شهرهایی از جنس پدافند غیرعامل

به گزارش پایداری ملی، حتی شکل دایره‌وار شهرها، کوچه‌ها و گذرگاه‌های تنگ و  باریک با دید کم و نوع معماری خانه‌ها نیز مبتنی بر دیدگاهی است که امروز پدافند غیرعامل نامیده می‌شود.

امروز نیز با تغییراتی دفاع از شهرها همان اهمیت را دارد با آن تفاوت که شکل هجوم و نوع مخاطرات تغییر کرده‌اند. امروزه معماری دفاعی باید پاسخی متناسب به سلاح‌های این عصر یعنی بمباران، موشک‌باران، سلاح‌های مخرب انفجاری و لرزه‌زا و دیگر جنگ‌افزارهای مدرن و پیشرفته نظامی باشد. ضمن اینکه وقتی از دفاع غیرعامل شهری صحبت می‌کنیم تنها راجع‌به جنگ و حمله خارجی و حتی حملات تروریستی در شهرها صحبت نمی‌کنیم بلکه پای دفاع از شهر در مقابل مخاطرات محیطی مانند سیل، زلزله، طوفان، گردباد، فرونشست و ... نیز در میان است.

حتی نحوه معماری ساختمان در بحث مصرف انرژی، سازگاری معماری با اقلیم تکیه بر مصرف منابع تجدیرپذیر و مواردی این چنین نیز در زمینه پدافند کالبدی مطرح است. یکی از ویژگی‌های شهرهای نوین، عـلاوه بر رشد تصاعدی جمعیت، تمرکز زیرساخت‌های حیاتی و حساس در آنها است.

تأسیسات حیاتی شامل ارتباطات، انـرژی، سامانه¬های بانکی و پولی، حمل‌و‌نقل، سامانه¬های آبرسانی در حــوزه دولتی و خصوصی است.

از طرفی شهرها امـروزه در سراسر دنیا به منزله کانون‌های قدرت و ثروت شناخته می‌شوند. استقرار بخش عظیمی از مراکز پولی و مالی، سازمان‌ها و نهادهای حکومتی و دولتی و حجم بالای سرمایه‌گذاری، موجب شده شهرها تبدیل به نقطه¬ی ثقل قدرت سیاسی، تصمیم‌گیری‌های راهبردی و مراکز فرماندهی بین‌المللی شوند. پدافند غيرعامل در معماري و شهرسازي مي‌تواند علاوه بر كاهش خسارات تهديدات انسان‌ساز جنگ و بمباران هوايي و غیره، جهت كاهش خطرپذيري در برابر انواع خطرات طبيعي نيز مفيد واقع شود.

شهرها، جنگ¬ها و مخاطرات طبیعی از آغازین روزهای تمدن با هم پیوند خورده اند. افزایش تراکم جمعیت و تجمع ثروت دو مشخصه زندگی شهری به شمار می روند که همین دو مشخصه آسیب‌پذیری آن را نیز افزایش می‌دهند.

بزرگی خصیصه بارز شهرهاست بنابراین تاثیرات فجایع و جنگ‌ها نیز بر شهرها اغلب بزرگ و وسیع است. حافظه بشر از اسامی شهرهای ویران شده پر است. سده‌های ماقبل تاریخ مدرن شهرهای زیادی وجود دارد که در اثر جنگ‌ها یا حوادث طبیعی به کلی محو شده‌اند. اما شهرهایی نیز وجود دارند که نوع شهرسازی و معماری آنها بگونه‌ای بوده است که بالاترین تاب‌آوری را در زمان مخاطرات داشته‌اند و آسیب‌ها را به حداقل تقلیل داده‌اند.

وقتی جنگی در شهر رخ می‌دهد یک وضعیت پیچیده و خطرناک برای غیرنظامیان به‌وجود می‌آید و زندگی روزمره مردم به طور مستقیم تحت تاثیر قرار می‌گیرد. آنها به فکر ذخیره آب و غذا و دسترسی به فضاهای امن هستند. طراحی و معماری یک شهر ایمن باید بگونه‌ای باشد که در میانه چنین شرایطی گروه‌های غیر‌نظامی کمترین آسیب را ببینند. همین وضعیت در زمان وقوع سیل و یا زلزله نیز باید حکمفرما باشد.

ساختمان‌های با معماری متناسب می‌توانند امکان تخلیه سریعتر را فراهم سازند و از این طریق حجم تلفات را کمتر کنند. زمانی که صحبت از آسیب‌پذیری شهرها به‌خصوص در برابر مخاطرات محیطی به میان می‌آید باید یادآور شد که مناطق شهری ذاتا فاجعه‌آمیز نیستند بلکه فرایندهای ساختاری، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است که با سرعت بخشیدن به شهرنشینی به فاجعه نیز سرعت می‌بخشند.

اگرچه شهروندان فقیر بیشتر در معرض خطر هستند و در پهنه‌های خطرناک سیل‌خیز، در معرض آتش‌سوزی، مجاورت محل‌های دفن زباله¬ها، حریم گسل‌ها، مناطق در معرض لغزش و ریزش زمین و .. زندگی می‌کنند، اما آسیب‌پذیری شهری محدود به ساکنان کم‌درآمد نمی‌شود بلکه بر همه شهروندان تاثیر می‌گذارد. بنابراین حتی بلایای طبیعی نیز دارای جنبه‌های انسانی، اجتماعی، فرهنگی، نهادی و فنی هستند که همه این جنبه‌ها در کنار هم باعث می‌شوند که یک خطر طبیعی چطور به فاجعه تبدیل شود.

بدون تردید چه در زمان قدیم و چه در دوره کنونی طراحی شهری و معماری ساختمان نقش بسیار پررنگی را در کاهش آسیب‌پذیری یک شهر ایفا می‌کند و یکی از مهمترین عوامل افزایش‌دهنده تلفات انسانی چه در حملات نظامی و چه در مخاطرات طبیعی معماری غیر‌استاندارد و غیر‌منطبق با اصول و اسلوب پدافند غیر عامل است. در طراحی شهرها و تعیین کاربری‌های مورد نیاز شهر و نحوه ارتباط آنها با یکدیگر علاوه بر نیاز ایجاد فضاهای مناسب برای حفظ جان مردم بایستی فعالیت‌های ضروری نیز بی‌وقفه تداوم یابد و تا جای ممکن میزان آسیب‌پذیری شهر کاهش یابد.

در واقع طراح معماری پایدار باید اصولی را در نظر بگیرد که ژن دفاع را در خود به کار برد. این اصول را می‌توان مکان‌یابی، پراکندگی، استتار و فریب (کاربرد در حوزه نظامی) استحکامات (ضد لرزه و موج و ... ، تاسیسات، طراحی مبلمان شهری و طراحی داخلی مکان  امن در راستای کاهش آسیب، ورودی و خروجی‌ها، چند عملکردی بودن فضاها) در زمان بحران و غیر بحران را نام برد.

همانطور که عنوان شد معماری پایدار و متناسب با اصول پدافند غیر عامل فقط در جنبه های کیفیت و استحکام بنا در مقابل تهدیدات جنگ و بلایای طبیعی خلاصه نمی‌شود هرچند که این موضوع بسیار مهم است. به‌عنوان نمونه بررسی تجربیات و اتفاقات نشان می‌دهد که طراحی شهری مناسب و معماری دوراندیشانه و با تفکر دفاعی در بسیاری از موارد توانسته است خسارات و آسیب‌ها را به نحو چشمگیری کاهش دهد. زلزله اخیر کرمانشاه، آتش‌سوزی ساختمان پلاسکو، حمله تروریستی به ساختمان مجلس و چندین و چند مورد دیگر نشان می‌دهد معماری این ساختمان‌ها با رویکرد و رعایت اصول دفاعی نبوده است.

 در پایان باید گفت شهرسازی طراحی شهری و بخصوص معماری ساختمان‌ها در کشور ما که با همه انواع تهدیدات ذکر شده از اقدام خصمانه دشمنان گرفته تا کمین گروه‌های تروریستی و همچنین مخاطرات پر شمار محیطی، کم و بیش مواجه است یک ضرورت است.

جاي ترديد نیست که اگر جنگی در آینده رخ دهد کليه مراکز اسکان و فعاليت کشور در شهرها به دليل برخورداري از کارکردهاي متنوع پشتيباني، خدماتي، ارتباطي مواجه با تهديد و تلفات سنگين انساني بوده و در صدر اهداف مورد توجه مهاجمين قرار دارند.

بنابراین نوع نگرش به آنها بسیار مهم و راهبردی است. رعایت اصول معماری و شهرسازی دفاعی مستلزم این نکته است که تنها اکتفا به نظرات یک مهندس سازه و نگاه مهندسی برای تحقق آن کافی نیست بلکه این طراحی و معماری باید مبتنی بر آموزه های دکترین نظامی و دفاعی باشد در این صورت می‌توان گفت مدیریت بحران و پدافند غیرعامل در شهرسازی نهادینه شده است.

منبع: صیانت پایدار