نگاه آینده‌پژوهانه به پدافند غیرعامل

پدافند غیر عامل، یک مدیریت جامع بحران در عرصه دفاع است. از آنجا که آینده اساسا قرین به عدم قطعیت است و طراحی و ساخت تسلیحات نظامی به طور دائم تحول می یابد، رشد آینده پژوهی در پدافند غیرعامل مطرح شده و ارتباط معناداری پیدا می­کنند. اگر پدافند عامل را که شامل پیش گیری، پیش بینی و کاهش مخاطرات است را همراه پدافندغیر عامل که مبتنی بر برنامه ریزی است را با مدیریت جامع بحران در کنار هم قرار دهیم می توان اینگونه بیان کرد که پدافند غیرعامل مدیریت جامع بحران در عرصه دفاع است.

آینده‌نگری یکی از مؤلفه‌هایی است که امروزه جایگاه ویژه‌ای نزد اصحاب علم و اندیشه و دولتیان و برنامه‌ریزان پیدا کرده و به ضرورتی نسبتاً اجتناب‌ناپذیر در سیاستگذاری‌ها تبدیل گردیده است. از این رو، جوامع توسعه یافته از آن به عنوان ابزاری برای ورود مقتدرانه به فردا و فرداها بهره می‌گیرند. گذر زمان این تفکر را رایج ساخت که کنش‌های امروز ما تعیین کننده فردا و فرداهایمان است و بر این مبنا اصحاب علم و معرفت، شور و شوق خویش را برای شناخت دقیق‌تر آینده نشان داده و کوشیدند تا بدانند با چه روش‌هایی می‌توان آینده را بهتر شناخت؟ آیا آینده فراروی ما مطلوب هست؟ کدام مسیرها را ممکن است در آینده طی نماییم؟ مناسب‌ترین و نامطلوب‌ترین مسیرها کدامند؟ در نتیجه، تلاش اهل علم و اندیشه برای پاسخ‌گویی به سؤالات فوق و پرسش‌هایی از آن دست، شالوده مطالعات آینده‌نگری را بنیان نهاد. گستره مطالعات آینده پژوهی بسیار زیاد است و می توان در مباحث اجتماعی ، سیاسی ، فرهنگی ، امنیتی و ….از آن بهره برد.

اهداف و موضوعات آینده‌نگری متعدد و متکثرند، گاه در سطح فراروندها و مقولات جهان‌شمول مطرح می‌گردند و گاه می‌توان آن ها را در سطح خرد و معطوف به قلمروهای مشخص جامعه مورد بحث قرار داد. به شکل کلی هدف آینده نگران آن است که از طریق پیشنهاد تفکر آینده‌نگر برای آینده‌ای بدیل، تصمیم‌گیری، انتخاب خط مشی‌های هدفمند و طراحی عمل اجتماعی را هرچه بیشتر عاقلانه و مؤثر سازند.

آینده­پژوهان می‌کوشند تا با تصویر و ترسیم آینده‌های ممکن، محتمل و مطلوب و ارایه اطلاعات و آگاهی‌های نسبتاً دقیق بستری را فراروی سیاستگذاران، برنامه‌ریزان و مدیران جامعه فراهم نمایند تا آن ها بتوانند در تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌ریزی‌هایشان با نگاه به آینده و پیش‌بینی روندهای آتی عمل نموده و از فرصت‌ها، امکانات و منابع موجود تا حد امکان استفاده بهینه‌ای کرده و با اطمینان بیشتری گام بردارند.

در باب موضوعات اصلی مورد توجه در حوزه آینده پژوهی وفاق چندانی وجود ندارد و هر کدام از آینده‌شناسان و متفکران برجسته این حوزه بر برخی از مؤلفه‌ها تأکید بیشتری داشته‌اند. با وجود این، به نظر می‌رسد که مؤلفه‌های زیر را تا حدود زیادی می‌توان در مکتوبات و اندیشه‌های صاحبنظران برجسته آینده‌نگری پیدا کرد. توسعه پایدار، علم و تکنولوژی، انرژی، توسعه تجاری و اقتصادی، جهانی‌شدن، مسائل اجتماعی و سیاسی، تنوع انسانی، دموکراسی، برابری و حقوق بشر، زیست بوم، محیط و منابع، سلامت و رفاه انسانی، جنگ و جرم، صلح و امنیت…

در دوران جنگ سرد و مسابقه تسلیحات هسته ای، دغدغه مهم دست اندرکاران نظامی، پیش بینی زنجیره رخداد هایی بود که پس از یک رویارویی احتمالی هسته ای می توانست اتفاق بیفتد. از همین رو، اولین بازی های جنگی(War Games) مدل­هایی از یک رویارویی هسته ای بودند که احتمالات مختلف را بررسی و تحلیل می کردند. شکل کامل تر این مدل ها، موجب به وجود آمدن سناریویی شدند که امروزه یکی از مهم ترین ابزار های آینده پژوهی محسوب می شود.

سناریوها در واقع تاریخ‌های احتمالی مربوط به آینده را به تصویر می‌کشند. آن ها ابزارهایی هستند که اطلاعات مختلف را در داستان‌های تاریخی درهم می‌آمیزند. داستان‌هایی که ممکن است تحت شرایط مشابه در یک موقعیت دیگر شکل واقعی پیدا کنند. سناریوها در واقع تصاویر احتمالی آینده را در بر می‌گیرند و گاه به مقولاتی اشاره می‌کنند که ممکن است در آینده به شکل قطعی، تعین پیدا کند. به عبارتی آن فرایندی نظام یافته است که به اکتشاف و تحلیل عدم اطمینان و قطعیت موجود در نگریستن به آینده بلندمدت می‌پردازد.

در واقع روش سناریو نویسی‌ حاوی اطلاعات نسبتاً جامعی در زمینه موارد احتمالی آینده و چشم‌انداز‌های جایگزین می‌باشند. این روش به ویژه در فهم و شناخت حوادثی مفید واقع می‌شود که این حوادث شامل ترکیب‌های گوناگونی از داده‌های غیر مرتبط می‌باشند.

با کمک این سناریو ها در پدافند غیرعامل، سلسله رویداد های متصور در یک زمان بسیار کوتاه پس از شروع یک جنگ هسته ای(Nuclear War)، قابل تصور بوده و در نتیجه می توان عکس العمل ها و نحوه آمادگی های لازم برای روبرو شدن با چنین جنگی را تدوین نمود. این مشابه همان نقشی است که سناریو بعنوان یک ابزار در آینده پژوهی فعلی بازی می کند.

عامل دیگری که باعث رشد آینده پژوهی در پدافند غیرعامل شد، تحول درطراحی و ساخت تسلیحات نظامی بود. در سال های جنگ دوم جهانی، تانک ها، هواپیما ها و کشتی ها در مدت زمان نسبتا کوتاهی طراحی، تکمیل و ساخته می شدند. اما بعد ها با پیچیده ترشدن انواع تسلیحات (موشک های قاره پیما، زیر دریایی های هسته ای و…)، کار برنامه ریزان صنایع نظامی دشوار شد بدین معنی که مدت زیادی مثلا 10 سال از شروع طراحی تا ساخته شدن نخستین نمونه محصول به طول می انجامید. در نتیجه تکنولوژی به کارگرفته شده درابتدای طراحی، در طول پیشرفت پروژه دچار تغییرات اساسی شده و اغلب در برهه ساخت نمونه نخستین، از رده خارج محسوب می شد.

اصل آینده‌نگری برای رهبران سیاسی، نظامی و تصمیم‌سازان کشورها و ملت‌ها یک ضرورت و الزام اجتناب‌ناپذیر است و اگر مدیران سیاسی، قدرت پیش‌بینی و تشخیص صحیح مسائل کلان محیط بین‌المللی و ملی را داشته باشند کمتر دچار خطای استراتژیک می‌شوند و می‌توانند در جهت مصالح ملی خود حرکت کنند.

مدیریت بحران به پدافند و علم پدافند چارچوبی مناسبی می دهد، با این چارچوب، مبدا و مقصد مشخص شود و با سازماندهی مناسب و با استفاده مناسب از منابع موجود علمی، انسانی، سخت افزاری و نرم افزاری بتوانیم به اهداف مان در هر نوع از جنگ برسیم. در مرحله ی بعد در عرصه تهدید شناسی باید چارچوب و بستر لازم را شناسایی و فراهم نماییم و هم چنین باید مدیریت را به صورت کلان جدی بگیریم. مدیریت توسعه همکار و هماهنگ با مدیریت بحران است و در واقع لازم و ملزوم یکدیگر هستند، این دو مدیریت در کنار یکدیگر موجب توسعه پایدار خواهند شد.

بعد از تحولات 11 سپتامبر 2001 در گفتمان جهانی شدن، جمهوری اسلامی ایران تلاش می کند در خصوص اقدامات سایر دولت ها، مجموعه طرح های استراتژیکی عام طراحی کند. این مجموعه، دستیابی به فناوری انرژی هسته ای، توانمندی های موشکی و هوا و فضا و سایر پیشرفت ها در حوزه علوم و فنون اشاره دارد. استفاده از سطح سخت افزاری و پدافند غیرعامل در کنار جلوه هایی از قدرت نرم در افکار عمومی و ترتیبات رسانه ای در سطح نرم افزاری، بسته های ایران را در مقابل عملیات روانی دشمن تشکیل می دهند اما لازمه رویارویی با جنگ روانی دشمن این است که به جای گمانه زنی و تخمین، پیش بینی و تصمیم گیری انجام گیرد.

از این رو تشکیل اتاق فکرهای مجهز به تفکرات علمی در زمینه های مختلف و از جمله در زمینه آینده پژوهی ضروری به نظر می­رسد. تشکیل این نوع اتاق فکرها باعث می­شود به جای برخورد توهم آمیز با آینده پیش رو با استفاده از روش های علمی و دقیق به استقبال آینده مطلوب برویم. یکی از آینده های بسیار مبهم برخورد با عملیات های روانی کشورهای بیگانه و نبودن آینده نگری در حوزه پدافند غیر عامل است.