مدیر اداره عملیات بازار باز بانک مرکزی انواع روش‌ها و شرایط خرید اوراق بانک‌ها توسط بانک مرکزی، سازوکار و شرایط اعطای اعتبار به بانک ارائه متقاضی فروش اوراق به بانک مرکزی و نحوه توزیع سود در شرایط خرید قطعی و توافق بازخرید اوراق را تشریح کرد.
به گزارش پایداری ملی به نقل از خبرگزاری فارس، طی دهه‌های اخیر، اغلب بانک‌های مرکزی در کشورهای جهان، سیاست‌های پولی و مدیریت نقدینگی سیستم بانکی را از طریق ابزارهای غیرمستقیم که عمدتاً شامل اداره عملیات بازار باز جهت کنترل نرخ بهره یک‌شبه بازار بین‌بانکی است، اجرا می‌کنند. استفاده از ابزارهای غیرمستقیم بدان معنا است که بانک‌های مرکزی به جای تعیین مستقیم و دستوری متغیر‌های هدف نظیر نرخ بهره، از طریق ایفای نقش در جانب عرضه و تقاضای بازارهای پول بین‌بانکی، آن را راهبری می‌کنند.
بانک مرکزی کشورمان هم مدتی است اجرای عملیات بازار باز را کلید رده و در گام اول اقدام به خرید اوراق بدهی دولت نزد بانک‌ها کرده است. در همین باره گفت‌وگویی با محمد نادعلی مدیر اداره عملیات بازار باز بانک مرکزی داشتیم که متن آن را در ادامه می‌خوایند.
*31 بانک می توانند در عملیات بازار باز مشارکت داشته باشند
از مجموع بانک‌های کشور چه تعداد از بانک‌ها در بستر عملیات بازار باز حضور دارند؟
نادعلی: از آنجا که عملیات بازار باز براساس مبادله اوراق بهادار دولتی با ذخایر بانک‌ها و موسسات اعتباری غیربانکی در بازار بین‌بانکی صورت می‌پذیرد، بنابراین آن دسته از بانک‌ها و موسساتی که عضو بازار بین‌بانکی هستند می‌توانند در عملیات بازار باز حضور داشته باشند. از بین 36 بانک و موسسه اعتباری غیربانکی دارای مجوز فعالیت، تعداد 31 بانک و موسسه اعتباری غیربانکی عضو بازار بین‌بانکی می‌باشند و بنابراین می‌توانند در عملیات بازار باز مشارکت داشته و از تسهیلات قاعده‌مند بانک مرکزی بهره‌مند شوند.
معیارهای لازم برای حضور بانک‌ها و موسسات اعتباری غیربانکی در عملیات بازار باز چیست؟
نادعلی: شرط لازم برای حضور بانک‌ها و موسسات اعتباری غیربانکی عضویت در بازار بین‌بانکی بوده و بانک‌ها و موسسات باید مطابق با دستورالعمل‌ها و شیوه‌نامه‌های ابلاغ شده از سوی بانک مرکزی در عملیات بازار باز شرکت کنند و از تسهیلات قاعده‌مند استفاده کنند.
به نظر شما چرا بانک‌ها در سه درخواست اخیر بانک مرکزی برای خرید اوراق، تمایلی به فروش اوراق نداشتند؟
نادعلی: عدم مشارکت یا مشارکت بسیار محدود بانک‌ها و موسسات اعتباری غیربانکی در عملیات بازار باز با موضوع خرید اوراق توسط بانک مرکزی حاکی از کفایت نقدینگی موجود در بازار بین‌بانکی است. عملیات بازار باز با هدف تامین نقدینگی بازار بین‌بانکی انجام میشود. بانک مرکزی در هر هفته میزان منابع مورد نیاز بازار بین‌بانکی را برای دستیابی به نرخ سود هدف در این بازار تعیین و بر این اساس برنامه عملیات بازار باز را طراحی می‌کند. در صورتی که نقدینگی کافی در بازار بین‌بانکی وجود داشته باشد، بانک‌ها از این نقدینگی برای انجام فعالیت‌های خود استفاده می‌کنند و تقاضایی برای دستیابی به نقدینگی بیشتر از طریق شرکت در عملیات بازار باز نخواهند داشت.
* برنامه بانک مرکزی برای وثیقه‌دار کردن مطالبات خود از بانک‌ها و دولت
تا پایان آذر ماه سال 98 بدهی دولت به بانک مرکزی 88 هزار میلیارد تومان، بدهی بانک‌های خصوصی حدود 60 هزار میلیارد تومان و بدهی بانک‌های تجاری دولتی 4 هزار و 300 میلیارد تومان بوده است. آیا بانک مرکزی برنامه‌ای برای وثیقه‌دار کردن مطالبات خود از دولت و بانک‌ها به اوراق دارد؟
نادعلی: بر اساس بند «م» تبصره 5 قانون بودجه کشور سال 1399، بانک مرکزی اجازه دارد به تدریج بدهی بانک‌ها شامل خطوط اعتباری و اضافه‌برداشت‌ها را وثیقه‌دار کند به‌طوری که در پایان سال حداقل 50 درصد بدهی بانک‌ها و موسسات اعتباری به بانک مرکزی از طریق وثیقه‌گذاری اوراق بدهی دولتی وثیقه‌دار شود. برای اجرای این قانون، بانک مرکزی در حال انجام دو اقدام به صورت موازی است. اول، تشویق بانک‌ها به شرکت در حراج اوراق بدهی دولتی برای تملک این اوراق و دوم، برنامه‌ریزی برای اخذ وثیقه از بانک‌ها بابت بدهی‌های آنها به بانک مرکزی.
لازم به یادآوری است که بانک‌ها در شرایط فعلی، به میزان کافی اوراق برای توثیق در اختیار ندارند، لذا باید ابتدا بانک‌ها اقدام به خرید اوراق بدهی دولتی کنند و در مرحله بعد با برنامه‌ریزی نسبت به اخذ وثیقه از بانک‌ها اقدام کرد. البته لازم به یادآوری است که همه این اقدامات باید به نحوی برنامه‌ریزی و اجرا شوند که باعث ایجاد نوسان در بازارهای مالی و اختلال در مدیریت جریان نقدینگی بانک‌ها نشود. از این رو بانک مرکزی از ابتدای سال جاری، اجرای این قانون را در دستور کار قرار داده است.
باتوجه به اینکه نرخ سود در بازار بین بانکی به 12 درصد کاهش یافته، به نظر می‌رسد بانک‌ها فعلا تمایلی به فروش اوراق بدهی دولت ندارند. باتوجه به اینکه نرخ سود در بازار بین بانکی کاهش یافته، آیا استمرار خرید اوراق بدهی از بانک‌ها توسط بانک مرکزی منطقی است؟
نادعلی: هرچند به دلیل کفایت نقدینگی بازار بین‌بانکی، بانک‌ها و موسسات اعتباری تمایلی به فروش اوراق بهادار دولتی تحت مالکیت خود به بانک مرکزی نشان نمی‌دهند، اما بانک مرکزی به منظور مدیریت نقدینگی و نرخ سود در بازار بین‌بانکی همواره با تواتر هفتگی حضور خود در بازار بین‌بانکی را اعلام خواهد کرد؛ لازم به توضیح است که خرید اوراق بهادار دولتی از بانک‌ها و موسسات تنها ابزار اجرایی سیاست پولی نبوده و این بانک با اجرایی کردن مساعدت‌های آماده و اعلام عمومی نرخ‌های سقف و کف دالان نرخ سود خواهد توانست علاوه بر دستیابی به نرخ سود سیاستی، نوسانات نرخ سود در بازار بین‌بانکی را نیز کنترل کنند.
لطفا سازوکار اجرایی عملیات بازار باز را برای مخاطبان توضیح دهید.
نادعلی: اساس عملیات بازار باز، مبادله یا جایگزینی اوراق بهادار (عمدتاً دولتی) با پول نقد بانک مرکزی نزد بانک‌ها است. هنگامی که بانک‌ها با کمبود نقدینگی مواجه هستند، می‌توانند اوراق خود را به بانک مرکزی فروخته (انتقال مالکیت اوراق به بانک مرکزی) و در مقابل آن پول نقد (به صورت افزایش سپرده جاری) دریافت کنند.
در مقابل، هنگامی که بانک‌ها با مازاد نقدینگی مواجه شوند و به هر دلیلی نتوانند یا نخواهند مازاد نقدینگی خود را در اختیار بانک‌های دیگر قرار دهند، می‌توانند با خرید اوراق بدهی (عمدتاً دولتی) از بانک مرکزی (در اختیار گرفتن مالکیت اوراق) مازاد نقدینگی خود را به بانک مرکزی منتقل کنند (کاهش سپرده جاری).
از نگاه بانک مرکزی به عنوان متولی سیاستگذاری پولی و نظام پرداخت‌ها می‌توان گفت که این بانک علاوه بر تضمین عملکرد نظام پرداخت‌ها، از مسیر رفع نیاز نقدینگی بین‌روز یا پایان روز بانک‌ها، نرخ سود کوتاه‌مدت در این بازار را از طریق مبادله اوراق بدهی با پول خود (یا به‌صورت اسکناس یا به‌صورت سپرده جاری) به نرخ سود سیاستی مورد نظر نزدیک می‌کند.
همچنین، در طول روز اگر بانکی منابع مازادی در بازار داشته باشد، میتواند با نرخ کف دالان نرخ سود در بانک مرکزی سپرده‌گذاری کند. چنانچه با کسری منابع مواجه بوده و نتواند از بانک‌های دیگر منابع جذب کند، میتواند با سپردن وثیقه، منابع لازم را در نرخ سقف دالان نرخ سود دریافت کند. بدین ترتیب مدیریت نقدینگی برای بانک‌ها فراهم شده و نوسان نرخ سود در بازار نیز محدود میشود.
در قالب عملیات بازار باز، در صورتی که یک بانک دارای اوراق بدهی دولت باشد، در هر شرایطی بانک مرکزی موظف به خرید این اوراق است؟
نادعلی: بانک مرکزی در اجرای عملیات بازار باز الزامی به خرید یا فروش اوراق بهادار دولتی با بانک‌ها و موسسات اعتباری ندارد؛ بلکه با اعلام اجرای عملیات بازار باز و همچنین تعیین موضع سیاستی (انقباضی یا انبساطی) توسط بانک مرکزی، بانک‌ها و موسسات اعتباری می‌توانند سفارشات خرید یا فروش اوراق بهادار دولتی را در سامانه بازار بین‌بانکی ثبت کند. پس از ثبت سفارشات، بانک مرکزی براساس حجم خرید یا فروش از پیش تعیین شده در جهت دستیابی به نرخ سود سیاستی، سفارشات برنده را تعیین و اعلام می‌کند. لذا بانک مرکزی تصمیم‌گیر نهایی در خصوص خرید یا فروش اوراق خواهد بود و الزامی به خرید اوراق بانک‌ها ندارد.
تنها در صورتی که بانکی تقاضای فروش اوراق به بانک مرکزی را در قالب اعتبار‌گیری قاعده‌مند داشته باشد، میتواند در نرخ سود سقف (و قیمتی پایین‌تر از بازار) اوراق خود را به بانک مرکزی بفروشد. همانطور که مشخص است در حالت عادی بانک‌ها تمایلی برای استفاده از این ابزار را ندارند مگر آنکه به دلیل شرایط مالی خاص مجبور به اخذ اعتبار با نرخ سود بالا از بانک مرکزی باشند.
دو مدل خرید و فروش اوراق بهادار دولتی بین بانک مرکزی و بانک‌ها
در صورتی که بر بانک مرکزی مسجّل باشد که بانک ارائه دهنده اوراق بدهی به بانک مرکزی در سررسید توان بازپرداخت پول دریافت شده به ازای اوراق دریافتی خود را ندارد، باز هم بانک مرکزی اوراق بانک را می‌خرد؟
نادعلی: خرید و فروش اوراق بهادار دولتی بین بانک مرکزی و بانک‌ها به دو صورت «قطعی» یا از طریق ابزار «توافق بازخرید» صورت می‌پذیرد. در خرید و فروش قطعی مالکیت اوراق کاملاً به خریدار منتقل میشود و بنابراین تاریخ سررسید برای این نوع معامله قابل تصور نیست. بکارگیری ابزار توافق بازخرید نیز براساس یک بسته قراردادی متشکل از یک قرارداد بیع و دو قرارداد اختیار خرید و فروش است که در صورت اجرای هر یک از اختیارهای مزبور، قرارداد بیع معکوس صورت پذیرفته و اوراق بهادار به دارنده اصلی بازگردانده میشود.
لازم به توضیح است که به منظور ضمانت اجرایی قراردادهای اختیار خرید یا فروش، برای بانک‌ها و موسسات اعتباری مبلغی به عنوان وجه تضمین قبل از انعقاد بسته قراردادی توافق بازخرید نزد بانک مرکزی نگهداری خواهد شد. همانطور که مشخص است اگر بانکی به تعهد خود عمل نکند، بانک مرکزی میتواند وثیقه دریافت شده را در بازار فروخته و منابع پرداخت شده به موسسه را جایگزین کند. به این صورت بانک مرکزی ریسک اعتباری ناشی از انجام معامله با موسسات مالی را خنثی می‌کند.
در فرایند خرید اوراق توسط بانک مرکزی، آیا بانک مرکزی آن اوراق را معادل ارزش اسمی آن خریداری می‌کند یا اوراق را تنزیل می‌کند؟
نادعلی: بانک مرکزی در صورت اعلام موضع خرید در اجرای عملیات بازار باز، پس از دریافت سفارش‌های فروش اوراق توسط بانک‌ها و موسسات، با توجه به پیش‌بینی‌های قبلی خود از ورود و خروج منابع به بازار بین‌بانکی، آن حجم از سفارشات فروش را به عنوان برنده حراج اعلام می‌کند که حفظ نرخ سود بازار بین‌بانکی در نزدیکی نرخ سود هدف را تضمین کند.
فرآیند حراج به این دلیل طراحی شده است تا بانک مرکزی اوراق را از بانک‌هایی خریداری کند که قیمت کمتری را برای اوراق خود درخواست کرده‌اند. بدیهی است که خرید اوراق بهادار از بانک‌ها و موسسات به صورت تنزیل شده با نرخی صورت می‌پذیرد که در راستای دستیابی به نرخ سود سیاستی در بازار بین‌بانکی باشد.
در صورتی که اوراق بدهی در اختیار بانک مرکزی باشد، سود اوراق به بانک مرکزی می‌رسد یا به بانک ارائه دهنده اوراق؟
نادعلی: در خرید قطعی اوراق بهادار دولتی توسط بانک مرکزی از بانک‌ها و موسسات اعتباری، از آنجا که مالکیت اوراق بهادار به طور کامل به بانک مرکزی منتقل میشود، بنابراین در صورت کوپن‌دار بودن اوراق مزبور، سود اوراق متعلق به بانک مرکزی خواهد بود. همچنین سازوکار خرید اوراق بهادار از طریق ابزار توافق بازخرید نیز به گونه‌ای طراحی شده است که سود اوراق مورد معامله موضوع این قرارداد تا تاریخ سررسید به دارنده (خریدار) اوراق تعلق خواهد گرفت.
*همه اوراق بدهی دولتی در بازار ثانویه قابل معامله است
برخی کارشناسان پولی معتقدند بهتر است اوراق در بازار سرمایه قابل معامله نباشد. به نظر شما اوراق بدهی دولت بهتر است در چارچوب نظام بانکی باقی بماند یا اینکه در بازار ثانویه قابل معامله باشد؟
نادعلی: همه اوراق بدهی دولتی در بازار سرمایه نگهداری میشود و از این رو در بازار ثانویه قابل معامله است. بانک مرکزی برای انجام معاملات مربوط به عملیات بازار باز از زیرساخت‌های بازار سرمایه استفاده می‌کند و عملاً محدودیتی برای بانک‌ها در خرید، نگهداری و معامله اوراق بدهی دولتی وجود ندارد.