ویژه‌نامه تحلیلی تبیینی عماد
۰۱ دی ۱۴۰۳ - ۱۷:۴۲
گزارش پایداری ملی از تجارب جهانی در حوزه جانمایی کارخانجات شیمیایی
حجم و تعداد مواد شیمیایی مورد استفاده زندگی روز به روز در حال افزایش است اما با همه این مفید بودن، امروزه تاسیسات شیمیایی منشاء بزرگ ریسک هستند و فجایع مختلف شیمیایی که در اقصی نقاط جهان رخ داده باعث شکل گیری راهبرد خروج تاسیسات و کارخانجات شیمیایی از شهرها شده است.
تحریریه پایداری ملی - سرویس پدافند شیمیایی
صنایع شیمیایی و محصولات و فرآورده هایی که خروجی صنعت شیمیایی هستند امروزه در تاروپود زندگی انسان مدرن تنیده شده اند و تقریبا اکثریت نیازهای مادی و مواد مورد استفاده زندگی بشر به نوعی محصولات و تولیدات شیمیایی هستند.
صنایع شیمیایی و محصولات و فرآورده هایی که خروجی صنعت شیمیایی هستند امروزه در تاروپود زندگی انسان مدرن تنیده شده اند و تقریبا اکثریت نیازهای مادی و مواد مورد استفاده زندگی بشر به نوعی محصولات و تولیدات شیمیایی هستند.
در مورد تخمین شمار مواد شیمیایی که امروزه در دنیا تجارت می شود عددی بین 25هزار تا 85 هزار مورد گزارش شده است. به هرحال حجم و تعداد مواد شیمیایی مورد استفاده زندگی روز به روز در حال افزایش است با همه این مفید بودن، امروزه تاسیسات شیمیایی منشاء بزرگ ریسک هستند فجایع مختلف شیمیایی که در اقصی نقاط جهان رخ داده باعث شکل گیری راهبرد خروج تاسیسات و کارخانجات شیمیایی از شهرها شده است.
مروری بر حوادث شیمیایی در سطح جهان
حادثه فیلیکس برو در سال 1974 در انگلستان که در یک کارخانه شیمیایی رخ داد و منجر به مرگ 28 نفر شد، فاجعه سوسو در 1976 در ایتالیا، حادثه بوپال در 1984 در هند که در کارخانه تولید حشره کش رخ داد و منجر به مرگ 4 هزار نفر شد و چندین و چند حادثه مهم دیگر باعث شد که تولید و انبارسازی مواد خطرناک شیمیایی در شهرها با تردید مواجه شده و سیاستگذاران به دنبال راهکارهای ایمنی و حفاظتی برای شهرها باشند. در حقیقت حوادثی مانند فلیکس بورو ، سوسو، تری مایل آیلند و بوپال حاکی از یک واقعیت است که تاسیسات شیمیایی علیرغم ارزش اقتصادی انکارناپذیر برای کشورها و شهرها، بسیار خطرآفرین بوده و یک ضرورت را یادآور می شوند که این تاسیسات و صنایع باید از داخل و حریم شهرها رخت بربندند.
چالشی به نام مکان یابی تاسیسات شیمیایی
یکی از مسائل اساسی تاسیسات شیمیایی مکانیابی آنهاست. کارخانجات و سایتهای شیمیایی اغلب در نزدیکی سواحل و آبراهه ها برای سهولت حمل و نقل مواد اولیه و کالاهای تولید شده و نیاز به آب به عنوان خنک کننده دستگاهها مکانیابی شده اند اما این مکانیابی امروز به عنوان یک مخاطره شناخته می شود. هنگامی که طوفان هاروی در سال 2017 هوستون در ایالات متحده را درنوردید آبهای مجاور در اثر طغیان به مواد شیمیایی و زباله های شیمیایی آلوده شدند بنابر گزارش نیویورک تایمز در اثر آسیب دیدن کارخانه شیمیایی شورون فیلیپس در این شهر حدود 15تن هیدروکسید سدیم و مقدار زیادی بنزن به عنوان ماده سرطان زا وارد آبها کرده بود.بنابر همین گزارش در ایالات متحده 2500 سایت شیمیایی در مناطق مستعد سیل استقرار یافته اند و 1400 مورد از آنها در مناطقی واقع شده اند که آژانس مدیریت اضطراری فدرال آنها را در ردیف مکانهای دارای بالاترین خطر سیل قرار داده است. به هر حال مکانیابی نادرست سایتهای شیمیایی در حواشی رودخانه ها و داخل شهرها و حوادث به وقوع پیوسته باعث شده است کشورهای مختلف عزم خود را برای بیرون بردن این تاسیسات از شهرها جزم کنند.
تجربه چین در زمینه خروج صنایع شیمیایی از شهرها
در مارس 2019 دولت محلی در شهر یانچنگ چین تصمیم به بسته شدن کارخانه شیمیایی ویران شده گرفت که در اثر انفجار باعث مرگ 78 نفر شد. انفجار این کارخانه که متعلق به کمپانی شیمیایی جیانگ سو تیانجیای بود، مرگبارترین حادثه شیمیایی بعد از حادثه انفجار انبار شیمیایی در بندرتیانجین در سال 2015 بود که منجر به مرگ 173 نفر شده بود. در پی این حادثه استان فوچیان در جنوب شرقی چین تصمیم به جابجایی 28کارخانه شیمیایی و انتقال آنها به بیرون از شهرها و پارکهای صنعتی گرفت. همچنین دولت استانی جیانگ سو تصمیم گرفت تعداد شرکتها و کارخانجات تولید کننده مواد شیمیایی را از حدود 5500 کارخانه به زیر 1000 کارخانه در سال 2022 برساند. در چین به نظر می رسد افزایش آگاهی های زیست محیطی در بین مردم چین دولت را وادار به انتقال بیشتر سایتها و تاسیسات شیمیایی از شهرها کرده است. در سال 2011 شهرداری دالیان بهره برداری از کارخانه تولید پاراکسیلن که سال 2009 راه اندازی شده بود را متوقف کرد این تصمیم پس از تخریب کارخانه در اثر جز و مدهای بزرگ و سیلابها و نشت مواد شیمیایی خطرناک گرفته شد. در دسامبر 2007 دولت محلی ژیامین در استان فوجیان پس از اعتراض دو ساله ساکنان محلی تصمیم به توقف فعالیت کارخانه پاراکسیلن 1.5 میلیارد دلاری آمریکایی گرفت و آن را به جزیره ای کوچک انتقال داد که به نوعی اولین پیروزی متعرضین محیط زیست در برابر یک سیاست مهم اقتصادی محسوب می شد. دولت چین تدبیری اتخاذ کرده که شرکتها و کارخانجات شیمیایی کوچکتر که ضوابط و شرایط استقرار در پارکهای صنعتی و شهرکهای بزرگ صنعتی را ندارند در مکانهای دیگری گرد هم جمع شوند.
مرور حادثه شیمیایی در شهر روئن فرانسه و واکنش دولت
در اکتبر 2019 آتش سوزی مهیبی که در شرکت شیمیایی آمریکایی لوبریزول تولید کننده روغنهای صنعتی و افزودنیهای سوختی در شهر صدهزار نفری روئن فرانسه رخ داد بیش از 5هزار تن مواد شیمیایی در فضا پراکنده شد و دود تا 22 کیلومتر گسترده شد. تبعات این آتش سوزی بقدری گسترده بود که مردم محلی نگران از وضعیت خود و محیط زیست، به خیابابانها ریخته، تظاهراتی را به راه انداختند و خواهان انتشار دقیق اطلاعات راجع به علت آتش سوزی و مواد منتشره شدند. آنها حتی در مراجع حقوقی و قضایی طرح دعوی کردند و اعلام کردند که در سالهای 2013 و 2015 نیز حوادثی در این کارخانه رخ داده است. در پی این حادثه به مردم محلی اطلاع رسانی شد که از محصولات باغهای اطراف مصرف نکنند و دامداران و کشاورزان مجاز به فروش شیر سبزیجات و سایر محصولات خود نیستند و ماهیگیری از رودخانه ساین که یکی از بزرگترین رودخانه های فرانسه است ممنوع اعلام شد. نخست وزیر فرانسه در پاسخ به نگرانی مردم مواد انتشار یافته و دود معلق بالای شهر را آزاردهنده اما غیرمضر دانسته بود اما روز بعد وزیر بهداشت در این زمینه ابراز تردید کرد و گفت نمی تواند در خصوص مضر نبودن دود و دوده موجود در هوا تضمینی بدهد.
هزینه 13 میلیارد دلاری آمریکا برای ارتقای ایمنی تاسیسات شیمیایی
در ایالات متحده نیز حوادث مشابهی رخ داده است در آوریل سال 2013 انفجار و آتش سوزی در کارخانه تولید کود در تگزاس 15نفر کشته و صدها نفر زخمی شدند و 150ساختمان اطراف کارخانه تخریب شدند که برخی از آنها مدارس بودند همچنین انتشار نیترات آمونیوم به مدارس دوردست نیز خسارت وارد کرد زمین بازی بسکتبال مجاور کارخانه نیز آسیب دید بعد از این حادثه محققان نشان دادند که اکثر مدارس تگزاس در فاصله کمتر از نیم مایلی یک یا چند کارخانه شیمیایی قرار دارند و در کل ایالات متحده 12هزار مدرسه در نزدیکی تاسیسات و کارخانجات شیمیایی قرار دارند و صدها هزار دانش آموز در معرض خطر شیمیایی هستند. بسیاری از مردم و صاحبنظران در آمریکا معتقدند علیرغم اینکه 13میلیارد دلار طی دهه گذشته در ارتقای ایمنی تاسیسات شیمیایی در این کشور هزینه شده است اما نگرانی و احتمال وقوع فاجعه دیگری هچون تگزاس همچنان پابرجاست و تغییر محسوسی صورت نگرفته و علاج و چاره کار در جابجایی و انتقال این تاسیسات است. در کشورهای اروپایی آگاهی های زیست محیطی و نیز آشنایی با مخاطرات تاسیسات شیمیایی برای شهرها نه تنها باعث خروج آنها از شهرها بلکه در مواردی خروج این تاسیسات از کشور شده است. کشورهای اروپایی ترجیح می دهند کارخانجات و شرکتهای شیمیایی خود را به کشورهای دیگر صادر کنند و نهایتاً کار مدیریتی و کنترل را در کشور خود انجام دهند. در کشور ما نیزحوادث و سوانح مربوط به صنایع شیمیایی اگرچه محدود و کم دامنه بوده اما به هر حال مواردی را شاهد بوده ایم.
سازمان پدافند غیرعامل و مطالبه گری برای خروج صنایع خطرناک شیمیایی از شهرها
در سال 1392 حریق در مجتمع تولید کننده مواد شیمیایی و شوینده ادیب در جاده قم باعث آتش سوزی 10 تانکر 100 هزار لیتری حاوی مواد شیمیایی شد. همچنین در سال 94 آتش سوزی در انبار مواد شیمایی در حوال کهریزک 250هزار لیتر مواد شیمیایی در آتش سوخت. موارد مشابه دیگری نیز رخ داده که تاثیر بلندمدت آنها بر روی مردم و محیط زیست شاید چندان مورد مطالعه قرار نگرفته باشد. بر این اساس در ایران نیز خروج تاسیسات شیمیایی از شهرها بارها مورد تاکید قرار گرفته است که در آخرین مورد آن رئیس سازمان پدافند غیرعامل کشور در همایش دانشگاه تهران در دوازدهم آبانماه 98 بر لزوم خداحافظی صنایع شیمیایی از شهرها تاکید کرد و استقرار این تاسیسات در کنار شهرها و روستاها را به بمب ساعتی شیمیایی تشبیه نمودند. جانشین سازمان پدافند غیرعامل کشور نیز در همایش دانشگاه صنعتی شاهرود در بیست و دوم مهرماه 98 همین موضوع را خواستار شد. به هر تقدیر موضوع تغییر مکان سایتها و صنایع شیمیایی و دور نمودن آنها از مراکز جمعیتی به موضوعی قابل بحث تبدیل شده است. برخی خروج این تاسیسات را امری حتمی و گریز ناپذیر می دانند. برخی دیگر از محققان و صاحبنظران نیز بر این باورند که بی اعتمادی عمومی به تاسیسات و کارخانجات شیمیایی ناشی از عدم دخالت مردم در تصمیم گیری و عدم آموزش و آشنایی آنها با سایتهای شیمیایی و محصولات تولیدی آنها می دانند. آنها استدلال می کنند که لزوماٌ تمام صنایع شیمیایی خطرآفرین نیستند و چنانچه به مردم اطمینان دهیم که زندگی و محیط زیست آنها در خطر نیست حساسیتی به استقرار این واحدها نخواهند داشت و دغدغه آنها رفع خواهد شد. این گروه پیشنهاد می دهند از زمان مکانیابی یک واحد صنعتی شیمیایی مردم محلی باید به طور شفاف در جریان تصمیمات قرار داده شوند و تصوری روشن از تمام فرایند تولید کارخانه مذکور داشته باشند. موضوع مهم دیگر در این رابطه این است که یقیناً بسیاری از شرکتها و کارخانجات شیمیایی علاقه ای به جابجایی و تغییر مکان ندارند چرا که این کار برای آنها هزینه های در پی خواهد داشت و بنابراین در این زمینه مقاومت خواهند کرد و به اشکال مختلف سعی خواهند کرد که تولیدات خود را ایمن جلوه دهند. اتخاذ تدابیر لازم و توجیه صاحبان صنایع شیمیایی برای جابجایی نیز موضوعی مهم است که باید توسط تصمیم سازان دنبال شود.
مهمترین راهکار نهادینه سازی الزامات و ضوابط پدافند غیرعامل در دستگاه‌های اجرایی را چه می دانید؟!