طرح انتقال آب خزر با پیگیری رئیس جمهور و معاونش در سازمان محیط زیست علیرغم همه مخالفت‌ها جان گرفته است اما بیلان و کیفیت آب، اثرات محیط زیستی، اقتصادی و اجتماعی در این طرح باید بررسی شوند.
به گزارش پایداری ملی، انتقال آب دریای خزر به سمنان همواره منتقدان و مدافعان گوناگونی داشته است. از منظر فنی در مطالعه این طرح نکات ویژه‌ای را باید مد نظر قرار داد. نخستین مسأله که بی‌فاصله به ذهن متبادر می‌شود مسأله بیلان آب است. رفتار نوسانی آب دریای خزر به‌عنوان یکی از مهمترین ویژگی‌های این دریا بر کلیه طرح‌ها و کاربری‌های موجود در سواحل دریا تأثیر می‌گذارد و لازم است به موضوع بیلان آب دقت ویژه‌ای شود تا در آینده در اثر نوسانات دریای خزر از حیث افزایش و کاهش تراز سطح آب، به پروژه‌ها و تأسیسات آسیبی وارد نشود و به عبارت دیگر توسعه انجام شده پایدار باشد. عدم لحاظ این موضوع در گذشته خسارت‌های جدی به فعالیت‌های انجام شده در سواحل کشور وارد کرده است.
مهمترین عوامل مؤثر بر بیلان آبی دریای خزر، پدیده‌های اقلیمی و عوامل انسانی بوده و روند کاهشی فعلی تراز آب ناشی از کاهش آبدهی رودخانه ولگا و افزایش تبخیر آب دریا بر اثر افزایش دما است. در آخرین مدل‌های پیش‌بینی روسیه به روند افزایشی کوتاه‌مدت آب دریا از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ اشاره شده است.
با این حال برداشت ۲۰۰ میلیون مترمکعب در سال در برابر میزان هدر رفت ناشی از تبخیر دریا بسیار ناچیز بوده و این میزان برداشت بر نوسانات کلی دریای خزر تأثیری ندارد؛ لیکن بیلان متغیر آب، بر ساحل و محل تأسیسات در نظر گرفته شده با توجه به شیب کم ناحیه ساحلی و کم ژرفای دریایی تأثیر گذاشته و لازم است اثر نوسانات دریای خزر بر محل برداشت آب و نیز تالاب‌های مجاور مانند میانکاله بررسی شود و با توجه به حساسیت بیشتر این ناحیه و تأثیرپذیری بیشتر از نوسانات آب دریا، لازم است سناریوهای احتمالی پیشروی و پس‌روی آب در این مکان مورد مطالعه قرار گیرد.
مکان آبگیری یکی از مسائل و موضوعات مهم در طرح انتقال آب دریای خزر، انتخاب محدوده آبگیری از دریاست. منطقه انتخاب شده فعلی واقع در سواحل گهرباران و ۶ کیلومتری آبگیر نیروگاه نکا، در بخش شرقی سواحل مازندران و مابین دو رودخانه نکارود و تجن قرار گرفته و بندر امیرآباد به عنوان یکی از مهمترین بنادر دریای خزر در شرق این منطقه واقع است. منطقه ساحلی گهرباران دارای فرایندهای رسوب‌گذاری فعال و با توپوگرافی بسیار ملایم در بستر دریا، شناخته می‌شود و جز کم‌شیب‌ترین سواحل مازندران به حساب می‌آید.
آن گونه که در چهارمین نشست «چالش‌های مهم بخش آب کشور» در مؤسسه تحقیقات آب با موضوع «انتقال آب دریای خزر؛ فرصت‌ها و چالش‌ها» نیز عنوان شده، در منطقه بندر امیرآباد، کشتی‌سازی صدرا، اسکله‌های نفتی و نیروگاه نکا فعالیت دارند. هر یک از تأسیسات یادشده با توجه به وظایف کاری اقدام به ایجاد سازه‌های دریایی و حوضچه‌های آرامش کرده‌اند که این سازه‌ها در اثر جریان‌های غالب غرب به شرق در خزر جنوبی، مانعی در انتقال رانه رسوبی بوده و این موضوع ملاحظاتی را در برداشت آب و تصفیه آن از منطقه گهرباران به وجود خواهد آورد. البته این موضوع علاوه بر شرایط طوفانی دریا و ایجاد تلاطم و حرکت رسوبات بستر دریاست که موضوع قابل تأملی در آبگیری از دریا است.
تأمین آب ورودی به آب شیرین‌کن از محدوده تحت تأثیر نیروگاه سیکل ترکیبی نکا، کشتی‌سازی صدرا و اسکله‌های نفتی می‌تواند کیفیت انتقالی از خزر را متأثر کرده و ممکن است آلودگی‌های موجود در خروجی تأسیسات فوق مانند فلزات سنگین، قابلیت استفاده از آب انتقالی از خزر را برای مصرف شرب با مشکل روبرو کند.
از طرفی خنک کردن توربین‌های نیروگاه نکا با استفاده از آب دریا که توسط آبگیرهای دریایی احداث شده در ساحل تأمین می‌شود به دلیل توسعه صنعتی منطقه مجاور، به لحاظ رسوب‌گذاری در حوضچه‌های آبگیری و افزایش دمای آب دریا، دچار مشکلات جدی است و پیش‌بینی می‌شود با انجام پروژه انتقال آب خزر و دفع پساب‌های با شوری و دمای بالا به دریا و انتقال آن به محدوده آب‌های ساحلی نیروگاه، مشکلات فعلی برای نیروگاه حادتر شود.
همچنین در مطالعات انجام شده، به آبگیری از عمق ۲۵ تا ۳۰ متر دریا به‌عنوان گزینه برتر اشاره شده است. فاصله عمق ۳۰ متر دریا از خط ساحل در این منطقه، برابر ۱۱ الی ۱۳ کیلومتر می‌باشد. لوله‌گذاری در کف دریا با توجه به رژیم هیدرودینامیکی و تغییرات بستر دریا ممکن است با چالش‌هایی همراه بوده و علاوه بر اثرات زیست‌محیطی، نگهداری از تأسیسات اجرا شده را با افزایش هزینه مواجه کند. علاوه بر این در مطالعات انجام شده پیرامون امواج و مد طوفان در این ناحیه، به امواج سهمگین به میزان ۱۵ متر با دوره بازگشت ۱۰۰ ساله اشاره شده است. این مسائل از جمله مواردی است که لازم است در مطالعات جانمایی آبگیر آب‌شیرین‌کن مورد توجه و بررسی دقیق‌تری قرار گیرد.
اثرات محیط زیستی و دفع پساب
مسائل محیط زیستی این طرح بسیار مهم بوده و در صدر اهمیت و ملاحظات قرار دارد و لازم است در کلیه مراحل مطالعاتی و اجرایی اعم از مکان آبگیری، روش نمک‌زدایی، مدل دفع پساب و انتقال آب مورد توجه قرار گیرد تا اثرات زیست‌محیطی اجرای طرح به حداقل برسد. در این مقوله لازم است محدوده‌های حساس ساحلی از نظر زیست‌محیطی مشخص شده و در انتخاب محل احداث سازه‌های آبگیری و تخلیه پساب مورد توجه قرار گیرند.
با توجه به اینکه اثرات زیست‌محیطی در این طرح متعدد بوده و گزارش‌ها و دستورالعمل‌های مناسبی نیز تاکنون تهیه نشده است، لازم است فرآیند ارزیابی محیط‌زیستی توسط مشاورین و کارفرما و بخش حقوقی انجام شود. در این بخش مناسب است با توجه به نظرات متفاوت کارشناسان محیط‌زیست، هم روند ارزیابی‌ها و هم تکنیک‌های مورد استفاده استانداردسازی شده و از دستاوردهای مشابه جهانی استفاده شود.
در مورد هر دو روش کلی مطرح شده یعنی شیرین سازی در مبدأ یا مقصد، از جنبه‌های محیط‌زیستی مسائل بی‌پاسخی وجود دارد که باید در مرحله مطالعات به آن پرداخته شود. تخلیه پساب به دریا و معیارهای آن و نیز گزینه انتقال آب‌شور و شیرین سازی در مقصد و رهاسازی آب‌شور در زمین و استحصال نمک، ملاحظاتی را به همراه دارد که می‌بایست مطالعه و بررسی شود. به‌ویژه سابقه انجام شیرین‌سازی در مقصد در مناطق دیگر جهان مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد.
گزینه شیرین‌سازی آب خزر در مقصد و پرهیز از تخلیه پساب به خزر، هرچند از نظر زیست‌محیطی می‌تواند جذاب باشد لیکن نیاز به بررسی ملاحظاتی دارد که از آن جمله افزایش هزینه انتقال آب‌شور نسبت به آب شیرین، افزایش هزینه‌های نگهداری تأسیسات انتقال به دلیل خوردگی بالای آب‌شور و ضرورت احداث حوضچه‌های ایمن برای جلوگیری از پخش آب‌شور در موارد تخریب خط انتقال ناشی از حوادث، امکان ایجاد خطرات زیست‌محیطی مشابه ایجاد ریزگردهاست.
انتقال آب
در بحث انتقال آب، ۹ مسیر از محل آبگیری تا مقصد، مورد بررسی و در نهایت راستای خط انتقال انرژی مورد تأیید قرار گرفته است. در این مسیر انتقال آب از ارتفاع ۲۷- متر تا خط الرأس ۲۳۰۰ متری به‌وسیله پمپاژ و پس از آن تا ارتفاع ۱۳۰۰ متری بوسیله فشارشکن پیشنهاد شده است.
انتقال آب در این مسیر از طریق لوله و به‌صورت مکانیکی و پمپاژ لزوم بررسی ملاحظاتی به لحاظ تداوم و استمرار را می‌طلبد و از آنجایی که منطقه عبور آب علاوه بر پوشش جنگلی به لحاظ لرزه‌خیزی و سیل و زمین‌لغزه آسیب‌پذیر است، بررسی این جوانب نیز ضروری به نظر می‌رسد. با توجه به طول حدود ۴۰۰ کیلومتری مسیر، اجرا و نگهداری خطوط انتقال و بهره‌برداری و حفاظت از تأسیسات انتقال آب (آب‌شور یا شیرین) می‌بایست از طریق مهندسی ارزش مورد بررسی قرار گیرد.
ملاحظات اجتماعی و اقتصادی
در سواحل جنوبی دریای خزر سه استان ساحلی مازندران، گیلان و گلستان با طول کرانه ساحلی حدود ۸۶۵ کیلومتر قرار دارد و اقتصاد معیشتی بیش از ده هزار روستای واقع در استان‌های ساحلی شمال کشور به‌طور مستقیم و غیرمستقیم به دریای خزر وابسته است. به موازات پیشنهاد طرح انتقال آب خزر به فلات مرکزی و انجام مطالعات اولیه، دغدغه‌ها و مخالفت‌هایی در سطح جامعه به‌ویژه استان‌های ساحلی در زمینه پیامدهای محیط‌زیستی، تأثیرات آن بر منابع آب دریا و نیز تبعات اجتماعی و اقتصادی آن مطرح شده است. از آنجایی که مسیر انتقال آب از روستاها و مناطقی از استان‌های شمالی گذر می‌کند که در حال حاضر با مشکل کم‌آبی رو به رو هستند، لازم است تنش‌های احتمالی بررسی و مورد چاره‌اندیشی قرار گیرد.
با ایجاد ظرفیت آبی جدید، طبیعی است که زیرساخت‌های اقتصادی متناسب با آن ایجاد شوند. با محسوب کردن این منبع آبی جدید به‌عنوان یک ظرفیت اقتصادی در منطقه، سرمایه‌گذاری در بخش‌های صنعتی صورت خواهد گرفت. در چنین شرایطی هرگونه چالش، در بهره برداری از این ظرفیت جدید، مجموعه‌ای از تأثیرات ناگوار و غیرقابل‌جبران اقتصادی- اجتماعی را در منطقه ایجاد خواهد کرد که باید پیش‌آگاهی و تضمین‌هایی در خصوص ثبات و پایداری سرمایه‌گذاری انجام گیرد. در عین حال از آنجا که دریای خزر یک منبع آبی مشترک است، محسوب کردن این منبع آبی به‌عنوان یک پتانسیل آبی مستمر برای برنامه‌ریزی های توسعه‌ای کشور باید همراه با تأملات و آینده‌نگری باشد.
از سویی دیگر سابقه چنین پروژه‌هایی در سطح جهانی و الزامات مطالعاتی آن باید مورد بررسی قرار گیرد. به‌عبارت دیگر متناسب با هزینه اجرای این پروژه و گستردگی ابعاد آن، بدون شتاب‌زدگی باید به مطالعات آن هم پرداخته شود.
در زمینه ابعاد اقتصادی و هزینه‌های اجرایی طرح، اگرچه در بحث آب شرب مسئله هزینه- فایده مطرح نیست و موضوع مسئله حاکمیتی است اما لزوم ارزیابی صرفه اقتصادی طرح از نظر تأمین آب بخش صنعت می‌بایست نسبت به طرح بازچرخانی آب در استان سمنان مورد مطالعه قرار گیرد.
در پایان ضمن نگاه آمایشی به توسعه فلات مرکزی با محوریت منابع آبی، تأکید می‌شود به‌منظور جلوگیری از پیامدهای اجتماعی و فرهنگی در بحث انتقال آب، از آب شیرین شده برای تأمین آب روستاها و برخی شهرهای استان‌های شمالی استفاده شود. به عبارت دیگر پروژه با دیدی فرامنطقه‌ای ضمن تسهیم منابع برداشتی از سواحل خزر تا استان سمنان اجرایی شود.