حمله‌‌ای پیشگیرانه طی چند هفته و نه چند ماه سخن گفته بودند. اما «نتانیاهو» در سخنرانی خود در تاریخ 27 سپتامبر در مجمع عمومی سازمان ملل ضرب‌‌العجل برای اقدام نظامی علیه ایران جهت متوقف‌‌سازی برنامه ایران پیش از رسیدن به نقطه تولید بمب را شش تا نه ماه به تعویق انداخت.