سلاح‌های بیولوژیک؛ ناشناخته، ارزان، در دسترس و ترسناک/ بیش از 100 کشور در دنیا توانایی حمله بیولوژیک را دارند

به گزارش پایداری ملی، همگرایی بیوتکنولوژی با سایر فناوری‌های نوظهور از جمله هوش مصنوعی روباتیک و دیگر تکنولوژی‌ها، امکان سوءاستفاده را بیش از پیش کرده است. شاید ترسناک‌ترین شبه موجود بر سر بشر امروز نه تهدید هسته‌ای و شیمیایی، بلکه پراکندن یک عامل بیولوژیک مانند باکتری، ویروس یا سم است که می‌تواند جمعیت غیرنظامی را تار و مار کند. 

سلاح‌های بیولوژیک که از آنها با عنوان جنگ میکروب‌ها یاد می‌شود عبارتی ترسناک است که شناخت چندانی از اوضاع آنها وجود ندارد. تخریب بالقوه‌ای که یک حمله بیولوژیکی می‌تواند داشته باشد و خسارت‌های فاجعه باری که می‌تواند به بار بیاورد در حال حاضر کمتر قابل تشخیص و کنترل است. 

سابقه استفاده از سلاح‌های بیولوژیک به سده‌های پیش از میلاد برمی‌گردد. کمانداران سکایی در 400 سال قبل از میلاد پیکان تیرهای خود را در جنگ‌ها به زهر آلوده می‌کردند. در ادبیات فارسی، یونانی و رومی نمونه‌های متعددی از استفاده از سلاح‌های زیستی را دارد. آلوده کردن آب چاه‌ها با استفاده از اجساد حیوانات مرده، بسیار مرسوم بوده است. در نبرد یوریمدون  در 190 پیش از میلاد هانیبال  ظرف‌های سفالی پر از مارهای سمی را به داخل کشتی‌های دشمن شلیک می‌کرد و از این طریق پیروزی دریایی را در نبرد با اومنس دوم به دست آورد. 

در طول نبرد تورتونا در قرن دوازدهم میلادی بارباروسا از اجساد سربازان کشته شده و بدن مسموم آنها برای آلوده کردن منابع آب استفاده می‌کردند. تاتارها نیز از اجساد آلوده به طاعون برای از بین بردن مردم شهرها استفاده کردند. در قرن گذشته و در جریان جنگ‌های جهانی کشورهای درگیر، بارها و بارها از سلاح‌های بیولوژیک استفاده کردند.

متفقین امکاناتی برای تولید انبوه ویروس‌هایی مانند تب مالت و سموم بوتولیسم ایجاد کردند. ارتش ژاپنی‌ها، بمب‌های سرامیکی پر از کک های حامل طاعون را در نینگبو چین پرتاب کردند. همچنین ژاپن بیش از 10 هزار چاه آب روستایی را به ویروس وبا در چین آلوده کرد که دستکم 30 هزار کشته برجای گذاشت.

اما امروز زمانیکه از تسلیحات بیولوژیک به شکل مدرن نام می بریم  قضیه با پیچیدگی‌های خاصی همراه شده است که ناشی از ظرفیت عظیم بیوتکنولوژی و پیشرفت‌های خیره‌کننده آن است. صحبت از ویرایش‌های ژنی و مهندسی ژنتیک در میان است. اکنون بیش از 100 کشور در دنیا توانایی حمله بیولوژیک را دارند. آنچه که تشخیص این امر را مشکل می‌کند و بر نگرانی‌ها می‌افزاید ماهیت دوگانه این مواد است به نحوی که نمی‌توان به راحتی بین استفاده‌های علمی و سوء‌استفاده‌های نظامی تفاوت قائل شد. بنابراین بسیاری از کشورها برنامه تسلیحات زیستی خود را در زیر پوشش تحقیقات علمی و آزمایشگاهی پنهان می کنند کما اینکه بسیاری از محققان برنامه های تحقیقاتی آژانس پروژه های تحقیقاتی پیشرفته آمریکا (DARPA) در خصوص تقویت کشاورزی را کاملا هدفمند و در راستای تولید سلاحهای بیولوژیک می‌دانند. 

سلاح‌های زیستی هفت ویژگی دارند که آنها را به صورت یک سلاح ایده¬آل برای دولت‌های سرکش و گروه‌های تروریستی در می‌آورد، سهولت تهیه و هزینه کم، سهولت انتشار به‌عنوان ذرات معلق در هوا، در معرض خطر قرار دادن تعداد زیاد افراد از طریق استنشاق، تاثیرگذاری تدریجی و با تاخیر، قدرت ویرانی بالا و نهایتا توانایی انها در نابود کردن روحیه و ایجاد فاجعه روانی است. 

امروز اگرچه بیش از 1200 عامل بیولوژیک وجود دارد اما تعداد معدودی از آنها می‌توانند به عنوان سلاح مرگبار به کار گرفته شوند در مورد آثار مخرب و قدرت سلاح‌های بیولوژیک بسیار گفته شده است. طبق اظهار نظر متخصصان یک گرم سم می تواند 10 میلیون نفر را بکشد. یک نوع خالص از سم بوتولینوم تقریبا 3 میلیون برابر قویتر از عامل عصبی شمیایی سارین است. به‌عنوان مثال یک موشک اسکاد پر از سم بوتولینوم می‌تواند مساحت 3700 کیلومتر مربع را تحت تاثیر قرار دهد. اما ناگفته نماند که حمل این سموم توسط موشک کار آسانی نیست چرا که در حرارت و دمای بالای موشک عوامل بیولوژیک از بین می روند. بنابراین نیاز به سیستم خنک کننده در درون موشک دارند.

در مورد هزینه نیز این سلاح‌ها بسیار ارزان هستند. هزینه کشتار غیرنظامیان با سلاح معمولی 2 هزار دلار در هر کیلومتر مربع است با سلاح هسته ای 800 دلار با سلاح شیمیایی 600 دلار اما با سلاح بیولوژیک این هزینه تنها یک دلار است. برهمین اساس و به دلیل همین ارزانی سلاح‌های بیولوژیک به عنوان بمب اتمی فقرا شناخته می‌شوند. 

ویلیام کوهن وزیر دفاع سابق ایالات متحده در این زمینه عنوان کرده که یک حمله تروریستی با صد کیلوگرم عامل سیاه زخم می‌تواند پیامدهایی شش برابر مرگبارتر از یک بمب هسته ای یک مگا تنی داشته باشد. نگرانی که امروزه در مورد سلاح‌های زیستی وجود دارد ترس از در اختیار داشتن یا نداشتن این سلاح در کشورها نیست بلکه نگرانی در درجه اول مربوط به میزان توانایی دولت‌ها در دستیابی به آن است در واقع هر کشوری که در زمینه تحقیقات دارویی و صنایع پزشکی پیشرفته باشد به سادگی توان تولید این سلاح‌ها را دارد. 

گزارشی که سایت medical press در باره فعالیت آمریکا در زمینه سلاح‌های بیولوژیک در جولای 2019  باعنوان  "آیا کنه های آلوده به عنوان یک سلاح بیولوژیک  علیه عموم مردم ایالات متحده قرار گرفتند؟" منتشر کرده حاوی حقایق جالبی است. بر مبنای این گزارش مجلس نمایندگان از پنتاگون خواسته است در مورد استفاده از کنه‌های آلوده علیه مردم این کشور بین سال‌های 1950 تا 1975 شفاف‌سازی کند.

این گزارش به سابقه ایالات متحده در زمینه استفاده از این سلاح‌ها می‌پردازد. طبق این گزارش، در سال 1949 ، دانشمندان باکتری‌های بی خطر را در سیستم‌های تهویه هوای پنتاگون امتحان کردند. یک سال بعد نیروی دریایی ایالات متحده عملیات اسپری دریایی را در سواحل سان فرانسیسکو انجام داد که قرار بود بی‌ضرر باشد اما یازده نفر در بیمارستان بستری شدند و یک نفر در اثر آن باکتری فوت شد.

در سال 1951 آزمایشاتی در مرکز نیروی دریایی نورفولک در ویرجینیا انجام شد که طی آن اسپورهای قارچی پراکنده شدند تا تاثیر آن بر روی کارگران آنجا که عمدتا آفریقایی بودند را ببینند. در سال 1997 شورای تحقیقات ملی فاش کرد که ایالات متحده همچنین از مواد شیمیایی برای آزمایش پتانسیل سلاح‌های بیولوژیک در دهه 50 استفاده کرده است. سولفید کادمیوم روی با هواپیما بر روی تعدادی از شهرها از جمله سنت لوئیز در ایالت میسوری و مینیاپولیس در مینه سوتا پاشیده شد. بنابر شواهد، انتخاب این شهرها به‌خاطر شباهت آنها از نظر عوارض زمین و آب و هوا و جمعیت با اتحادجماهیر شوروری و شهر مسکو بوده است. 

ارتش آمریکا همچنین سابقه استفاده از حشرات آلوده به عنوان سلاح را دارد آنها در سال 1954 عملیات big ltch را با استفاده از کک های آلوده انجام دادند. آنها همچنین در سال 1962 زمانی که رابرت مک نامارا وزیر دفاع بود پروژه 112 را تصویب کردند و در سال 1966 در مترو نیویورک لامپ‌های کم نوری را با باکتریها پر کرده و سپس آنها را در مسیر باز کردند که توسط هزاران غیرنظامی تنفس شد. 

در سال 2008 دولت آمریکا اذعان کرد که به لطف پروژه 112، ده هزار غیر نظامی احتمالا در معرض عوامل بیولوژیک قرار داشته باشند. بسیاری از کسانی که تحت تاثیر آن عوامل قرار گرفته‌اند هم اکنون از بیماری‌های طولانی مدت رنج می‌برند. این گزارش در نهایت به این واقعیت اعتراف می‌کند که چنین رفتارهایی از ایالات متحده عجیب و غریب نیست. 

در نهایت باید یادآور شد که کشوری که علیه مردم خود دست به آزمایش سلاح‌های بیولوژیک می‌زند هیچگاه صلاحیت قضاوت در مورد دیگر کشورها و برنامه های بیولوژیکی آنها ندارد. اظهار نگرانی ایالات متحده از اشاعه تسلیحات بیولوژیکی برای انحراف افکار و سرپوشی بر فعالیت‌های آنهاست.

در راستای اعمال محدودیت بر برنامه های حملات بیولوژیک اقدمات متعددی انجام گرفته است. پروتکل ژنو در سال 1925 اولین پروتکل در زمینه ممنوعیت استفاده از این سلاحها بود که به امضای 108 کشور رسید. کنوانسیون منع توسعه سلاح‌های زیستی در سال 1972 هر گونه تولید، توسعه و انبارکردن سلاح‌های زیستی را ممنوع می‌کند و پس از آن نیز معاهدات بین المللی متعددی در این زمینه تصویب شده و به امضا رسیده است. 

اما معاهده و قرارداد یک چیز است و توانایی بشر برای دور زدن معاهدات و نادیده گرفتن آنها چیز دیگر. 

مسئله نگران کننده این است که بسیاری از معاهدات بین‌المللی در این زمینه از ضمانت اجرا و مکانیسم نظارتی دقیق برخوردار نیستند. به‌ویژه اینکه این سلاح‌ها عمدتا در اختیار کشورهایی همچون آمریکا قرار دارند که اصولاً قراردادها را تا جایی رعایت می¬کنند که به نفع آنها باشد و بداخلاقی و زیرپا گذاشتن چارچوب‌های انسانی در آنها مسبوق به سابقه است. 

با این وصف و با اذعان به حقایق گفته شده موضوع مهم دیگر در این رابطه دفاع بیولوژیک است اولین چالش در زمینه تهدیدات بیولوژیک آگاهی است. شناخت و آگاهی لازم نسبت به این پدیده هنوز اندک است و در بسیاری موارد، کشور مورد حمله خیلی دیر متوجه حمله زیستی می‌شود. یک زرادخانه بیولوژیک می تواند جزئی از یک استراتژی جنگ نامتقارن باشد که بجای حمله نظامی متعارف به کار گرفته شود. پس از شناخت و آگاهی چالش دوم در زمینه حملات بیولوژیک آمادگی برای پاسخ مقتضی به آن به خصوص آمادگی بهداشتی و پزشکی است.

اطمینان از توانایی پاسخ‌دهندگان که در خط مقدم آن مجموعه پزشکی و بهداشت و درمان هستند موضوع و چالشی پر اهمیت است. حملات بیولوژیک ممکن است جامعه پزشکی و سیستم درمان را نیز دچار وحشت کنند و از ورود سریع به مسئله ابا داشته باشند. 

یکی از دلایل این وحشت به ماهیت سلاح‌های زیستی برمی‌گردد که تکنیک‌های دفاع در مقابل آنها تقریبا محدود است. ابزارهایی مانند لباس‌های محافظ و ماسک و فیلتر ممکن است در سطحی محدود و برای زمانی کوتاه مفید باشند اما عوامل بیولوژیک بسیار مقاومتر از این مسائل هستند چنانچه ویروس سیاه زخم تا چهل سال می تواند در خاک زنده بماند و بالقوه فعال و کشنده باشد.

موفقیت در برابر یک تهدید بیولوژیک نیاز به برنامه‌ریزی و مداخلات ویژه دارد و حد اعلای همکاری و مشارکت گسترده بین دولت مقامات محلی مردم و بخش‌های مختلف درگیر را می‌طلبد. 

مدیریت مخاطرات بیولوژیک مستلزم درک و ارزیابی خطرات بیولوژیکی و اقدام برای آماده سازی جهت جلوگیری و پاسخ به آنهاست در مورد خطرات بیولوژیک منشاء و جغرافیای این خطرات اهمیت چندانی ندارد بلکه آمادگی باید با یک دیدگاه جهانی و بی توجه به زمان و مکان باشد. 

همچنین برنامه‌ریزی برای مقابله با تهدیدات بیولوژیک اعم از اتفاقی یا عامدانه باید هوشمندانه و پویا باشد به موازاتی که مخاطرات زیستی تحول و تکامل می‌یابند ترفندهای مبارزه نیز باید به روز باشند جاییکه دانشگاه کمبریج خبر از ساخت ویروس بیماری‌های واگیر و ویرانگری می‌دهد که می‌تواند تنها یک گروه خاص قومی را هدف قرار دهد واضح است که تاکتیک‌ها و تکنیک‌های ایمنی و دفاع زیستی نیز باید همزمان تکامل یابد.