دفاع غیرعامل شهری در واقع مجموعه تمهیدات، اقدامات و طرحهایی است که با استفاده از ابزار، شرایط و حتی المقدور بدون نیاز به نیروی انسانی در شهر به صورت خوداتکا صورت گیرد. چنین اقداماتی از یک سو توان دفاعی مجموعه را در زمان بحران افزایش داده و از سوی دیگر پیامدهای بحران را کاهش و امکان بازسازی مناطق آسیب دیده شهری را با کمترین هزینه فراهم میسازد.
به گزارش پایداری ملی، انسان‌ها از آغاز آفرینش تاکنون همواره با انواع بلایا دست به گریبان بودهاند واز این بابت آسیبهای جانی و مالی فراوانی به آنها وارد شده است که برخی از این بلایا (تهدیدات) طبیعی و برخی دیگر غیرطبیعی (انسانساخت) بوده است. همین امر منجر شده که برای جلوگیری و کاهش خسارات و تقلیل آسیبپذیری در برابر تهدیدات طبیعی حوزهای به نام مدیریت بحران و يا دفاع غيرنظامي ظهور نمايد. به طور کلی بحرانها به دو دسته تقسیم میشوند: 1. بحرانهای طبیعی: مانند سیل، زلزله، دریالرزه، طوفان‌های سهمگین و ... 2. بحرانهای غیرطبیعی: یا بحرانهای انسانساخت مانند جنگ، بحرانهای ناشی از فنآوری، بحرانهای سیاسی، انفجار، صنایع شیمیایی، آلودگی هوا، آتشسوزیها و ...
انسان در طول 5 هزار سال تاريخ تمدن خود نزديك به 14 هزار جنگ را به خود ديده و در اين جنگها بيش از 14 ميليارد نفر جان خود را از دست دادهاند. از جنگ بر سر تصاحب منابع آب و غذا در دوران انسان اوليه گرفته تا جنگهاي پيشرفته سياسي و اقتصادي و حتي سايبري امروزي همگي در زمره بحرانهاي غيرطبيعي ميباشند. در حوزه حوادث غیرطبیعی مثل جنگها ضرورت دفاع برای هر کشوری بسیار جدی و مهم است. دفاع شامل دو بخش عمده دفاع عامل و غیرعامل میشود. در دفاع عامل تمام طرحریزیها و اقدامات دفاعی مستلزم به کارگیری سلاح و تجهیزات جنگی بوده و در دفاع غیرعامل برنامهها و اقدامات موجب کاهش آسیبپذیریها و افزایش پایداری و خدمات و هوشیاری مردم در مقابل تهدیدات است. بنابراین جهت نیل به اهداف پدافند غیرعامل در کشور، با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی و ژئوپلتیکی ایران، آمادگی و آگاهی مردم در زندگی بسیار حائز اهمیت است.
در كمتر از يك قرن پيش زماني كه جنگ بين دو كشور در ميگرفت، ماهها و شايد سالها طول مي‌كشيد تا يكي از ارتشهاي درگير بتواند شهري را مستقيما مورد حمله قرار داده يا تسخير نمايد. ولي امروزه در همان سالهاي اوليه جنگ شهرها آماج حملات قرار مي‌گيرند و غيرنظاميان خود را درگير يك جنگ تمام عيار ميبينند، به گونهاي كه در استراتژيهاي جنگي موفق اخير (مانند استراتژي مراكز ثقل واردن) كانونهاي جمعيتي و مراكز حياتي، حساس و مهم در شهرها به اهداف مطلوب و سهلالوصول تبديل شدهاند. براي مثال: در طول جنگ تحميلي كشور عزيزمان ايران با رژيم بعث عراق، در اثر حملات توپخانهاي، هوايي و موشكي، شش شهر سومار، مهران، نفتشهر، قصرشيرين و هويزه به طور كامل تخريب شدند. نزديك به 20 شهر ديگر نيز بين 15 تا 85 درصد آسيب ديده و در مجموع 61 شهر كشور مورد تهاجم نظامي قرار گرفتند. بنا به گزارش رسمي سازمان ملل در طي جنگ تحميلي در اثر بمبارانهاي كور دشمن 130 هزار خانه به كلي تخريب و به 19 هزار خانه خسارات عمده وارد گرديد. لذا با توجه به وجود زمینه تهدیدات بالقوه و خطراتی که امنیت ملی، استقلال و تمامیت ارضی کشور را نشانه گرفته ضرورت عقلی دفاع همه جانبه کاملا مشهود است زیرا شهرها به عنوان مراکز ثقل فعالیتهای اجتماعی، اداری_مدیریتی، اقتصادی_مالی، تولیدی و ... در اولويتهاي اول مراکز ثقل کشور میباشند.
مفهوم شهر از دیدگاههای مختلف قابل تعریف است. از دیدگاه اقتصادی، شهر زیستگاه ساکنانی است که در درجه اول از راه بازرگانی و نه کشاورزی زندگی میکنند. تنوع اقتصادی از دیگر ویژگیهای شهر است و بر دو پایه استوار است اول بر پایه وجود املاکی که به صورت سرمایهداری اداره میشوند و دوم بر پایه وجود بازار به مثابه مکان مبادله ثروت. از دیدگاه آماری، بایستی فرقی عددی بین روستا و شهر باشد. در کشورهای مختلف اعداد متفاوتی برای تعریف شهر ارائه شده است. این اختلاف عددی جمعیت نشان میدهد که مفهوم شهر بر حسب نوع کشور، وضع جغرافیایی منطقه، سطح معیشت و درجه اقتصاد فرق میکند. بر این اساس شهر مکانی است دارای جمعیت بیشتر و با تراکم نسبی بالا و وسعت زیاد که در آن مشاغل غیرکشاورزی غالب بوده و از نظر اجتماعی نامتجانس باشند و در آن محیط مصنوع و چشمانداز انسانی حکمفرما بوده و محل تمرکز فعالیتهای اداری، سیاسی و خدماتی باشد.
دفاع غیرعامل شهری نیز در واقع مجموعه تمهیدات، اقدامات و طرحهایی است که با استفاده از ابزار، شرایط و حتیالمقدور بدون نیاز به نیروی انسانی در شهر به صورت خوداتکا صورت گیرد. چنین اقداماتی از یک سو توان دفاعی مجموعه را در زمان بحران افزایش داده و از سوی دیگر پیامدهای بحران را کاهش و امکان بازسازی مناطق آسیب دیده شهری را با کمترین هزینه فراهم میسازد. از طرفي برای حفاظت بعضي از تاسیسات، استحکامات و خدمات که دارای اهمیت ویژهای میباشند، باید به اصل مهم پراکندگی نیز پرداخته شود، اقدامات پراکندگی یک نوع صفآرایی عمومی تاسیسات و تجهیزات در سطح گستردهای از یک منطقه بوده و باید به عنوان یک روش اساسی برای حفظ بقا و کاهش آسیبپذیری و بالا بردن آستانه مقاومت در برابر حملات دشمن مورد توجه قرار گیرد.
در استراتژیهای جنگی موفق اخیر (مانند نظریه حلقههای استراتژیک جان واردن)کانونهای جمعیتی، مراکز حیاتی، حساس، مهم و شهرها به اهداف جنگی تبدیل شدهاند و بیشترین تلفات انسانی در جنگ-های دو قرن اخیر به جای نیروهای نظامی درگیر در جبهههای اصلی نبرد در بین عموم مردم ساکن در مراکز شهری با بار جمعیتی بالا ثبت شده است. حال باید دانست كه اساسا هدف دشمن از حمله به شهرها و کشاندن شهرها به صحنه جنگ چیست؟ دشمن از حمله به شهرها به دنبال اهداف زیر است:
• ایجاد فشار بر دولت مردان و مسولان
• برهم زدن نظم اجتماعی
• ایجاد از هم گسیختگی در مردم و مجبور نمودن آنها به مهاجرت از شهرها
• ایجاد نارضایتی در مردم و جامعه
• نگران ساختن رزمندگان و نیروهای عملیاتی (مهندسان _ پزشکان و...) نسبت به اوضاع پشت جبهه
• از بین بردن آستانه مقاومت عقبههای شهر و پشتیبانی از جبهه
• براندازی نظام حاکم
گذشته از اینکه شهرها از نظر فیزیکی هدفهای ثابت و بزرگی هستند که حتی از فاصلهی دور هم به آسانی میتوان مورد هدف قرار داد. بدین ترتیب شهرها اکثرا هدف اصلی درگیریهای نظامی بوده كه پیوسته باید فشارهای ناشی از جنگها را تحمل نمایند. علاوه بر دلايل یاد شده باید نقش عوامل روانی و تخریب روحیه را نیز در حمله به شهرها در نظر گرفت. شکل زندگی در شهرها و همجواري بسیاری از ساخت و سازهای آن با یکدیگر، از شهر هدفي بسیار کارساز برای تضعیف روحیه به وجود مي آورد.
معماری و شهرسازی به عنوان یک واسطه، قدرت دفاعی شهر را بالا میبرد و در اغناي نیاز به امنیت، در سلسه مراتب پلهای نیازهای بشری_تعریف شده توسط مازلو_ اثر مثبت و موثر داشته و باعث بقای انسان میگردد. بر این اساس بحث ایمنی و امنیت بایستي در کلیه‌ی سطوح برنامهریزی شهری از موضوعات کلان شهرسازی تا معماري و حتي جزئیات مورد توجه قرار گیرد. تدابیر پدافند غیرعامل در معماری و شهرسازی میتواند علاوه بر کاهش خسارات و تهديدهاي انسانساز، در کاهش خطرپذیری در برابر انواع خطرات طبيعي نیز مفید واقع شود. .همانگونه که قبلا نیز مطرح گردید شهر و طراحی شهری در بحث پدافند غیرعامل جایگاه ویژهای دارد. شهرها به علت قرار داشتن بسیاری از کاربریهای حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیرنظامی و همچنين وجود تاسیسات و سازوكارهاي اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و آموزشی از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و در صورت بروز جنگ میتوانند زمينه بروز صدمات جانی و مالی زیادی باشند.