در تبریز کجا منتظر سیل باشیم؟ /اسرار سر به مهر وقوع سیل در تبریز

به گزارش پایداری ملی، می‌گویند در خوشبینانه‌ترین حالت حدود ۸۰۰ هزار نفر از مردم شهر تبریز در معرض بلایای طبیعی از جمله سیل و زلزله قرار دارند.

با استناد به این موضوع در گزارش و تحلیلی می‌خواهیم، به وضعیت شهر تبریز در صورت وقوع سیل بپردازیم که کدام مناطق این شهر بیشتر در خطر این بلایای طبیعی قرار خواهد گرفت.

متخصصان این حوزه بر این باور هستند که اکثر شهرهای ایران در خروجی حوضه‌ها بنا شده‌اند و شهر تبریز نیز از این امر مستثنا نیست.

از سویی با بررسی آمار و اطلاعات خسارت ناشی از وقوع سیلاب در ایران و جهان می‌توان به این نتیجه رسید که در صورت وقوع سیل صدمات ناشی از آن به منابع طبیعی، انسانی و اقتصادی آن قدر گسترده بوده که در برخی مواقع نمی‌توان آن را جبران کرد. روند افزایش سـیل نزدیک 6 دهه گذشته نشان می‌دهد که تعداد وقوع سیل در دهه 80 نسبت به دهه 40 تقریبا 10 برابر شده است.

با این وجود یکی از مخاطرات طبیعی که در گذشته طی سال‌های متمادی شهر تبریز با آن مواجه بوده، پدیده سیل بوده است که در این ارتباط نیز مهرانه‌رود را تهدیدی جدی برای تبریز در صورت وقوع سیل بیان می‌کنند.

مهران‌رود یا میدان‌چای که از کوه‌های سهند سرچشمه گرفته و پس از طی مسیری وارد شهر تبریز شده و از میان شهر می‌گذرد‌، بارها طغیان کرده و خرابی‌های بسیاری هم به بار آورده است‌.
 

اسرار سر به مهر وقوع سیل در تبریز

ژان باتیست تاورنیه یکی از بزرگ‌ترین سیاحان فرانسوی در مورد طغیان و خرابی این رودخانه در سال 1045 ﻫ . ق (‌1636 م‌) می‌نویسد: «رودخانه کوچکی از وسط شهر تبریز می‌گذرد که آبش هم به قدر کفایت خوب است که گاهی طغیان کرده و یک قسمت شهر را خراب کرده‌ و آسیب بسیار وارد می‌آورد»‌.

ژان شاردن، جواهرفروش و جهانگرد فرانسوی که حدود30 و چند سال بعد از تاورنیه از تبریز گذشته‌، می‌نویسد‌:« رودخانه کوچک و یا سیلابی که از مرکز شهر می‌گذرد، غالباً در اثر طغیان‌، خرابی‌ها و خسارات زیادی به بار می‌آورد، این رودخانه به رود دیگری (‌آجی‌چای‌) که در فصول بارانی و در زمستان از رود سن پاریس کم عرض‌تر نیست‌، می‌پیوندد».

از سویی برای مقابله با سیل‌های ناشی از طغیان مهرانه‌رود در حدود سال 1044 ﻫ . ق (‌1634 م‌)، آبراهه‌های عمیق و سدی استوار با سنگ و ساروج ساخته شد‌.

در همین ارتباط نیز در شهر تبریز سیل بزرگ دیگری در 1288 ﻫ . ق (‌1871 م‌) جاری می‌شود که به سبب احداث آبراه و سد خسارات زیادی به بار نمی‌آید.

نادرمیرزا این سیل را این‌گونه توصیف می‌کند که « سیلی بزرگ آمد، بی‌آنکه به تبریز اثری از باران باشد‌، سیل از روستای بارنج برخاست تا به شهر رسید و هر دو ساحل مهرانه‌رود هر چه از بنا نزدیک رود بود‌، ویران کرد‌، این سیل تا به نصف بازار جاری شد‌. گفتند به 14‌هزار خانه صدمه رسید‌».

سیل دیگری نیز در سال 1308 ﻫ . ش می‌آید که بر اثر آن 2 هزار خانه ویران می‌شود و بخش عمده‌ای از بازار نیز آسیب می‌بیند و 375 تن هم کشته می‌شوند.

در اواخر تیرماه سال 1310 ﻫ . ش هم این رودخانه طغیان می‌کند که در گزارش آن آمده؛ « مهرانه‌رود طغیان کرد، بدون اینکه در شهر یک قطره باران بیاید‌، سیل از رودخانه تجاوز کرده از مقابل باغ ملی در محله ششگلان جاری شده و به ارتفاع دو زرع کوچه‌ها را احاطه کرده‌، وارد کاروانسراها شده و خرابی‌ها به بار آورده است‌. در ادامه مسیر وارد بازار مسگرها و میدان صاحب‌الامر شده و از طرف محله امیر خیز جریان پیدا کرده و در شمال طول راه خرابی مفصلی وارد کرده است»‌.

در 8 مرداد سال 1313 ﻫ . ش دوباره سیل مهیبی تبریز را در بر می‌گیرد، گفته می‌شود این سیل تلفات جانی گسترده‌ای نداشت؛ ولی از لحاظ مالی با تخریب حدود یک‌هزار و ۳۰۰ خانه و مغازه و بر جای گذاشتن انبوهی از شن و لای و تخته سنگ‌های بزرگ که باید تخلیه شود، خسارات چشمگیری به بار آورد.

با این اوصاف یک سال پس از وقوع این سیل، ارفع‌الملک جلیلی، شهردار وقت تبریز در سال ۱۳۱۴ تصمیم به ساخت سدی گرفت که وقوع سیلاب‌های شهر را کنترل کند.

وی در آن سال‌ها با اختصاص ۲ میلیون تومان اعتبار، اقدام به عریض کردن مسیر ۱۲ کیلومتری رودخانه میدان چایی و قوری چای از غرب تا شرق شهر کرد. شهردار وقت تبریز با اتمام این طرح پس از سه سال، شهر تبریز را برای همیشه از خطر سیل نجات داد. این دیوار سنگی تا زمان حاضر همچنان پابرجاست.
 

در تبریز کجا منتظر سیل باشیم؟

در هر صورت با این روایت تاریخی که از سیل تبریز در سالیان اخیر شد، حال اگر این روزها سیل به تبریز‌ شهر اولین‌ها بیاید، کدام مناطق این شهر بیشتر دچار سیل و ویرانی خواهد شد.

از این رو، نتایج یک تحقیق که اخیرا در یکی از دانشگاه‌های شهر تبریز در این ارتباط صورت گرفته، بیانگر این است که طبق نقشه ارزیابی خسارت، بیشترین خسارات مربوط به مناطقی خواهد شد که از بافت فرسوده، مصالح غیر استاندارد و نامقاوم برخوردار باشند.

این مناطق گرچه از تراکم مسکونی کمی برخوردارند و رشد عمودی چندانی ندارند؛ اما تراکم جمعیت در آنها بیشـتر از مناطق نوساز شـهر است، بنابراین از جمله علل بروز سیلاب در محدوده شهر را از بین رفتن مسیل‌های طبیعی توسط توسعه شهری همچنین گسترش شهر در بستر رودخانه بیان می‌کنند.

گفته می‌شود، بیش از 35 درصد خسارات سیل مربوط به سازه‌های غیرفنی، نزدیک 60 درصد به دلیل تصرف حریم‌های سیل و تنها پنج درصد عوامل طبیعی است.

البته ناگفته نماند، برخی مسوولان شهری و استانی نیز خطر وقوع سیل در تبریز را جدی و هشدار می‌دهند.

معاون عمرانی استاندار آذربایجان‌شرقی اخیرا با تاکید بر اینکه مهرانه رود، تهدیدی جدی برای تبریز در صورت وقوع سیل است، گفته « بسیاری از موزه‌ها و اماکن‌ در حریم این رودخانه شکل گرفته و تعداد زیادی از مسیل‌های قدیمی به جاده تبدیل شده‌اند و بسیاری از کانال‌های احداث شده تناسبی با حوزه آبریز ندارند».

رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای اسلامی شهر تبریز هم اعلام کرده «در خوشبینانه‌ترین حالت در صورت بروز سیل یا زلزله در تبریز حدود ۸۰۰ هزار نفر از مردم شهر تبریز در معرض بلایای طبیعی هستند».

شهردار تبریز نیز با تاکید بر اینکه فعالیت‌های شهرداری تبریز در سال 97 بیشتر در زیر زمین بوده و در سال گذشته هفت کانال احداث کرده که آنها در گذشته تبدیل به معبر شده بود، یادآور شده است:« در بیشتر بسترها ساخت ‌و سازهای غیر مجاز انجام شده و آنها در زمان بارش مستمر باران موجب ایجاد سیل می‌شود».

در هر حال برای جمع‌بندی این گزارش می‌توان گفت که در شهر تبریز در اثر مرور زمان به دلیل گسترش بی‌‌رویه شهرنشینی، ساخت و سازهای بی‌رویه و غیراصولی بناها، افزایش میزان دخل و تصرف در حریم رودخانه‌های مسیل« آجی چای» و «مهرانه رود» یا «میدان‌ چای» و اطراف حاشیه این شهر را مستعد سیل کرده است.