ویژه‌نامه تحلیلی تبیینی عماد
۰۱ دی ۱۴۰۳ - ۱۷:۴۲
مروری کوتاه بر پیشینه حفاظت از زیرساختهای حیاتی
زيرساخت به مجموعه عناصر ساختاری به هم پیوسته ای اطلاق می‌شود كه يک سیستم بزرگ را تشکیل داده و دارای ابعاد فنی-تکنولوژی گسترده‌ای است و در صورت عملکرد صحیح همه بخش‌های آن، می‌توان عرضه خدمات را به نحو مطلوبی انتظار داشت.
پایداری ملی- در يک تقسیم بندی كلي، مي‌توان زيرساخت‌ها را به دو نوع زيرساخت حیاتي و غیرحیاتي طبقه بندی كرد. بطور کلی زیرساختهای حیاتی، شامل زیرساخت‌هایی می‌شوند که انهدام و از کارافتادگی آنها، تأثیر مخربي بر روي دفاع يا امنيت اقتصادي کشور خواهد داشته و در صورت فقدان و قطع خدمات ضروری زیرساخت مورد نظر، تداوم و حفظ حکومت یک کشور، به خطر می‌افتد. بنابراین لزوم پرداختن به موضوع حفاظت از زیر ساخت‌های حیاتی نقش کلیدی در پایداری و تاب‌آوری کشورها دارد.
امروزه"حفاظت از زيرساخت‌های حياتي" یا (Critical Infrastructure Protection (CIP بصورت یک شاخه علمی درآمده و از جمله اهداف کلیدی آن، تامین و افزایش ایمنی، امنیت و تاب‌آوری از طریق تقویت توانمندی حفاظت از سرمایه‌های ملی به‌منظور جلوگیری، بازدارندگی، خنثی سازی و یا کاهش اثر تهدیدات انسان ساخت است.
حملات یازده سپتامبر و درک اهمیت CIP
موضوع CIP و حفاظت از زیرساخت‌ها در برابر تهدیدات انسان‌ساخت بطور گسترده پس از حملات يازدهم سپتامبر 2001، در کشور آمریکا و دنیا مطرح گردید.بطوریکه پس از وقوع این حادثه، برخي سياست گزاران در دنیا بدنبال طراحي سیاست‌هایی بودند که منجر به ایجاد يک استراتژي براي تامین امنيت ملی گردد که بخش اصلي آن براساس CIP می‌باشد. در کشور جمهوری اسلامی ایران نیز اخیراً با پیشرفت علم و دانش در زمینه مهندسی پدافند غیرعامل، موضوع حفاظت از زیرساختهای حیاتی مطرح شده و در حال حاضر کارگروه‌های تخصصی نیز توسط سازمان پدافند غیرعامل تشکیل و بصورت تخصصی به این موضوع می‌پردازد.
در کشورهای مختلف دنیا از جمله ایالات متحده آمریکا، آلمان و انگلستان و جمهوری اسلامی ایران، زیر ساخت حیاتی تعاریف مختلفی داشته که در این بخش به آن پرداخته شده‌است:
آمریکا: مؤسسه استاندارد و فناوری آمریکا(NIST) زیرساخت حیاتی را اینچنین تعریف می‌کند: " زیرساخت حیاتی عبارت است از سیستم ها و دارایی های حیاتی کشور، اعم از فیزیکی یا مجازی که تضعیف یا نابودی آنها موجب اثرات منفی بر امنیت، امنیت اقتصاد ملی، سلامت عمومی ملی یا ایمنی یا ترکیبی از این مواردشود". در یک گزارش به کنگره آمریکا، در تعریف زیرساخت حیاتی آمده است که "ساختارهایی که اختلال طولانی مدت در آنها می‌تواند موجب آسیب اقتصادی یا نظامی شود".
آلمان: اداره فدرال امنیت اطلاعات آلمان (BSI) زیرساخت حیاتی را چنین تعریف نموده است: " سازمانها یا امکاناتی که برای منافع ملی اهمیت کلیدی دارند و شکست یا نقص در آنها می تواند منجر به کمبود زیان آور عرضه، اختلال قابل توجه در جامعه یا آثار شدید مشابه شود".
انگلستان: زیرساخت حیاتی در انگلستان چنین تعریف می شود: " یک زیرساخت حیاتی شامل آن دسته تسهیلات، شبکه ها، خدمات و دارایی های فیزیکی و فناوری اطلاعات است که اختلال یا خرابی آنها، تأثیر جدی بر سلامت، ایمنی، امنیت یا رفاه اقتصادی شهروندان یا عملکرد مؤثر دولت خواهد داشت".
جمهوری اسلامی ایران: در طرح جامع امن سازی زیرساختهای حیاتی کشور که توسط مرکز مدیریت راهبردی افتای (امنیت فضای تولید و تبادل اطلاعات و ارتباطات) کشورمان تهیه شده است، زیرساخت حیاتی چنین تعریف می‌شود: "زیرساختی حیاتی است که در صورت اختلال یا تخریب، مؤلفه های امنیت ملی را تحت تأثیر قرار داده و امنیت ملی کشور را به خطر می‌اندازد". در سند راهبردی پدافند سایبری کشور که توسط قرارگاه پدافند سایبری(وابسته به سازمان پدافند غیرعامل کشور)تدوین شده است، "زیرساخت حیاتی به مراکزی گفته می‌شود که در صورت انهدام کامل یا قسمتی از آنها، موجب بروز بحران، آسیب و صدمات جدی و مخاطره آمیز در نظام سیاسی، هدایت، کنترل و فرماندهی، تولیدی و اقتصاد، پشتیبانی، ارتباطی و مواصلاتی، اجتماعی و یا دفاعی با سطح تأثیرگذاری‌سراسری در کشور شود".
زیرساخت حیاتی در کشورهای دنیا
کشورهای مختلف، زیرساختهای حیاتی خاص خود را دارند. به طور معمول، زیرساختهای مربوط به کشاورزی و غذا، آب، ایمنی و بهداشت، خدمات امداد و اضطرار، خدمات دولتی، صنایع دفاعی، فناوری اطلاعات و ارتباطات، انرژی، حمل و نقل، مالی و بانکداری، صنعت و تولید، پست و غیره در کشورهای مختلف در مصادیق زیرساختهای حیاتی گنجانده شده‌است و هر یک از این‌ها نیز زیرساختهای خُردتر مخصوص به خود را دارند مانند آزادراه، نیروگاه برق و غیره. زیرساخت‌هایی مانند حمل و نقل، انرژی، مواد خطرناک، ارتباطات مخابراتی، امور مالی و بیمه و خدماتی مانند مدیریت فاضلاب، آب و غذا، حفاظت شهری و بهداشت را نیز می‌توان در زمره زیرساختهای حیاتی قرار داد.
در برنامه حفاظت از زیرساختهای حیاتی اروپا هم زیرساختهای انرژی، اطلاعات صنعت هسته‌ای، فناوری‌های ارتباطات، آب، غذا، بهداشت، خدمات مالی، حمل و نقل، صنعت شیمیایی، فضا و امکانات تحقیق، به عنوان بخش‌های حیاتی در نظر گرفته شده‌اند.
زیرساختهای فناوری اطلاعات؛ دارایی راهبردی ملی آمریکا
تعیین زیرساختهای حیاتی در کشورهای مختلف، با شرایط و اولویت‌ها و سطح نیازهای آنها ارتباط تنگاتنگ دارد. به عنوان مثال، در بعضی از کشورها ممکن است امکانات و زیرساختهای پژوهش و آموزش، به همراه زیرساختهای فیزیکی و سخت افزاری، جزء زیرساختهای حیاتی تعریف شوند. در یک مثال دیگر، اوباما پس از حمله های سایبری متعدد به زیرساختهای فناوری اطلاعات آمریکا و ایجاد وقفه در برخی از خدمات دولتی این کشور، طی یک سخنرانی در تاریخ 24 مه 2009 میلادی، از زیرساختهای فناوری اطلاعات به عنوان یک دارایی راهبردی ملی نام می‌برد و حفاظت از آنها را در زمره یک اولویت در امنیت ملی دانسته و می‌گوید: "ما اطمینان می‌دهیم که این شبکه‌ها امن، مورد اعتماد و قوی باشند. ما از آنها در برابر هر گونه حمله‌ای، دفاع و از آن صیانت می‌کنیم و در صورت ورود هر نوع اختلال یا لطمه، آن را به سرعت برطرف می‌کنیم".
بنابراین همانطور که اشاره شد، کشورهای مختلف با توجه به ضرورت‌ها و اولویت‌های خود، تعریف‌های متنوعی از زیرساختهای حیاتی ارائه می‌کنند. این تعاریف مختلف، مصادیق مختلفی را نیز شامل می‌شوند. به عنوان مثال، چنانچه گفته شد، امکانات و تجهیزات آموزش و پرورش یا فناوری فضا ممکن است در یک کشور جزء زیرساختهای مهم و حیاتی به شمار بیاید اما در کشور دیگری، در این تعریف قرار نگیرد. به همین منظور، برای انجام مطالعات، برگزیدن سیاستها و اعمال روش‌هایی برای مدیریت، نگهداری و حفاظت از زیرساخت‌ها لازم است که در هر کشوری تعریف جامعی از این زیرساخت‌ها ارائه شود.
شناخت صحیح زیرساختهای حیاتی علاوه بر بررسی تأثیرات اقتصادی، ارزیابی عملکرد و برنامه‌ریزی مناسب در شرایط بحرانی، موجب درک بهتر سیستم‌های زیرساختی حیاتی، وابستگی زیرسیستم‌های موجود در این سیستم‌ها در تأسیسات زیربنایی ملی، تجزیه و تحلیل آسیب پذیری‌ها و پیامدهای ناشی از انتشار این آسیب پذیری‌ها و همچنین لزوم به کارگیری الزام‌های امنیتی در آنها خواهد شد.
مؤسسه استاندارد و فناوری آمریکا با کمک وزارت امنیت داخلی(DHS) این کشور، در سال 2013 اقدام به شناسایی و معرفی اجزای زیرساختهای حیاتی در آمریکا کرده‌است. این زیرساختهای حیاتی و منابع کلیدی که در 18 بخش، به صورت کلی معرفی شده اند، شامل موارد زیر هستند:
1-کشاورزی و غذا: شامل حیوانات، محصولات حیوانی، فرایندهای تولید محصول، بذر و کود که به دلیل حضور در زنجیره تأمین غذای شهروندان از اهمیت بالایی برخوردار هستند. فرآیندهای پس از برداشت محصول که، همچون تفکیک و بسته بندی، ذخیره‌سازی و توزیع نهایی آنها به مراکز خرده فروشی، خدمات مواد غذایی، رستوران‌ها و در نهایت، مصرف‌کنندگان خانگی نیز در این بخش قرار دارند.
2-بانکداری و امور مالی: این بخش شامل مؤسسه‌هایی است که خدمات سپرده‌گذاری، اعتبارسنجی مشتریان، سیستم‌های پرداخت، اعتبار و نقدینگی، خدمات سرمایه گذاری و امور مربوط به بیمه آنها را آنجا می‌دهند.
3-مواد شیمیایی: این بخش شامل مواد شیمیایی اساسی، مواد شیمیایی خاص، مواد شیمیایی کشاورزی، داروسازی و مصرف کننده نهایی این محصول است.
4-امکانات تجاری: این بخش شامل 8 قسمت است که عبارتند از: اماکن تجمع عمومی مانند استادیوم‌ها، میدان‌های مسابقه، ورزشگاه‌ها، آکواریوم‌ها، باغ وحش‌ها، موزه‌ها و انجمن‌ها ( لیگ‌های ورزشی) مانند لیگ‌های ورزشی حرفه‌ای و فدراسیون‌ها، تفرجگاه‌ها، محل‌های سکونت مانند هتل‌ها، متل‌ها و مراکز کنفرانس، فضاهای عمومی باز مانند مراکز تفریحی، پارک‌ها، نمایشگاه‌ها، اردوگاه‌ها و راهپیمایی‌ها، سرگرمی و رسانه مانند استودیوهای فیلم و رسانه‌های تصویری، املاک و مستغلات مانند دفاتر و آپارتمان‌ها، خرده فروشی مانند مراکز خرده فروشی و مراکز خرید.
5-ارتباطات: این بخش شامل اجزای فیزیکی همچون خطوط سیمی، زیرساختهای بی سیم، ماهواره‌ای، کابلی، رادیو تلویزیون و همچنین قسمت‌های خدماتی مانند خدمات اینترنتی، اطلاعاتی و شبکه‌های تلویزیون کابلی است.
6-کارخانه‌های حیاتی: این بخش شامل تولیدکنندگانی است که در طراحی، تولید و توزیع محصولات بخش‌های دیگر پوشش داده نمی‌شوند، همچون فلزات اولیه مانند کارخانه‌های ساخت و تولید آهن و فولاد و آلیاژهای آنها، تولید و فرآوری آلومینیوم و آلومینا، تولید فلزات غیرآهنی (به جز آلومینیوم)، ماشین آلات مانند موتور، توربین و تجهیزات انتقال قدرت، تجهیزات الکتریکی، لوازم و تجهیزات حمل و نقل مانند وسایل نقلیه موتوری، محصولات و قطعات هوافضا، ریل‌های راه آهن و دیگر تجهیزات حمل و نقل.
7-سدها: این بخش شامل دارایی‌ها، سیستم‌ها، شبکه‌ها و دیگر اجزای مربوط به پروژه‌های سدها، ناوبری، خاکریزها، موانع طوفان، آبگیرها، معادن و دیگر موارد مرتبط به همراه تجهیزات کنترلی آنها است. همچنین طیف گسترده‌ای از مواردی که دارای منافع اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی هستند (شامل نیروگاه‌های برق آبی، رودخانه‌ها، آب، زیستگاه‌های حیات وحش، مدیریت مواد زاید و پسماندها و کنترل سیل ) را نیز دربر می‌گیرد.
8-صنایع دفاعی: این بخش شامل قسمت ها و واحدهایی است که در نهایت به تولید سلاح، قطعات و هزینه‌های سرمایه‌گذاری در آن مربوط می‌شود که بخش‌های عمده آن عبارتند از: موشک‌ها، هواپیما، پشتیبانی از نیروهای مسلح، تجهیزات فضایی، خودروهای جنگی، مهمات، اسلحه‌ها، کشتی‌سازی، فناوری اطلاعات نظامی و الکترونیک.
9-خدمات اضطراری: این بخش شامل یک سیستم مقابله و بازسازی است که اولین خط دفاعی کشور در مواجهه با حملات تروریستی و همچنین پیشگیری و کاهش پیامدهای ناشی از آن محسوب می‌شود. این بخش، از کارمندان آموزش دیده، سیستم‌ها، موافقت نامه‌ها و معاهده‌هایی تشکیل شده‌است که خدمات ایمنی زندگی را به شهروندان ارائه می‌کنند و شامل مدیریت اضطراری، خدمات اورژانس پزشکی، آتش نشانی، مواد خطرناک بمب گذاری‌ها، تیم‌های عملیات‌های تاکتیکی، گروه‌های اجرای قانون، تیم سلاح های ویژه، تیم‌های جستجو و نجات است.
10-انرژی: زیرساختهای انرژی به 3 بخش عمده تقسیم می‌شوند که شام برق، نفت و گاز طبیعی است.
11-امکانات دولتی: این بخش دربرگیرنده طیف گسترده ای از ساختمان‌هایی است که تحت مالکیت یا اجاره دولت آمریکا در داخل یا خارج از این کشور قرار دارند که شامل ساختمان‌های اداری، تأسیسات خاص نظامی، سفارتخانه‌ها، دادگاه ها، آزمایشگاه های ملی و سازه هایی است که ممکن است در آنجا تجهیزات حیاتی، سیستم ها، شبکه‌ها و سایر موارد مرتبط وجود داشته باشد.
12-بهداشت و درمان: این بخش شامل دولت و بخش‌های محلی بهداشت، بیمارستان‌ها، کلینیک‌های بهداشتی، مراکز بهداشت روان، خانه‌های سالمندان، مکان‌های نگهداری خون و فراورده‌های آن، آزمایشگاه‌ها، سردخانه‌ها و انبارهای دارویی است.
13- فناوری اطلاعات: این بخش شامل قسمت‌های مجازی و فیزیکی توزیعی ارایه محصولات و خدمات فناوری اطلاعات از جمله سخت افزار، نرم افزار، سیستم‌های فناوری اطلاعات و خدمات آن است.
14- نمادها و آثار ملی: این بخش شامل اماکن و ابنیه‌های ملی و تاریخی است که عبارتند از: بناهای تاریخی، ساختار فیزیکی و اشیای ملی و بین المللی به رسمیت شناخته شده که بیانگر میراث ملت‌ها، سنت‌ها و ارزش‌های مرتبط با آن و همچنین دارای اهمیت فرهنگی، مذهبی، تاریخی، سیاسی و ملی هستند و برای بازدید کنندگان و فعالیت های آموزشی مورد توجه قرار دارند.
15- رآکتورهای هسته‌ای، مواد و ضایعات آن: این بخش شامل نیروگاه‌های هسته‌ای حرارتی، نیروگاه‌های غیر حرارتی مورداستفاده درتحقیقات، آزمون و آموزش مواد هسته‌ای مورد استفاده در مصارف پزشکی، صنعتی و دانشگاهی، امکانات مورد تولید سوخت هسته‌ای راکتورهای انهدام، حمل و نقل، ذخیره سازی و دفع مواد هسته‌ای و زباله‌های آن است.
16- پست و حمل و نقل مرسوله: با توجه به انتقال روزانه بیش از 721 میلیون پیام، محصول و معاملات مالی در آمریکا، فعالیت‌های پستی و حمل و نقل مرسوله از اهمیت ویژه ای برخوردارند. این بخش شامل دارایی‌هایی همچون امکانات پردازش خودکار، واحدهای تحویل محلی، جمع آوری، پذیرش، عملیات خرده فروشی و همچنین وسایط حمل و نقل از جمله وانت، کامیون، تریلر، هواپیما و شبکه‌های اطلاعات و ارتباطات است. مواردی همچون مراکز بسته بندی، توزیع و دیگر امور مربوط به مرسوله‌ها نیز شامل این بخش هستند.
17- سیستم‌های حمل و نقل: شامل تمام انواع حمل و نقل همچون حمل و نقل هوایی، دریایی، حمل و نقل عمومی، بزرگراه‌ها، راه آهن، خطوط لوله و سیستم‌های شبکه‌ای به هم وابسته وسیع است که هر ساله میلیون‌ها نفر از مسافران و همچنین میلیون‌ها تن بار از طریق آنها انتقال می‌یابند.
18-آب: این بخش، شامل تأسیسات و سیستم‌های آب آشامیدنی و فاضلاب است.
منبع: نشریه تخصصی حفاظت از زیرساختهای حیاتی (CIP) ، شماره یک، پاییز ۱۳۹۸
مهمترین راهکار نهادینه سازی الزامات و ضوابط پدافند غیرعامل در دستگاه‌های اجرایی را چه می دانید؟!