تغییرات اقلیمی آرامش و امنیت مردم را تهدید می‌کند

به گزارش پایداری ملی و به نقل از روزنامه اطلاعات در سال‌های اخیر، آب‌وهوای جهان رفتار غیرقابل‌پیش‌بینی‌تری پیدا کرده است. فصل‌ها از حالت معمول خود خارج شده‌اند و رخدادهای شدید جوّی مثل خشکسالی و سیل با فاصله‌های کوتاه‌تری تکرار می‌شوند.

این تغییرات اقلیم تنها به محیط‌زیست صدمه نمی‌زند، بلکه می‌تواند اقتصاد کشورها، آرامش اجتماعی و زندگی روزمره مردم در سراسر جهان را تحت‌تأثیر قرار دهد. به دنبال این اوضاع، نگاه تازه‌ای شکل گرفته که می‌گوید امنیت، فقط نبود جنگ یا تهدید نظامی نیست، بلکه باید در برابر خطرات ناشی از تغییر اقلیم هم تضمین شود. این رویکرد که «امنیت اقلیمی» نام دارد در حال حاضر به یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی تبدیل شده است.

ایران نیز از اثرات این تغییرات در امان نمانده است. کاهش شدید بارندگی، افزایش دمای هوا، خشکی تالاب‌ها و افت سطح آب‌های زیرزمینی از جمله چالش‌های مرتبط با تغییرات اقلیمی هستند که امنیت آب، کشاورزی و حتی معیشت بسیاری از مردم را تهدید می‌کند.

تداوم این روند و انفعال در برابر آن می‌تواند پیامدهایی فراتر از محیط‌زیست داشته باشد و به مسائل اقتصادی و اجتماعی دامن بزند. در نشست «تغییر اقلیم و امنیت اقلیمی» که به تازگی از سوی پژوهشکده محیط‌زیست و توسعه پایدار سازمان محیط‌زیست برگزار شد، کارشناسان متعدد تلاش کردند با ارائه گزارش‌های علمی، اهمیت توجه به این موضوع مهم جهانی را نشان دهند.

تهدید مستقیم

سیدعلی صالح‌پور، رئیس گروه مطالعات دیپلماسی زیست‌محیطی مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه می‌گوید: تغییر اقلیم دیگر یک تهدید غیرمستقیم نیست بلکه در سراسر جهان به یک موضوع چالش‌برانگیز و در صدر بسیاری از نگرانی‌های زیست‌محیطی قرار گرفته است. 

تغییر اقلیم برای بسیاری از کشورها به‌عنوان دستور کار نخست و برای برخی از کشورها یک تهدید وجودی محسوب می‌شود. تغییر اقلیم، تهدیدی چندبعدی و ترکیبی است که در روند فعلی، فراتر از مرزهای زیست‌محیطی عمل می‌کند و بر حوزه‌های متعدد اثر می‌گذارد.

آنچه که به‌عنوان امنیت اقلیمی مورد توجه سازمان ملل است اشاره به وضعیتی دارد که در آن تغییرات اقلیمی نه‌تنها تشدیدکننده مخاطرات طبیعی مثل سیل و خشکسالی، بلکه محرک بروز بی‌ثباتی و ناآرامی‌های اجتماعی و درگیری مسلحانه بر سر منابع طبیعی و فروپاشی حکومت‌ها نباشد.

دوران گذار از امنیت سنتی

صالح‌پور در بخش دیگری از سخنانش به تغییر پارادایم در نظریه‌های امنیتی اشاره می‌کند که گذار از امنیت سنتی به امنیت اقلیمی را طی کرده است: این تغییر را می‌توان در سه دوره تقسیم‌بندی کرد. دوره اول، دوره جنگ سرد بود که امنیت، عمدتا از منظر سنتی و نوعی امنیت سخت‌افزارانه معنی می‌شد و بر تهدیدات نظامی و حفاظت از مرزها و بازدارندگی هسته‌ای تمرکز داشت. در دوره دوم که پساجنگ سرد است، تغییر پارادایم در نظریه‌های امنیتی را بیشتر با تمرکز بر امنیت انسانی و تروریسم می‌شناسیم. 

رویکردی که هم‌اکنون با آن روبه‌رو هستیم حول محور امنیت اقلیمی و فروپاشی سیستم‌هاست و بر تغییر اقلیم به‌عنوان یک تهدید وجودی نه‌تنها برای کشورها بلکه برای تمدن بشری، تمرکز و تأکید دارد.

او با بیان این که چالش‌ها و تهدیدهای زیست‌محیطی مرز نمی‌شناسد می‌افزاید: یکی از ویژگی‌های پارادایم حاضر این است که تهدیدات، چندلایه و به طور همزمان و تودرتو عمل می‌کنند و تأثیرات درهم‌کنشی عجیب و غریبی دارند. مثلا یک ناترازی در ایران شکل می‌گیرد و همه چیز به هم می‌ریزد. در این پارادایم با فروپاشی سیستم‌ها نه فقط سیستم‌های سیاسی بلکه فروپاشی اکوسیستم‌ها و نظام‌های اجتماعی هم مواجهیم. 

در مجموع  می‌توان گفت که هم‌اکنون در دنیا با بازتعریفی در مفهوم امنیت مواجهیم که نقطه ایده‌آل آن این است که از حفاظت از دولت‌ها به حفاظت از زیست بوم و جوامع انسانی می‌رسیم.

تهدیدهای مهم جهان

دکتر محمدعلی کریمی، مسئول قرارگاه اقلیم سازمان پدافند غیرعامل کشور هم با تأکید بر این که تغییر اقلیم دیگر صرفا یک مسأله زیست‌محیطی نیست بلکه به‌عنوان یک متغیر راهبردی در منازعات نوین و جنگ ترکیبی عمل می‌کند، می‌گوید: اخبار و گزارش‌های متعدد طی سال‌های اخیر این هشدار را می‌دهد که تغییر اقلیم صرفا محدود به یک منطقه نیست و تأثیرات جدی زیست‌محیطی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی گسترده‌ای داشته است. گازهای گلخانه‌ای، فعالیت‌های صنعتی، تخریب جنگل‌ها، تغییر تشعشعات خورشیدی و فعالیت‌های آتش‌فشانی از جمله مهم‌ترین عوامل تغییر اقلیم هستند.

وی درباره این که نهادهای امنیتی، دفاعی و نظامی در جهان به تغییرات اقلیمی چه نگاهی دارند، توضیح می‌دهد: طبق بررسی‌هایی که صورت گرفته و گزارش‌های متعددی که منتشر شده، وزارت دفاع آمریکا(پنتاگون) و  سازمان جاسوسی آمریکا(سیا)، هشت تهدید مهم جهان را فهرست کرده‌اند که به ترتیب عبارتند از «رقابت قدرت‌های بزرگ مثل آمریکا و چین و روسیه، تغییرات آب‌وهوایی و اقلیمی و بحران‌های زیست محیطی» که تهدید دوم است، «فناوری و جنگ‌های سایبری»، «تروریسم و افراط‌گرایی»، «بحران‌های اقتصادی و نابرابری»، «تضعیف نظم بین‌المللی»، «سلاح‌های خودکار و جنگ‌های آینده مبتنی بر هوش مصنوعی» و همچنین «بحران‌های بهداشتی». 

رابطه چین، اقلیم و تروریسم

یکی دیگر از نهادهای امنیتی دفاعی که در سال‌های اخیر، فعالیت زیادی در حوزه تغییر اقلیم داشته، سازمان نظامی پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو )بوده که از سال ۲۰۱۰ موضوع امنیت اقلیمی را در دستور کار خود قرار داده و آن را یکی از چالش‌های کلیدی امنیتی قرن ۲۱ نامیده است. 

کریمی با بیان این موضوع می‌گوید: در سال‌های اخیر، مرکز عالی امنیت و اقلیم ناتو در کانادا راه‌اندازی شده و همچنین شاهد نقشه اقلیمی نظامی برای پیش‌بینی اثرات اقلیم بر مأموریت‌های ناتو بوده‌ایم. ناتو پس از جنگ روسیه و اوکراین تلاش کرده که بر تاب‌آوری اقلیمی نیروهای نظامی و زیرساخت‌های دفاعی تمرکز کند.

سازمان ملل هم نشست‌های متعددی با موضوع تغییر اقلیم و امنیت اقلیمی داشته و از سال ۲۰۰۷ تاکنون بارها بر این موضوع اشاره و تأکید کرده است. 

یکی دیگر از ساختارهای دفاعی نظامی بین‌المللی که به این موضوع ورود کرده، پنتاگون است که از سال ۲۰۰۸ به صورت رسمی اقلیم را در اسناد دفاعی خود وارد کرده و چند سند مهم دارد که در یکی از آن‌ها که در سال ۲۰۱۰ منتشر شده، اقلیم را تشدیدکننده تهدیدات موجود ذکر کرده است، همچنین در سال ۲۰۲۱ نقشه راه دفاعی در برابر تغییر اقلیم را منتشر کرده که در آن از اقلیم در کنار چین و تروریسم به‌عنوان چالش‌های راهبردی آمریکا در سال‌های آینده نام برده است.

سیا نیز در سال ۲۰۱۰ مرکز تغییر اقلیم و امنیت ملی را ایجاد و تحلیل‌های اطلاعاتی در سال‌های اخیر با محوریت تغییر اقلیم را منتشر کرده است. به عنوان مثال در گزارشی، مناطق مستعد منازعه اقلیمی را تحلیل کرده بودند که غرب آسیا و خاورمیانه، شمال آفریقا و آمریکای لاتین از جمله آن است. مهاجرت‌های اقلیمی و کمبود آب و غذا به‌عنوان ریسک‌های امنیتی در گزارش‌های پنتاگون و کاخ سفید وجود داشت.

چه باید کرد؟

مسئول قرارگاه اقلیم سازمان پدافند غیرعامل کشور می‌گوید: مطابق گزارش‌ها در ۱۰ سال آینده، چهار تهدید اصلی جهان، شامل «رویدادهای شدید آب و هوایی»، «از بین رفتن تنوع زیستی»، «فروپاشی اکوسیستم» و «تغییر اساسی در سیستم‌های زمین» و «کمبود منابع طبیعی» خواهد بود.

وی با  اشاره به اثرات تغییرات اقلیمی بر منابع آبی می‌افزاید: نقشه پیش‌بینی تنش آبی در سال‌های آینده نشان می‌دهد غرب آسیا (که ایران در این منطقه واقع شده است) اصلا وضعیت مناسبی ندارد. 

در این شرایط، اتحاد و همگرایی و هم‌افزایی نهادهای متولی کشور، ارتقای آمادگی و اطمینان از تداوم کارکرد زیرساخت‌های حیاتی و حساس در برابر حوادث اقلیمی، تطبیق سیاست‌ها و برنامه‌های توسعه‌ای ملی با تغییر اقلیم، ایجاد فرماندهی واحد در حوزه داده‌ها و عملیات در حوزه اقلیم و جوّ، تعامل و همکاری در سطح بین‌المللی و تقویت سیاست خارجه و توسعه آموزش و پژوهش و فرهنگ‌سازی در برابر تغییرات اقلیمی برای مردم و مسئولان، برخی از راهکارها در حوزه حکمرانی و سیاستگذاری است.