برخی از موشک‌های دورایستای هواپرتاب ساخته شده در دنیا با بهرهگیری از برد بالای خود، از سمتی غیر جهت پرواز و راستای اولیه شلیک از هواپیما به هدف نزدیک شده و در واقع میتوانند هدف را دور بزنند. تعدادی از این موشک‌های دورایستا که دارای بردهای بالا هستند در دسته موشک‌های کروز قرار میگیرند.
اصلیترین مشخصه این نوع موشکها پرواز در ارتفاع بسیار نزدیک به سطح زمین و عموماً کمتر از ۳۰ متری در فاز پیمایشی (کروز) از مراحل حرکت آن است که بخش بسیار زیادی از زمان پرواز آنها را شامل میشود از این رو این موشکها به نام کروز شناخته شدند بر خلاف تصور نادرستی که این واژه را صرفاً به وجود قابلیت هدایت در موشک نسبت میدهد.
اغلب موشک‌های کروز ساخته شده دارای سرعتهای کمتر از صوت هستند اما برخی نمونههای جدید در بخش نهایی پرواز (فاز ترمینال) به سرعت مافوق رسیده و برخی نیز از ابتدای پرواز، سریعتر از صوت حرکت میکنند. موشک‌های کروز از هواپیما، پرتابگر زمینی، کشتی و زیردریایی شلیک میشوند و انواع مختلف آنها برای حمله به رادارها، کشتیها و اهداف زمینی توسعه یافتهاند.
برخی از مهمترین اجزاء مشترک همه این موشکها شامل پیشران راکتی برای نمونههای برد کوتاه تا متوسط و موتور جت برای نمونههای دوربرد، سامانه هدایت درونی یا همان ناوبری اینرسی، خلبان خودکار، ارتفاعسنج (برای اندازهگیری ارتفاع از سطح و پرواز در نزدیکی آن) و جستجوگر هدف که عموماً از نوع راداری، تصویری یا حرارتی است.
برخی از موشک‌های جدید میتوانند به صورت هوشمند اهداف را شناسایی کرده و برای اجرای بهتر مأموریت خود در هدفگیری نهایی تغییراتی اعمال نمایند. این قابلیت خصوصاً برای موشک‌های حامل ریزمهمات برای انهدام چندین هدف، بسیار مفید است.برد موشک‌های دورایستا و کروز هواپرتاب از چند ده کیلومتر تا چند هزار کیلومتر را شامل میشود. مهمترین مزیت شلیک موشک از بردهای بالا در امان ماندن هواپیما از پدافند دشمن است.
در واقع این خود موشک است که باید از میان لایههای دفاع هوایی اطراف هدف به سوی آن ادامه مسیر دهد؛ در حالی که برای رها کردن بمبهای سقوط آزاد و موشک‌های برد کوتاه قدیمی، هواپیمای بمباران کننده میبایست تا فاصله چند کیلومتری هدف، پیشروی مینمود که کاملاً در معرض آتش تمام انواع تسلیحات پدافندی از توپهای کالیبر پایین و موشک‌های دوشپرتاب تا موشک‌های بزرگتر با بردهای بیشتر قرار میگرفت.
همچنین با استفاده از تسلیحات دورایستا امکان افزایش گستره نبرد با تعداد ثابتی هواپیمای رزمی ایجاد میشود. افزایش گستره نبرد به این معناست که مساحت محدوده تحت پوشش توسط یک هواپیمای جنگی با موشکی با برد مشخص در صورت استفاده از موشک با برد دو برابر، به چهار برابر افزایش خواهد یافت که بدین ترتیب با استفاده از همان تعداد جنگنده بمبافکن، امکان ضربه زدن به منطقهای با مساحت چهار برابر ایجاد خواهد شد.
به علاوه، وجود برد بالا امکان حمله به یک هدف از جهات مختلف توسط یک هواپیما یا حمله به چند هدف در مناطقی با فواصل مختلف از آن را میدهد.توانمندی «شلیک کن و فراموش کن» در سلاحهای دورایستا که به معنی هدایت خودکار بمب یا موشک پس از شلیک است این امکان را به هواپیمای کاربر این نوع تسلیحات میدهد که پس از رها کردن سلاح، گردش کرده و به سوی مواضع خودی بازگردد و در نتیجه خطر فعالیت پدافند دشمن بر ضد خود را بطور کامل از بین برده و یا از خطر رهگیری و تعقیب شدن بوسیله جنگنده‌های نیروی مدافع، به میزان زیادی بکاهد.
از دیگر مزایای موشک‌های دورایستای هوشمند و دقیق، امکان تحقق ایده یک موشک برای یک هدف است.همانطور که پیشتر اشاره شد، در نبردهای هوایی گذشته برای انهدام اهداف، به تعداد زیادی بمب نیاز بود و این تعداد در اوائل دهه ۱۹۹۰ به یک تا دو بمب کاهش یافت. بدین ترتیب هواپیمایی که مثلاً شش بمب حمل میکند توان حمله به شش هدف را یافت که به معنی انهدام اهداف بیشتر در یک سورتی پرواز توسط یک جنگنده است که به کاهش بار کاری نیروی هوایی، امکان افزایش گستره نبرد (بسته به برد دورایستایی سلاح)، صرفهجویی در مصرف مهمات و دوام بیشتر نیروی عمل کننده در یک نبرد فرسایشی است.در زمینه دقت بمبها و موشک‌های دقیق میتوان گفت که این سلاحها پس از طی مسافتهای چند ده کیلومتر تا چند هزار کیلومتر امکان اصابت به هدف خود را با خطاهایی کمتر از ۱۵ متر تا کمتر از ۱٫۵ متر دارند.
این میزان دقت امکان انهدام حتی یک ساختمان در قلب یک شهر پر جمعیت را بدون وارد آمدن خسارت به اطراف یا انهدام ساختمانهای مجاور فراهم کرده و به معنی توان هدف قرار دادن مراکز فرماندهی دشمن حتی در محیطهای شهری است. همانطور که نتایج به کار گیری موشک‌های کروز و سایر مهمات هدایت شونده در جنگهای دو دهه اخیر تا حدودی این مطلب را نشان داده است. حال با ترکیب این دقت بالا با هوشمند شدن و قابلیت هدایت خودکار پس از شلیک، یک هواپیمای رزمی امکان حمله به چندین هدف متمایز در یک بازه زمانی چند ثانیهای را مییابد که جهش چشمگیری در تأثیرگذاری نیروی هوایی محسوب میشود.
خصوصاً سرعت عمل نیروی هوایی به عنوان یک نیروی نظامی واکنش سریع با به کار گیری چنین سلاحی بالاتر میرود. بنابراین با تعداد کمتری پرواز، با تعداد کمتری جنگنده، به تعداد بیشتری هدف، در گسترهای وسیعتر، با احتمال اصابت بالا و بسیار دقیق (خطای در حد چند متر) میتوان یورش برد.
همچنین موشک‌های کروز با توجه به امکان پرواز بین عوارض زمینی و در ارتفاع پائین برای در امان ماندن از دید رادارها و رسیدن به نزدیک هدف بدون دیده شدن توانمندی بالایی دارند که به کاهش چشمگیر احتمال منهدم شدن موشک توسط پدافند اطراف هدف منجر شده است خصوصاً در مأموریتهای ضد کشتی که موشک در فاصله چند متری سطح آب در فاز نهایی پرواز میکند. در مقابل نیروی مدافع باید تمام مسیرهای ورود موشک‌های کروز را با سامانههای کشف و ردگیری و انهدام علیه این اهداف نسبتاً سریع پوشش دهد.
نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نهاجا) با بهرهمندی از تجربه گرانقیمت ۸ سال جنگ تمام عیار در برابر نیروی هوایی ارتش بعث عراق که از آخرین اطلاعات، تسلیحات، آموزشها و مشاورههای قدرتهای بزرگ دنیا برخوردار بود با درک نیاز به افزایش برد دورایستایی تسلیحات هواپرتاب پس از فراغت از نبرد به توسعه توانمندیهای خود در این زمینه پرداخت.
پخش کننده مهمات کوچک با نام کایت، که دستکم دو نسل از آن ساخته شده نمونهای از این تلاشها است که توسط معاونت جهاد خودکفایی نهاجا به ثمر رسیده. حرکت به سمت ساخت چند نسل از موشک‌های دقیق هدایت لیزری ستار با بردهای چند برابر بمبهای هدایت لیزری در اختیار این نیرو نیز جلوهای دیگر از این فعالیتها است.
اما در چند سال گذشته و با کمک وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح کار توسعه تسلیحات هواپایه دورایستا برای هواپیماهای رزمی کشور رونق بیشتری گرفت. نمونهای از نتایج این دسته از پروژهها، بمبهای قاصد۱و۲ هستند. این بمبها با برخورداری از سرجنگی سنگین به جرم ۲۰۰۰ هزار پوند معادل ۹۰۷ کیلوگرم، بکارگیری حسگر اپتیکی در دماغه برای هدفگیری دقیق و بالهایی بزرگ ضمن رسیدن به خطای نزدیک به صفر در اصابت به هدف که در فیلم آزمایش این موشک نیز مشهود بود به بردهای ۳۰ تا ۵۰ کیلومتر دست مییابند.
همچنین در نقش ضد کشتی نیز پس اجرای پروژه قائم و آزمایش موشک های مختلف، امروزه جنگنده‌های نیروی هوایی ارتش و دستکم اف-۴ئی فانتوم، قابلیت شلیک موشک‌های ضد کشتی نصر با برد بیش از ۳۵ کیلومتر، نور با برد ۱۲۰ و قادر با برد بیش از ۲۲۰ کیلومتر را نیز پیدا کردهاند. البته این بردها مربوط به حالت شلیک از سطح است و با شلیک از هواپیما برد این موشکها بیشتر خواهد بود.
این در حالی است که در زمان جنگ تحمیلی اجرای عملیات دقیق ضد کشتی تنها با موشک هوا به سطح ماوریک با برد نهایی کمتر از ۲۵ کیلومتر (در بهترین شرایط) ممکن بود.ظاهراً در آن سالها به کار گیری موشک‌های «MIM-66 استاندارد» نیز در نقش ضد کشتی در کشورمان چندان رضایت بخش نبوده است. اما امروزه طیفی از موشک‌های پیشرفته، با قدرت تخریب بسیار بیشتر از موشک‌های فوق و با برد متوسط تا بلند ستون فقرات عملیات ضد کشتی و ضد اهداف ساحلی را بر عهده دارند.
نمونهای دیگر از موشک‌های برد بلند، قاصد۳ است که توسط نهاجا معرفی شد و در رژههای نیروهای مسلح به نمایش در آمد. بر خلاف قاصد۱و۲ این نمونه دارای یک پیشران راکتی بزرگ بوده که آن را به برد اعلام شده بیشتر از ۱۲۰ کیلومتر میرساند. قاصد۳ نیز از یک حسگر اپتیکی به علاوه سامانههای کمکی دیگر برای هدفگیری اولیه پیش از پرتاب و قاعدتاً سامانهای برای هدایت و ناوبری در مسیر طولانی پرواز برخوردار است.
در رژه روز ارتش جمهوری اسلامی ایران بر خلاف سالهای گذشته به جای موشک قاصد۳ ، موشکی دیگر به نمایش درآمد که مشخصاتی همچون برد بالای ۱۰۰ کیلومتر و عملکرد کروز برای آن اعلام شد. این موشک شباهت محسوسی به قاصد۳ داشته اما به جای یک پیشران راکتی از یک موتور جت بهرهمند است.
پیکربندی این موشک نیز مشابه قاصد۳ شامل ۴ بال اصل در انتهای بدنه مجهز به سطوح کنترلی و ۴ بالک کوچک پایدار کننده نزدیک دماغه است. بالها و بالکهای این موشک به شکل علامت ضربدر یا کراس قرار گرفتهاند که از نظر دینامیک و کنترل پیچیدگی بیشتری نسبت به بالکهای قرار گیرنده به شکل علامت بعلاوه یا پلاس (+) داشته اما کارامدی بهتری در شرایط مختلف دارند. ابعاد تخمینی این موشک شامل طول ۵٫۳ متر، قطر بدنه اصلی ۳۵ و دهانه بال ۷۰ سانتیمتر است.
این موشک نیز مانند سری بمبها و موشک قاصد، موشک زوبین با سرجنگی ۷۵۰ پوندی (حدود ۳۴۰ کیلوگرم) و بمب یا موشک قدر با سرجنگی ۹۰۷ کیلوگرمی از حسگر اپتیکی (دوربین نصب شده در دماغه) برای هدفگیری در فاز نهایی برخوردار است.با توجه به عملکرد کروز این سلاح هواپرتاب جدید و توضیحات ارائه شده در مقدمه این گزارش این موشک نیز باید سامانه ارتفاعسنج برای تنظیم ارتفاع در هنگام پرواز نزدیک سطح زمین و همچنین سامانهای برای هدایت میانی داشته باشد.
در واقع هر چند سامانه هدایت درونی موشکها که از نوع هدایت اینرسیایی و مبتنی بر ژیروسکوپ و شتابسنج است در مراحل اولیه پرواز کاملاً قابل اتکا است اما با گذشت زمان خطای ذاتی این سامانه انباشته شده و نیاز به رفع خطا با اتکا به منابع بیرونی است. بنا بر این موشک‌های برد بلند خصوصاً انواع کروز نیازمند سامانههای ناوبری کمکی هستند.
با شروع بخش میانی پرواز موشک باید از سامانههای مختلفی برای هدایت در مسیر صحیح به سمت هدف استفاده کند از جمله سامانه تشخیص عوارض زمینی و مقایسه آن با نقشههای ذخیره شده از قبل. نوع دیگر از سامانههای هدایت میانی، سامانههای مکانیابی جهانی هستند.
بدیهی است در زمان جنگ نه تنها نمیتوان به سامانههای GPS (متعلق به آمریکا) و گالیله (متعلق به اروپا) اتکا کرد بلکه سامانههای مکانیابی جهانی گلوناس روسیه و سامانه در دست توسعه توسط چین نیز تحت تأثیر شرایط مختلف ممکن است از دسترس خارج شوند. از این رو کشورمان برای بهرهگیری از مزیت ناوبری ماهوارهای در حال توسعه منظومه ماهوارههای موقعیتیابی است.
در حال حاضر نیز سامانه ناوبری ملی بر مبنای ایستگاههای زمینی در دست توسعه است. پایه فناوری آن به طور کامل در کشور در قالب سامانه ملی هدی کاربردی شده که تا برد ۳۰۰ کیلومتر به کاهش خطا و تأخیر سامانه GPS پرداخته و خطای آن را در این برد به کمتر از ۳۰ متر کاهش میدهد. همچنین سابقه فناورانه کشورمان در سایر موشک‌های تولید شده نشان میدهد توانمندی بومی ساخت سامانههای ناوبری دقیق برای موشک‌های دوربرد در ایران موجود است.
هر چند با توجه به مقایسه ابعاد موشک کروز رونمایی شده با نمونههای همرده داخلی و خارجی به طور محسوسی برد بیشتر از ۱۰۰ کیلومتر قابل تخمین است اما در صورت فقدان چنین سامانههایی برای هدایت میانی در موشک کروز نهاجا، احتمالاً در محدوده برد اعلام شده اثر بخشی خواهد داشت.همچنین با توجه به اینکه یکی از مأموریتهای قاصد۳ درگیری با شناورهای دشمن اعلام شده بود، این موشک نیز با اتکا به سامانه هدفگیری اپتیکی در مأموریتهای دریایی شامل انهدام شناورها و تأسیسات ساحلی و اهداف نزدیک به دریا کاملاً مفید خواهد بود. پیش از این نیز اعلام شده بود که نهاجا در حوزه دریایی موفق شده با دستیابی به موشک‌های مشابه کروز که به تولید رسیده اهداف خود را مورد اصابت قرار دهد.
سامانه هدایت اپتیکی موجود در این موشک و نمونههای مشابه به طور کلی شامل یک دوربین مستقر در دماغه و حسگرهای تعیین زاویه بدنه نسبت به راستای دوربین و سپس تطبیق موشک با زاویه مورد نظر برای اصابت به هدف توسط اعمال نیروی سطوح کنترلی و سامانههای پردازشگر است.
هر یک از کارهای قفل روی هدف و هدایت موشک تا برخورد به آن با توجه به فناوریهای مورد استفاده میتواند توسط انسان و یا به طور خودکار اجرا شود. این سامانه امکان تعقیب هدف را نیز به صورت خودکار فراهم کرده و امکان خروج از موقعیت شلیک را به هواپیما میدهد.
لازم به ذکر است سامانه هدفگیری اپتیکی در قیاس با رادارهای فعال و رادارهای تصویرساز محدودیت هایی دارد اما بسیار ارزانتر بوده و در بسیاری از شرایط جوی معمولی اثربخشی کافی دارد از این رو میتوان از بمبها و موشک‌های مجهز به این سامانه برای شرایط عادی و بردهای نچندان بلند به طور مؤثری بهره گرفت و موشک‌های گرانقیمتر راداری را برای سایر مأموریتها در نظر گرفت.با مقایسه موشک کروز نمایش داده شده با نمونههای مشابه، در نظر داشتن حدود وزنی و ابعاد بالهای آن و سایر پارامترهایی که توضیح آن مد نظر این گزارش نیست، میتوان سرعت پیمایشی بیش از ۰٫۶ ماخ را برای آن تخمین زد.
پیشران جت موجود در این موشک وظیفه حفظ این سرعت را به طور ثابت برای رسیدن به هدف بر عهده دارد که موجب اجرای سریعتر مأموریت در مقایسه با بمبهای دورایستا با همین برد میشود. این بمبها به دلیل عدم برخورداری از پیشران به مرور دچار افت سرعت میشوند.
برد بالای ۱۰۰ کیلومتری این موشک که دستکم دو برابر بمبهای قاصد است افزایش شعاع پوشش منطقه برای ضربه زدن توسط هواپیمای حامل میشود. همانطور که پیشتر اشاره داشتیم، با بهرهگیری از این موشک و قاصد۳ برای پوشش یک منطقه با عرض چند صد کیلومتر حداقل به ۵۰ درصد هواپیمای عمل کننده کمتر نیاز است که باعث ایجاد ظرفیت برای اجرای مأموریتهای بیشتر در یک زمان میگردد.
برد بالای ۱۰۰ کیلومتر عملاً موشک کروز جدید را به یک سلاح دورایستای تمام عیار تبدیل نموده که روند طی شده در سالهای اخیر تلاش مجموعه متخصصان دفاعی کشور را برای رسیدن به بردهای بالاتر در این رده از تسلیحات در عین حفظ دقت و هوشمندی سلاح را نشان میدهد. در یک عملیات دوربرد نفوذ به خاک دشمن، برد بالای این موشک تهدید از جانب نیروی دفاعی دشمن را به میزان چشمگیری کاهش میدهد زیرا اساسا با شلیک این موشک از فواصل دور و کاهش میزان نفوذ در فضای دشمن، هواپیمای عمل کننده از تیررس پدافند در امان میماند و این تاکتیک حمله، ریسک عملیاتهای ضربتی را حتی به دور از پوشش هوایی خودی به کمترین میزان میرساند.
از سوی دیگر دقت بسیار بالا و نزدیک به صفر، هوشمندی در تعقیب هدف و هدایت تمام خودکار، احتمال اصابت و انهدام هدف را نیز به بیشینه رسانده و در مجموع باعث افزایش تأثیرگذاری قدرت هوایی کشور میگردد.بنابراین موشک کروز جدید به معنای واقعی یک سلاح دورایستا و نقطه زن محسوب میشود که نقش مؤثری در افزایش کارایی نیروی هوایی در عملیاتهای خود دارد.
انهدام یک هدف با یک بمب امروزه توسط مجموعه بمبها و موشک‌های جدیدی که عملیاتی شدهاند میسر شده و بضاعت کمّی نیروی هوایی با افزایش کیفی معجزهآسای تسلیحات به تثبیت قدرت هوایی جمهوری اسلامی ایران در منطقه کمک شایانی کرده است.
مشرق