کلانشهر مشهد به دلیل پدافند غیرعامل،آب این شهر از منابع متعدد تامین می شود.

راهکار موکد در این شرایط همکاری و مشارکت همگانی آحاد مردم با مسوولان ذیربط در مدیریت منابع آبی و مصارف آن است.

لذا باید مدیریت مصرف آب را در بخشهای مختلف بهینه نموده و از اسراف بپرهیزیم.

یادآوری این نکته ضروری است که مدت زیادی از روزهای پیشین کم آبی مشهد آن زمان که طرح جیره بندی و کمبود آب تبدیل به معضلی برای زائران و مجاوران در پایتخت معنوی ایران زمین شده بود نگذشته که دوباره بحران کم آبی آرام آرام توجه اذهان عمومی را به خود فرا می خواند.

پاییز و زمستان کم بارش پارسال چون زنگی در گوش مسوولان و مردم به صدا درآمد هر چند بارندگیهای روزهای نخست بهار امسال اندکی از هشدارها کاست اما واقعیت آن است که بحران کم آبی دشت مشهد و تاثیر تداوم 14 ساله خشکسالی در خراسان رضوی چیزی نیست که با بارندگیهای یک فصل و یک سال و دو سال رفع شود.

این روزها دشت مشهد تشنه تر از همیشه است. دشتی که با وجود خشکی و گرمای منطقه برای قرنها چون سقایی بی ریا همه زائران و مجاوران حرم منور حضرت امام رضا(ع) را سیراب کرده است.

با این حال گفته مسوولان وزارت نیرو در امور آب و فاضلاب امروز مشهد از جمله کلانشهرهای دچار تنش آبی است.

اما وقتی این تنش برای مردم ملموس می شود که انعکاس آن را در شیر آب منازل خود و به گل نشستن چاههای آب ببینند.

آنگونه که حوالی سالهای 84 تا 86 خشکسالی، کم آبی و افت سطح آبخوان دشت مشهد به حدی رسید که آب استحصالی از آن، نیاز پایتخت معنوی کشور را پاسخگو نبود لذا طرح جیره بندی آب به صورت مقطعی در زمانهایی از سال چون تابستان در مشهد به اجرا درآمد.

روزهای خشکی و عطش مشهد در میانه هرم گرما، خیل مسافران چند میلیونی این شهر، قطعیهای مکرر و افت شدید فشار آب که هتلها، میهمانپذیرها و مسافران را دچار مشکل جدی کرد به حدی دشوار بود که همه اعم از مسوولان استانی و کشوری را به اقدام عاجل و موثر برای حل بحران آب مشهد در آن مقطع واداشت.

آن زمان ˈسد دوستیˈ در حال آبگیری بود و از همان ابتدا به عنوان راهکاری برای رفع مشکل آب مشهد هم دیده شده بود اما خط انتقال آن مانده بود که با تمرکز مسوولان وقت کشوری و استانی، ظرف یک سال اجرایی شد و با کشیده شدن این خط لوله مشکل آب مشهد تا حدی رفع شد.

سد دوستی در آن زمان با هزینه ای بالغ بر 180 میلیون دلار ساخته شد.

اما این روزها با خارج شدن این سد از چرخه تامین آب مشهد به دلیل قطع ورودی آن با ساخت سدی از سوی افغانستان بر روی هریرود(همانند اتفاقی که در حوزه هیرمند روی دارد) بحران آب دشت مشهد که امروز نزدیک به سه میلیون جمعیت خراسان رضوی را در خود دارد، نمود یافته است.

خشکسالی سال زراعی جاری این بحران را بیشتر ملموس می کند و با وجود خشکسالیهای قبلی امسال شرایط حادتر شده تا جایی که میزان بارندگیها تا پایان اسفند ماه در خراسان رضوی که دومین استان کشور به لحاظ خشکسالی است حدود 58 درصد و در مشهد 69 درصد کاهش دارد.

قائم مقام وزیر نیرو می گوید: کلانشهر مشهد به دلیل کثرت زائران باید همیشه برخوردار از تمهیدات خاصی باشد بر این اساس به دلایل مختلف از قبیل پدافند غیرعامل و نیز آسیب پذیری برای تامین منابع آبی بزرگ، آب این شهر از منابع متعدد تامین می شود.

محمودی ادامه داد: شهر مشهد که روز به روز مصرف آن با توجه به جمعیت این شهر و زائران در حال افزایش است در این بخش با نقصانها و کمبودهایی مواجه است اما هنوز برنامه ای برای ذخیره آب مشهد وجود ندارد.

اما اینکه شرایط این دشت تا چه حد بحرانی است و چرا در این وضعیت قرار گرفته خود بحثی گسترده است.



*وضعیت بحرانی دشت مشهد و افت 70 متری آب برخی از مناطق این دشت

دشت مشهد که امروز حدود سه میلیون نفر را در خود جای داده و از نظر صنعتی و کشاورزی قطب استان خراسان رضوی محسوب می شود از دهه 40 عنوان ممنوعه را با خود یدک می کشد اما اضافه برداشتها آنقدر تداوم یافت که تا چند سال قبل ˈبحرانیˈ و امروز عنوان ˈفوق بحرانیˈ بر آن اطلاق می شود.

این مفهوم یعنی آنکه این دشت دیگر شرایط بازگشت به قبل و قابلیت بهبود وضع خود را از دست داده است.

در این مدت هیچ قاعده و قانونی برای حفاری چاه اعم از مجاز و غیرمجاز، برداشت آب و توسعه کشاورزی و صنایع که امروز محور غرب مشهد را اشباع کرده دیده نشد.

در واقع همین برداشتهای بی رویه موجب شد تا امروز این منطقه از استان به ˈدشت فوق بحرانیˈ تبدیل شود.

امروز عمده آب مشهد همانند استان از ذخایر زیرزمینی تامین می شود و اضافه برداشتها به حدی است که دشت مشهد سالانه با 88 میلیون مترمکعب کسری آب مواجه است و این وضعیت موجب شده تا بر اساس اعلام رسمی مسوولان برخی از مناطق دشت چون غرب این کلانشهر سالانه بیش از یک متر افت داشته باشد

بطوری که هم اکنون در برخی از نقاط سطح این دشت طی دهه های اخیر افت 70 متری داشته است.

بر اساس آمارها سال 48 که این دشت عنوان ˈممنوعهˈ را یافت دو هزار حلقه چاه داشت اما اینک بالغ بر هفت هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز در آن وجود دارد که شیره جان این دشت را تا قطرات آخر می مکند.



* بحران کمی و کیفی آب دشت مشهد

یک کارشناس منابع آب معتقد است بحران آب دشت مشهد هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی شدید و خطرناک است.

ˈمحمد علاییˈ گفت: در غرب این دشت که آب با کیفیت مطلوب هم داشته و دارد سالانه سطح آب زیرمینی تا 5/1 متر افت می کند.

وی افزود: بر اساس بررسیهای انجام شده طی 40 سال گذشته بیش از 70 متر سطح آب در این دشت افت کرده و کیفیت آن سال به سال بدتر و شورتر می شود.

او اظهار داشت: افت پیوسته سطح آب زیرمینی باعث ترک خوردن و نشست سطح زمین و ایجاد شکافهایی با اندازه، عمق و دهانه نگران کننده شده که ادامه این روند نه تنها آبخوان زیرزمینی را نابود می کند و چشمه ها و قناتها را می خشکاند بلکه راه آهن، راهها و پلها و خطوط انتقال آب و برق و گاز را هم دچار آسیب می کند.

این کارشناس گفت: خشکسالی و کم آبی جزو شرایط این منطقه است و دغدغه بی آبی و تامین آب هم از اصلی ترین دغدغه های نیاکان ما از گذشته های دور بوده و همچنان هم می باشد.

چنانکه وجود بقایای یخدانهای طبیعی و قناتها که سامانه های برداشت آب بسیار اصولی برای این منطقه گرم و خشک بودند به خوبی بیانگر طبیعت خشک و گرم منطقه و راهکارهای اسلاف ما در مواجهه با این خشکی و گرما بوده است.

به اعتقاد علایی در دهه های اخیر همه این شیوه های اصولی خدشه دار شده و توسعه شهرنشینی و افزایش جمعیت، برداشتهای بی رویه و غیراصولی، حفر گسترده چاهها و خکشیدن و شور شدن دشتها و ذخایر آب زیرزمینی در کنار این خشکسالیها وضعیت را بحرانی تر نموده است.

مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی هم با اشاره به اینکه در دشت مشهد سالانه 88 میلیون مترمکعب اضافه برداشت می شود گفت: عمده این مقدار در غرب مشهد است که آب با کیفیت مطلوب دارد و محل تامین منابع آب شرب این شهر می باشد.

ˈاحمد قندهاریˈ با بیان اینکه این دشت حداقل سالانه یک متر افت سطح آب دارد افزود: برای رساندن آب به مردم از دشت اضافه برداشت می کنیم اما عمده اضافه برداشت مربوط به بخش آب کشاورزی است.

وی گفت: در هر حال از یک منبع قابل نقصان برداشت می کنیم، چند سال قبل بحران آب مشهد به دلیل کمبود آب روی نداد بلکه علت آن نقصان امکانات آبرسانی به این کلانشهر بود زیرا آن زمان قرار بود چند چاه تجهیز شود تا آب به مشهد رسانده شود اما این کار نشد.

وی اظهار داشت: این مشکل با مهندسی که انجام شد و تجهیز چاههای جدید و ساخت خط انتقال آب از ˈسد دوستیˈ رفع گردید اما واقعیت آن است که اگر با همین روند آب مصرف کنیم سرچشمه خشک می شود و الان نقصان و کمبود و فشار مصرف ما بر روی خود سرچشمه است.

اینکه تا کی می توانیم بر تعداد چاههای حفاری شده بیافزاییم خود دغدغه ای جدی است زیرا همه دریافته اند که دیگر آب چندانی در مخازن آب باقی نمانده است، آبی که قرنها و هزاران سال طول کشید تا ذخیره شود ما ظرف چند دهه همه را بیرون کشیده و استفاده کردیم.



*بخش کشاورزی عمده ترین مصرف کننده آب

در این میان بخش کشاورزی اصلی ترین مصرف کننده این منابع آبی است که تا چندی قبل بیش از 92 درصد آب استحصالی به مصرف این حوزه می رسید و امروز با آمارهایی که مسوولان امر ارائه می کنند این رقم چند درصدی کاهش یافته اما همچنان بخش عمده زمینهای کشاورزی خراسان بر روی این دشت است.

مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی هم یکی از آسیبهای جدی منابع آبی را بخش کشاورزی می داند و می گوید: حتی کشاورزی مجاز با مشکل جدی کمبود آب مواجه است لذا هر ساله سعی می کنند با جا به جا کردن و کف شکنی چاهها مشکل را مقطعی حل کنند در حالی که قانون صراحت دارد اگر پروانه ای برای چاه داده شد قرار نیست آن چاه تا ابد دایر باشد.

وی اظهار داشت: باید بدانیم که با کف شکنی و جاب ه جایی اگر مشکل را حل می کنیم عملا از نقصان آب برداشت کرده و به منابع آب فشار مضاعف وارد می کنیم لذا باید درک کنیم که منابع آب ما بسیار محدود است و در قبال آب مصرفی چه چیزی تولید می کنیم.



*توسعه کشاورزی، صنایع و استقرار جمعیت در دشت مشهد بی توجه به ظرفیت زیستی آن

یک کارشناس منابع آبی معتقد است: دشت مشهد به عنوان یکی از بحرانی ترین دشتها با چند مشکل روبرو است. نخست آنکه ظرفیت ایجاد شده در بخش جمعیت، صنعت و خدمات بیش از ظرفیت زیستی دشت است.

علایی افزود: در طرحهای توسعه ای ظرفیت زیستی مناطق مد نظر قرار نمی گیرد و بخشهای مجزایی از آن مورد بحث و بررسی است چنانکه توجه نمی شود که ظرفیت زیستی دشت مشهد حد معینی دارد و به فرض محال اگر منابع آب بی نهایت هم تامین شود آلودگی هوا، خاک و زهدار شدن دشت که موجب بالا آمدن سطح آب در برخی مناطق می شود اتفاقی که امروز در مشهد شاهد آن هستیم.

به اعتقاد وی در دشت مشهد الگوی مصرفی برای توسعه نبوده است هم اینک در غرب آن که آبخوان اصلی دشت و مهمترین و راهبردیترین سرمایه است سطح آب زیرزمینی در سال بیش از 5/1 متر کاهش می یابد و همزمان کیفیت آب نیز بدتر می شود.

وی گفت: در این شرایط و با این درجه از بحران سرانه مصرف آب بسیار بالاتر از سرانه جهانی است چنانکه سرانه هر شهروند مشهدی حدود 202 لیتر در شبانه روز است.

حال با همه این مسائل و مشکلات که امروز شاهدیم و در یکی دو دهه اخیر نیز تمرکز مسوولان بر آن بوده و زیاد هم در این زمینه بحث شده اما همچنان مصرف در بخش کشاورزی به مفهوم واقعی مدیریت نشده و اقدامی اصولی، یکپارچه و موثر انجام نگرفته ضمن آنکه در شرب و صنعت هم معضل جدی است و مصارف خارج از قاعده و وخامت حال ذخایر زیرزمینی همچنان بحرانیتر می شود.

در این میان شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی به عنوان متولی تامین منابع آبی از مدتها قبل نگران وضعیت دشوار و بحرانی منابع آبی استان به ویژه مشهد است و بر این مبنا اقداماتی را با پیگیریهای مستمر انجام داده است.



*محدودیت توسعه صنایع در غرب مشهد و اقدامات اولیه در مدیریت مصارف کشاورزی و صنعتی

مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی می گوید در غرب مشهد توسعه صنعت محدود و عملا ممنوع شده زیرا موضوع آلودگی ذخایر باقیمانده و و مصرف همین آب موجود مطرح است.

قندهاری افزود: در بحث مدیریت کشاورزی در غرب مشهد هم با جهاد کشاورزی هماهنگ کار می کنیم تا با نصب کنتورهای هوشمند گامی موثر در مدیریت مصرف در این حوزه داشته باشیم .

وی گفت: امروز عمده مساعدتهای جهاد کشاورزی و آب منطقه ای در جهت توسعه گلخانه در غرب مشهد است و در حوزه صنعت نیز توسعه را ممنوع کردیم البته در چند سال اخیر برخی اتفاقات در غرب استان افتاد همانند طرح مسکن مهر که خود مشکل ایجاد کرد.

او ادامه داد: از نظر شرکت آب منطقه ای تامین آب در خراسان رضوی بسیار گران است مخصوصا در حوزه شرب که آب باید با کیفیت باشد چون عمده منابع آب سهل الوصول را مدیریت کرده ایم و آبهایی که از این به بعد دنبال آن هستیم گران است.



*سال پیش رو/ بحران خشکسالی و بی آبی و ضرورت مدیریت و تامین نیاز به صورت مقطعی

اما اکنون برای سالی که هنوز در آغاز آن هستیم، گرمای تابستان، میلیونها زائر و افزایش مصارف بخش شرب و بهداشت این کلانشهر که پیش رو است باید مدیریت کار به صورت مقطعی در کنار طرحها و برنامه های دراز مدت محور قرار گیرد.

بر این مبنا از ماهها قبل مسوولان استان به فکر چاره افتادند لذا استانداری خراسان رضوی با برگزاری نشستهای مدیریت بحران آب و تعیین تکلیف برای بخشهای مختلف از جمله رسانه ها، دادگستری، شرکت آب و فاضلاب مشهد و شرکت آب منطقه ای استان در جهت اقدام عاجل برای چاره اندیشی بحران بی آبی مشهد در تابستان کار را شروع کردند.

معاون فنی عمرانی استاندار خراسان رضوی در نشست اخیر ستاد مدیریت تامین و توزیع آب شرب شهر مشهد با اشاره به روند نزولی بارندگی در سال 92 و همچنین کاهش 28 درصدی بارش در فروردین ماه نسبت بر لزوم اتخاذ راهکارهایی به منظور مدیریت کوتاه مدت تامین آب شرب مشهد تاکید کرد.

ˈمحمدحسن واحدیˈ گفت: بدین منظور باید علاوه بر کنترل منابع آبی موجود و مدیریت بهینه تقاضا، جهت شناسایی و ایجاد منابع جدید اقدام کنیم.

وی اظهار داشت: بر این اساس علاوه بر حفر 40 حلقه چاه جدید و خرید چاههای کشاورزی، استفاده از حجم غیرمفید آب سد دوستی، قطع آب مشترکان پرمصرف، ساماندهی آبیاری فضای سبز، تهیه برنامه هایی به منظور ترویج فرهنگ مصرف بهینه و مدیریت فشار شبکه انجام شود.

او از شرکت آب و فاضلاب مشهد هم خواست نسبت به بررسی و تدوین برنامه های عملیاتی کوتاه مدت جهت مدیریت آب شرب اقدام نموده و برای تصویب در نشست آینده ارائه نماید.

وی در خصوص خرید چاههای جدید کشاورزی هم سازمان جهاد کشاورزی را موظف به شناسایی و فراهم آوردن زمینه های خرید این چاهها با هدف کنترل مصرف آب در بخش کشاورزی نمود.

معاون استاندار خراسان رضوی همچنین تاکید کرد که شرکت آب منطقه ای مکلف است با اتخاذ تدابیر لازم با افرادی که در بخشهای مختلف اقدام به برداشت بی رویه آب از چاهها می کنند برخورد نماید.

وی گفت: با اقداماتی که در دستور کار قرار گرفته و نیز پیش بینی و خواست ما بر آن است که جیره بندی انجام نشود اما اگر مباحث پیش بینی نشده ای روی دهد چاره ای جز آن نیست.



*حفاری 40 حلقه چاه جدید/ راهکاری برای رفع مقطعی مشکل بی آبی کلانشهر مذهبی کشور

بر این مبنا شرکت آب و فاضلاب مشهد حفاری 40 حلقه چاه جدید در دشت مشهد را به عنوان یکی از اقدامات برای تامین آب مشهد در ایام تابستان در دست انجام دارد.

مدیرعامل سابق شرکت آب و فاضلاب مشهد پیش از جابه جایی خود در این زمینه به ایرنا گفته بود : برنامه ریزی شده تعدادی از چاههایی را که در اختیار بخش کشاورزی نزدیک خط انتقال است و قابلیت مصرف شرب دارد نیز برای شرب مشهد استفاده کنیم.

ˈسیدحسن شاه عالمیˈ که چند روزی از جا به جایی او می گذرد افزود: علاوه بر حفاری چاههای جدید همزمان پیش بینی شده 37 تا 40 حلقه چاه موجود در دشت مشهد که دچار افت سطح آب و کاهش دبی شده نیز جا به جا، حفاری و تجهیز کرده و بکارگیری کنیم.

وی گفت: فقط برای حفاری و کف شکنی نزدیک به 100 حلقه چاه مورد نیاز به منظور تامین آب شرب مشهد در ایام تابستان بالغ بر 500 میلیارد ریال اعتبار نیاز است.

او افزود: با وجود عدم تامین هزینه عملیات اجرایی برای حفاری 40 حلقه چاه جدید، اقدامات لازم شروع و کارهای 15 حلقه از این چاهها نهایی شده و پروانه حفاری آنها اخذ گردیده است.

وی ادامه داد: بر اساس تعهدی که از سوی استانداری در این زمینه تعریف شده در حال حفاری و نیز ساخت خط انتقال آن به مشهد هستیم.

او گفت: بحثهای حفاری، لوله گذاری و تامین لوله این 40 حلقه انجام شده اما 60 مورد دیگر مانده است.

وی افزود: با هماهنگی آب و فاضلاب کشور نیز برنامه ای تهیه شده تا موجودی آب سد دوستی برای ایام پرمصرف تابستان مدیریت شود.

شاه عالمی تاکید کرد: در این میان همچنین تلاش می کنیم تا خط انتقال آب از سد ارداک هم تا تابستان سال 93 به نتیجه و بهره برداری برسد.

وی افزود: می خواهیم در این زمینه از مشارکت همه دستگاهها استفاده کنیم تا ظرفیت سد دوستی را در ایام تابستان برای تامین بخشی از آب شرب شهر در اختیار داشته باشیم.

ذخایر پشت سایر سدهای استان خراسان رضوی همچون طرق و کارده که تامین کننده بخشی از آب مشهد هستند هم به دلیل نبود بارشهای موثر بسیار اندک است.

این در حالی است که بر اساس دستور و تاکید مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب کشور هیچ شرکت آبفایی در سطح کشور مجاز به جیره بندی نیست و باید برنامه ریزیها بگونه ای باشد که شرایط و خدمات خوبی برای مردم فراهم شود.

در این شرایط آنچه همه مسوولان اعم از کشوری و استانی بدان تاکید دارند همکاری و مشارکت مردم با دولت در مدیریت منابع آبی و مصارف آن است.

در واقع نیاز است تا مدیریت مصرف خود را در بخشهای مختلف بهینه کرده و از اتلاف و اسراف آب پرهیز نموده که این خود برای مدیریت مقطعی این بحران شاید از ضروریات اما در درازمدت هم بسیار ارزشمند است.

در گذشته کشاورزان در جریان خشکسالیها همزمان با کاهش آب قناتها، چشمه ها و رودخانه ها بطور طبیعی آب کمتری داشتند و زمین کمتری کشت می کردند اما امروز با حفر چاهها آن فرهنگ بسیار ارزشمند، نیکو و کارگشا که بزرگترین دلیل ماندگاری تمدن ایران در این منطقه خشک و نیمه خشک است به دست فراموشی سپرده شده و در بخش شرب و صنعت هم وضعیت به همین منوال می باشد.