فرونشست تهران را می‌بلعد؛ وقتی زمین زیر پایمان را خالی می‌کند

به گزارش پایداری ملی به نقل از خبرگزاری مهر، در سکوت و بی‌سر و صدا، زمین زیر پای پایتخت کشور در حال خالی شدن است، پدیده‌ای خطرناک به نام «فرونشست زمین» که کارشناسان از آن به عنوان «زلزله خاموش» یاد می‌کنند، اکنون به یک معضل جدی برای استان ۱۸ میلیونی تهران و اطراف آن تبدیل شده است.

بر اساس داده‌های مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرداری ایران، دشت جنوب و جنوب غربی تهران با نرخ متوسط سالانه ۲۵ تا ۲۷ سانتیمتر، یکی از بالاترین نرخ‌های فرونشست در جهان را تجربه می‌کند، این رقم در برخی مناطق خاص، مانند دشت ورامین، حتی به ۳۶ سانتیمتر در سال نیز می‌رسد، که شش برابر میانگین جهانی محسوب می‌شود.

یک معضل ملی در حال وقوع است

رضا شهبازی، مدیر کل سابق مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق کشور، در این زمینه می‌گوید: وضعیت به حدی بحرانی است که باید از عبارت «فاجعه ملی» استفاده کنیم. ما در تهران شاهد تخلیه مخازن آب زیرزمینی در مقیاسی وسیع هستیم، وقتی آب این سفره‌ها را بیرون می‌کشید، مانند آن است که اسفنجی را فشار دهید؛ زمین منقبض می‌شود و برای همیشه ظرفیت ذخیره‌سازی خود را از دست می‌دهد.

شهبازی هشدار می‌دهد که ادامه این روند می‌تواند به ترکیدن لوله‌های اصلی آب و فاضلاب، آسیب به خطوط ریلی و مترو، و حتی بی ثبات کردن شالوده ساختمان‌ها و برج‌ها منجر شود.

دلایل اصلی این معضل پیچیده و چندوجهی است، اما تمام کارشناسان بر یک عامل کلیدی توافق دارند: برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی برای مصارف کشاورزی، صنعتی و شرب.

مرحوم پرویز کردوانی، جغرافیدان و پدر علم کویرشناسی ایران نیز پیش از این در گفتگویی توضیح می‌دهد: حدود ۹۰ درصد آب ایران در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. در اطراف تهران، کشاورزی به شکل بی‌مهابایی توسعه یافته و برای آبیاری مزارع، چاه‌های عمیق و غیرمجاز زیادی حفر شده است. این چاه‌ها مانند تیغی هستند که رگ‌های زمین را می‌بُرند.

ترک‌های عمیق در خانه‌های کهریزک و اطراف فرودگاه امام

عامل تشدیدکننده دیگر، ساخت‌وسازهای گسترده و نپوشاندن سطوح نفوذپذیر است که مانع از تغذیه طبیعی سفره‌های آب زیرزمینی توسط بارش‌ها می‌شود، اثرات این فرونشست دیگر تنها یک داده علمی نیست، بلکه به شکل ملموسی در حال ظهور است.

در اطراف فرودگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، شکاف‌های عمیقی در زمین پدیدار شده است. یکی از ساکنان کهریزک در جنوب تهران، به خبرنگار مهر می‌گوید: دیوارهای خانه ما در طول پنج سال گذشته چندین بار ترک خورده است، اول فکر می‌کردیم ساخت‌وساز مترو است، اما همسایه‌ها می‌گویند، زمین دارد پایین می‌رود. هر بار که باران می‌آید، نگرانیم که مبادا دیوارها فرو بریزد.

رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور نیز در گفت‌وگویی تفصیلی که ۹ شهریور سال جاری در خبرگزاری مهر منتشر شد، اظهار کرد: فرونشست زمین، یکی از چالش‌های اصلی دو دهه اخیر ایران و جهان است که در تهران به مرحله هشدار رسیده است.

سید اسکندر صیدایی افزود: اطلس فرونشست کشور که به صورت محرمانه به دستگاه‌های اجرایی ارائه شده، نشان می‌دهد برخی مناطق تهران تا ۳۰ سانتی‌متر فرونشست سالانه دارند. این نرخ، بسیار فراتر از استانداردهای جهانی (۳ سانتی‌متر) است و ناشی از برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی است.

وی تأکید کرد: این پدیده در دشت‌های تهران، مانند مناطق جنوب و جنوب غربی، اثرات مخربی بر زیرساخت‌های شهری، خطوط ریلی و شبکه‌های انتقال نیرو گذاشته است.

هشدار سازمان نقشه‌برداری: مترو و بزرگراه‌های تهران در معرض تهدید جدی فرونشست

در ادامه این گفت‌وگو، صیدایی به اقدامات سازمان برای اطلاع‌رسانی و پیشگیری اشاره کرد: ما گزارش‌های دقیق فرونشست را به استانداری تهران و وزارتخانه‌های مربوطه ارائه داده‌ایم، دستگاه‌های اجرایی موظف‌اند پیش از هرگونه بارگذاری عمرانی یا مکان‌یابی شهرهای جدید، از سازمان استعلام کنند. این اطلاعات با دقت میلی‌متری و از طریق تجهیزات پیشرفته مانند GPS و ثقل‌سنجی تهیه می‌شود.

وی همچنین به وضعیت سایر کلان‌شهرها اشاره کرد و گفت: در حالی که دشت بهرمان در کرمان با ۳۱ سانتی‌متر بالاترین نرخ فرونشست را دارد، تهران با ۳۰ سانتی‌متر در رتبه بعدی است. خوشبختانه در برخی مناطق، این پدیده خطر اجتماعی ایجاد نکرده، اما در تهران به دلیل تراکم جمعیتی، حساسیت بیشتری دارد.

صیدایی با تأکید بر لزوم توقف برداشت بی‌رویه آب، اظهار داشت: راهکار لحظه‌ای برای فرونشست وجود ندارد. باید برداشت آب زیرزمینی در مناطق پرخطر متوقف شود، ما به دستگاه‌های مسئول هشدار داده‌ایم که هرگونه پروژه عمرانی باید با در نظر گرفتن ریسک‌های فرونشست اجرا شود.

وی از مردم خواست به شایعات توجه نکنند و به تحلیل‌های کارشناسی سازمان اعتماد کنند.

خطوط ریلی، بزرگراه‌ها و به ویژه خطوط متروی تهران که شریان حیاتی شهر است، همگی در معرض خطر جدی قرار دارند، کارشناسان می‌گویند: در نگهداری از تونل‌ها و خطوط مترو به ویژه در مناطق جنوبی شهر، با چالش‌های جدیدی روبرو هستیم که ناشی از جابجایی‌های زمین است.

هشدار استاندار درباره «خداحافظی با امکان زیست» در پایتخت

مسئولان دولتی اگرچه وجود مشکل را تأیید می‌کنند، اما در مورد دامنه و فوریت آن اختلاف نظر وجود دارد.

علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ایران، در یک کنفرانس مطبوعاتی در سال ۱۴۰۲ اذعان کرد که فرونشست زمین یک «تهدید بزرگ» است، اما او همچنین گفت: برای مدیریت این بحران برنامه‌ریزی‌های لازم در حال انجام است.

استاندار تهران، در گفتگو با خبرنگار مهر هشدار داد: فرونشست به معنی خداحافظی با امکان زیست در یک منطقه است.

محمدصادق معتمدیان تاکید کرد: زمانی که آبخوان تخلیه شود، زمین به شکل طبیعی نشست می‌کند و دیگر قابل احیا نیست، نرخ فرونشست در تهران به ۳۱ سانتیمتر در سال رسیده، در حالی که میانگین جهانی تنها ۵ سانتیمتر است. این وضعیت در مناطق جنوبی و جنوب غربی تهران بحرانی‌تر گزارش شده است.

وی علل اصلی این معضل را برداشت بی رویه آب‌های زیرزمینی دانست و گفت: هم‌اکنون ۶۰ درصد آب تهران از منابع زیرزمینی تأمین می‌شود، در حالی که این رقم ۱۰ سال پیش تنها ۳۰ درصد بود.

نماینده عالی دولت در استان تهران گفت: فرونشست زمین باعث ایجاد شکاف‌های عمیق، آسیب به زیرساخت‌ها (از جمله خطوط مترو، جاده‌ها و شبکه‌های انتقال آب و گاز)، ترک‌خوردگی ساختمان‌ها و حتی تخلیه اجباری ساکنان شده است.

فرونشست تهران؛ زلزله خاموشی که پایتخت را می‌بلعد

کارشناسان محیط زیست هشدار می‌دهند که ادامه این روند می‌تواند منجر به غیرقابل سکونت شدن بخش‌هایی از تهران در آینده نزدیک شود. به گفته علی بیت‌اللهی، متخصص علوم زمین، استان‌های تهران، اصفهان، البرز و کرمان که ۴۰ درصد جمعیت کشور را در خود جای داده‌اند، در کانون فرونشست قرار دارند.

با این حال، منتقدان معتقدند اقدامات انجام‌شده، مانند «طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی» و پر کردن چاه‌های غیرمجاز، در مقایسه با وسعت بحران، ناکافی و بسیار کند است.

حسن اصیلیان، کارشناس آب و عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس، در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: ما با یک فاجعه آرام و خزنده روبرو هستیم، تا وقتی که مدیریت یکپارچه‌ای بر منابع آب وجود ندارد و سیاست‌های کلان به سمت کاهش وابستگی به آب‌های زیرزمینی نمی‌رود، هر اقدامی مانند مسکن‌های موقت است. درد درمان نمی‌شود.

هشدار کارشناسان واضح است: اگر روند برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی متوقف نشود، فرونشست زمین می‌تواند به نقطه «غیرقابل بازگشت» برسد، که در آن صورت ترمیم سفره‌های آبخوان هزاران سال طول خواهد کشید و خسارات به زیرساخت‌های تهران می‌تواند به اندازه یک زلزله بزرگ ویرانگر باشد، با این تفاوت که این زلزله، خاموش و تدریجی است.

همان‌طور که زمین به آرامی فرو می‌نشیند، زمان برای نجات پایتخت نیز به سرعت در حال اتمام است.