دفاع کامل، مفهوم و تجارب جهانی

دفاع کامل در واقع ارائه حداکثر تاثیر دفاعی با ایفای نقش بازیگران نظامی و غیرنظامی است. در دفاع کامل مردم برای دفاع از کیان کشور در برابر هر نوع حمله نظامی و غیرنظامی سازماندهی می شوند. توسعه مفهوم دفاع کامل در چارچوب نیازهای تغییر یافته امنیتی و تهدیدات روز افزون شکل گرفته است. اگر روزی جنگ در بین عامه و حتی در قوانین بین المللی به معنای درگیری مسلحانه بین دو کشور بود امروزه این مفهوم به کلی تغییر یافته و درگیری مسلحانه تنها یک نوع از جنگ است و در قالب‌هایی چون جنگ اقتصادی، جنگ سایبری، جنگ زیستی و ... نیز بکار برده می شود بنابراین دفاع نیز باید مفهوم سنتی خود را مورد بازنگری قرار دهد.

دفاع کامل در حقیقت دارای 6 ستون شامل دفاع نظامی، مدنی، اقتصادی، اجتماعی، دیجیتال و روانی می باشد. دفاع روانشناختی تعهد و اطمینان هر فرد به آینده کشور است. دفاع روانی یعنی مقاوم سازی روحی مردم بالابردن اعتماد به نفس آنها تقویت اراده آنها برای ادامه مسیر و تقویت آگاهی و خردمندی آنها برای بی اعتنایی به اخبار و اطلاعات دروغین و جعلی است.

دفاع اجتماعی ناظر به همگرایی و محکم کردن پیوندهای مختلف قومی فرهنگی زبانی دنی مذهبی و جغرافیایی بین افراد و گروههای جامعه است که با هم کار و زندگی می کنند و وقت و انرژی خود را صرف منافع ملی و اعتلای کشور می کنند. دفاع اقتصادی اهتمام حکومت دولت مردم بخشهای تجارت صنعت و سایر بخشهاست که هر لحظه حمایت خود را از اقتصاد انجام داده آن را سازماندهی کنند و با کار و تلاش مضاعف چالش‌های توسعه را از سر راه بردارند.

دفاع اقتصادی یعنی قویتر کردن خود برای پذیرش نقشی بزرگتر و پررنگتر در آینده در جهت آسیب ناپذیری اقتصادی. دفاع دیجیتال یعنی اینکه هر فردی خود را در خط مقدم دفاع در برابر تهدیدات دیجیتال فرض کند. دفاع مدنی یعنی تامین ایمنی و نیازهای اساسی تمامیت جامعه به نحوی که در مواقع اضطراری، زندگی به صورت عادی ادامه یابد. دفاع مدنی می کوشد تا به جمعیت غیر نظامی آموزش صحیح دفاع و بقا و نجات در مواقع بحران را داده و تمهیدات لازم را نیز در این خصوص بیندیشد. دفاع مدنی قوی باعث تقویت روحیه سربازان و اطمینان خاطر آنها در دفاع نظامی می‌شود. 

آمادگی مدنی و روابط مدنی و نظامی در دفاع کامل بخشی از بازدارندگی مدرن بشمار می‌رود. بازدارندگی مدرن مستلزم ارتقای سطح آگاهی و درک واضح از روابط بین نظامیان و غیرنظامیان است به نحوی که در بحران ها همکار و پشتیبان همدیگر باشند. دفاع نظامی یعنی داشتن نیروهای مسلح قوی بازدارنده که هر لحظه مهیای محافظت از کشور هستند. نیروهایی که به پشتیبانی مردم دلگرم و امیدوارند. سیستم دفاع کامل توسط کشورهای مختلف در حال دنبال شدن و پیاده سازی است.

در کشوری مانند سوئد که مدتهاست از تفکر جنگ و نظامی گری فاصله گرفته نیز در لایحه سیاست دفاعی این کشور در سال 2015 بخصوص بعد از دیدن اوضاع رو به وخامت جهانی موضوع دفاع کامل گنجانده شده است. در نظرسنجی که در سال 2016 در این کشور انجام شده 78 درصد پاسخگویان معتقد بوده‌اند که وضعیت کنونی آمادگی این کشور برای مواجهه و مقابله با حمله نظامی احتمالی ناکافی است و اکثریت سوئدی‌ها خواستار افزایش تخصیص‌ها به بخش نظامی این کشور بوده اند و در همین راستا کمیسیون دفاع سوئد به برنامه ریزی و ترسیم چشم انداز در حوزه دفاع نظامی و مدنی تا افق 2025 پرداخته است. در این کشور دفاع مدنی از سال 2015 به این سو محوریت خاصی یافته است. دولت در این سال دستورالعمل برنامه ریزی دفاع مدنی را ارائه کرد و مقرر شده که تا سال 2020 حدود 1.3 میلیارد کرون بودجه به این بخش تخصیص یابد که از سال 1990 تاکنون بی سابقه بوده است. در این کشور برای آماده سازی و آموزش مردم برای آشنایی با هشدارها و وضعیهای بحرانی و چگونگی هماهنگی آنها با نیروهای نظامی در سال 2018 حدود 5 میلیون بروشور توزیع شده است.

سنگاپور از دیگر کشورهایی است که به دفاع کامل رو آورده است. وزیر دفاع این کشور در یادداشتی مندرج در روزنامه تودی، دفاع سایبری را ستون اصلی دفاع کامل در این کشور دانسته و تقویت پاسخگویی به تهدیدات دیجیتال را خواستار شده است. وی حمله سایبری به سیستم بهداشت عمومی سنگاپور در سال گذشته که منجر به سرقت رفتن اطلاعات شخصی یک و نیم میلیون بیمار از جمله شخص نخست وزیر شده بود را شاهدی برای آسیب پذیری سایبری این کشور عنوان کرده است.

سنگاپور هر ساله روز 15 فوریه را که مصادف با سالروز سقوط سنگاپور به دست ژاپنی‌ها در سال 1942 است به عنوان روز دفاع کامل(TD day) نامگذاری کرده اند تا از آن بعنوان فرصتی برای آگاه ساختن مردم هم از رنجهای دوران اشغال و هم از استراتژیهای مدرن دفاعی فعلی سنگاپور بهره ببرند. آنها هر سال با یک شعار واحد این روز را برگزار می کنند که در سال 2019 با شعار همه با هم برای سنگاپوری قویتر روز دفاع کامل را جشن گرفتند. همچنین در این روز از آخرین دستاوردهای دفاعی خود در حوزه های مختلف رونمایی می کنند.

نروژ نیز در این زمینه به تکاپو افتاده است. وزیر دفاع نروژ در سال 2015 با اشاره به جنگ جهانی دوم گفت که مفهوم دفاع کامل در آگاهی تاریخی ما ریشه دارد. وی گفت مفهوم دفاع زمانی برای رفع تهدید خارجی موضوعیت داشت اما در قالب دفاع کامل که عبارت از وابستگی کامل بین نیروهای مسلح و جامعه مدنی است، در مقابل طیف وسیعی از چالش‌ها و مسائل به کار می رود. 

در نروژ دفاع کامل یک استراتژی است برای حصول اطمینان از اینکه چگونه از منابع نسبتاً محدود این کشور برای پیشگیری، برنامه ریزی، مدیریت بحران و مدیریت پیامد بحرانها استفاده می شود. در اکتبر سال 2018 شهروندان نروژی بروشوری را از اداره حفاظت شهروندی این کشور دریافت کردند که روی آن نوشته شده بود شما بخشی از آمادگی نروژ هستید. در ماه مه نیزدولت سندی مشابه به خانواده ها ارسال کرد که در مجموع محتوای هر دو جزوه توصیه به شهروندان برای آمادسازی و مدیریت یک وضعیت اضطراری برای حداقل سه روز بود. این بروشورها تصدیق نقش مهم غیرنظامیان در امنیت کشور نروژ بود. این کشور نیز از سال 2016 برنامه ریزی بلندمدت در بخش دفاعی را در دستور کار قرار داده است. 

نروژ در طراحی سیستم دفاع کامل شیوه خاص خود را به کار برده و با توجه به پراکنش به شدت ناموزون جمعیت و منابع در پهنه کشور تلاش کرده برنامه منعطفی ارائه کرده که به عنوان مثال در منطقه شمالی که تنها 10درصد جمعیت این کشور را در برمی‌گیرد نوع آمادگی آنها و میزان تاب آوری آنها در شرایط بحران متفاوت از نیمه جنوبی کشور است.

کشور استونی نیز از جمله کشورهایی است که سیاست دفاعی خود را بر روی استراتژی دفاع کامل بنا نهاده است. طبق این استراتژی اساس دفاع ملی در استونی اراده قوی مردم برای دفاع از کشورشان است که این اراده مبتنی بر خودآگاهی عزت نفس و میهن پرستی که تحت هر شرایطی از استونی دفاع خواهند کرد بر طبق دفاع کامل در این کشور از همه ابزارها و روشها برای جلوگیری از حمله نظامی علیه این کشور استفاده خواهد شد و چنانچه جنگی نیز رخ دهد از همه شیوه ها برای دفاع استفاده خواهند کرد. علاوه بر این در چارچوب دفاع کامل امنیت استونی از امنیت متحدانش جدا نیست و مطابق پیمان آتلانتیک شمالی استونی حمله نظامی علیه هر یک از اعضای ناتو را حمله علیه خود می داند و مطابق پیمان لیسبون این کشور متعهد است در زمان حمله با تمام منابع موجود به هم پیمانان خود کمک کند.

دیگر کشورهای حوزه بالتیک نیز که با روسیه هم مرز هستند تحت تاثیر ترس از حملات سایبری و اطلاعاتی رویکرد دفاع کامل را اتخاذ کرده اند. این کشورهای کوچک با عمق استراتژیک محدود تلاش می کنند پیوند بین نظامیان و غیرنظامیان را برقرار کرده به نحوی که مردم هم بتوانند از خود در مواقع بحرانی دفاع کنند و هم پشتیبان نیروهای نظامی باشند. سه کشور حوزه بالتیک(لتونی، لیتوانی و استونی) متعهد شده اند حداقل 2درصد از تولید ناخالص داخلی خود را برای امور دفاعی هزینه کنند. آنها با شعار "بالتیک پیش به سوی دفاع کامل" سعی کرده اند آموزشهای شهروندی لازم را در این خصوص به مردم داده و تاب آوری آنها را در برابر هر گونه تهدیدات امنیتی و چگونگی مشارکت و همکاری آنها با نیروهای مسلح را بالا ببرند.

در مورد فنلاند شاید ایده اولیه دفاع کامل به دوران جنگ جهانی دوم بر می‌گردد که طی آن تمام مردم مجبور شدند در دفاع از کشور خود شرکت کنند اما با افزایش تهدیدهای نوظهور در دهه های اخیر آنها نیز بارها و بارها به بازنگری در استراتژیهای دفاعی و شرح وظایف نهادها و دستگاهها مسئول پرداخته اند. در زمینه تهدیدات سایبری فنلاند ابزارهای پیشرفته ای را در تعامل با اتحادیه اروپا ناتو و نوردیک را برای امنیت شبکه خود بکار گرفته است. 

فنلاند در سال 2007 قانون جدید دفاعی خود را مصوب کرده و وظایف و بسته مسئولیتی ارکان مختلف دفاعی کشور در آن تعریف شده است. طبق این قانون دفاع نظامی تنها یکی از جنبه های امنیتی است و فراتر از آن هدف اصلی تامین امنیت کارکردهای اساسی کشور فنلاند بر اساس تلاش مشترک مقامات دولتی، شهرداریها و دولتهای محلی، جامعه تجاری و صنفی، سازمانهای مختلف غیر دولتی و بخش خصوصی است که در هماهنگی با کمیته ویژه امنیت برای بهبود و ارتقاء امنیت جامعه فنلاند تلاش می‌کنند.

در جمهوری اسلامی ایران با توجه به شرایط ویژه اجتماعی اقتصادی سیاسی نظامی و ژئوپلیتیکی بکارگیری دفاع کامل یک ضرورت است. ایران کشوری پهناور واقع شده در یک شاهراه جغرافیایی دارای منابع و ذخایر عظیم طبیعی تشکیل شده از قومیتها زبانها گویشها و فرهنگهای متنوع دارای تعداد زیاد همسایگان طلایه دار تمدن عظیم اسلامی با اتکا به گفتمان انقلاب اسلامی و به چالش کشنده هژمونی لیبرال دموکراسی غربی و بسیاری ویژگیهای منحصر بفرد دیگر است که هرکدام از این خصلت‌ها، برخلاف اینکه یک فرصت و موهبت محسوب می شوند می توانند توسط دشمنان به یک تهدید تبدیل شده و بارها و بارها نیز با تمرکز بر این ویژگیها دشمنی خود را به رخ خود کشیده اند. با این وصف تدوین استراتژی و برنامه‌ریزی سیستم دفاع کامل که در حقیقت به کارگیری تام و تمام ظرفیتهای کشور برای پیشگیری و مقابله با هرگونه بحرانی است یک اقدام راهبردی و ضروری محسوب می‌شود. پدافند غیرعامل در ایران، مصداق اتم دفاع کامل محسوب می‌گردد.