به گزارش پایداری ملی، ابتدا در ایران آن قدر شناخته شده نبود وقتی هم که به ایران و حتی شهر مشهد آمد بسیاری او را به درستی نمی‌شناختند. فرزندانش سال قبل از حضورش در ایران، در راهیپمایی روز جهانی قدس در نیجریه توسط نیروهای نظامی به شهادت رسیده بودند و علت حضورش در مشهد، تجلیل از او به عنوان خادم نمونه فرهنگ رضوی در جشنواره بین‌المللی امام رضا(ع) بود؛ همه این‌ها گذشت تا اینکه در آذرماه همان سال یعنی 1394، نامش در صدر اخبار ایران و جهان قرار گرفت.
شیخ ابراهیم زکزاکی را می‌گویم، علت شهرتش در آذرماه 94 نه به خاطر فعالیت‌های تبلیغی‌اش در نیجریه، نه به خاطر آنکه او خادم فرهنگی امام هشتم بود و نه حتی به خاطر آنکه پدر سه شهید بود بلکه علت شهرتش در آن زمان حمله ارتش نیجریه به حسینیه بقیه‌الله (عج الله) شهر زاریا و به دنبال آن کشتاری بود که آن‌ها در آن برهه رقم زدند و در نتیجه تعداد زیادی از شیعیان نیجریه، یاران و هواداران شیخ به شهادت رسیدند و در ادامه شیخ زکزاکی و همسرش "زینت ابراهیم" به اسارت قوای نظامی درآمدند.
دولت و نیروهای نظامی دلیل خاصی برای این اقدام نداشتند، مسئله خیلی ساده بود، شیخ زکزاکی خواهان آگاهی مردم کشورش و تقریب بین مذاهب مختلف آنجا بود و این رویه برخلاف خواسته و میل دولت نیجریه بود، بعد از آن اتفاق، در ایران برخی در توصیف شیخ زکزاکی او را از تبار بلال حبشی، صحابی و موذن پیامبر اسلام(ص) و برخی دیگر او را «جون ابن حوی خادم سیدالشهدا (ع)» در زمان حاضر دانستند چراکه شیخ به لحاظ فداکاری بیشترین شباهت را به امام حسین(ع) در آن برهه داشت.
باتوجه به آنچه گفته شد، نزدیکترین توصیف از شیخ زکزاکی را رهبر معظم انقلاب در دیدار با مسؤولان نظام و میهمانان کنفرانس وحدت اسلامى در همان سال 94 در وصفش داشتند «...در نیجریه چرا [برای] آن شیخ مصلحِ تقریبیِ مؤمن این‌جور فاجعه‌آفرینی می‌کنند و حدود هزار نفر از مردم دور و بر او را به قتل می‌رسانند و 6 فرزند او را در دو سال به شهادت می‌رسانند؟ چرا دنیای اسلام در مقابل این فجایع ساکت می‌ماند؟...» همه آنچه که ذکرش رفت بهانه‌ای شد تا با دو تن از شاگردان شیخ زکزاکی به نام‌های «حسن بالا» و «موسی نافع» پیرامون ابعاد شخصیتی و تبلیغی شیخ به گفت‌وگو بنشینم و علاوه بر این، از آخرین اخبار کشتار فجیع پیاده‌روی اربعین امسال شیعیان به سمت ابوجا پایتخت نیجریه نیز مطلع شویم:
نحوه آشنایی شما با شیخ زکزاکی چگونه بود؟
حسن بالا: از ابتدای کودکی‌ام به یاد دارم که در برنامه‌های نهضت اسلامی نیجریه حضور داشتم و با این برنامه ها بزرگ شدم. پدرم، یکی از اعضای این نهضت است به عبارت دیگر من در این نهضت به دنیا آمدم و فعالیت‌هایم در نهضت اسلامی دارای یک سبقه خانوادگی است.
موسی نافع: من متولد شهر کانوی نیجریه هستم، همچون حسن بالا در نهضت اسلامی بزرگ شده‌ام و در تکمیل صحبت‌های وی باید بگویم که ما نخستین نسلی هستیم که با برنامه‌های این نهضت بزرگ شدیم، در این زمینه یک خاطره دارم، به یاد دارم که به لحاظ سنی حدوداً 10 ساله بودم که روزی تصویر شیخ زکزاکی را در دست یکی از دوستانم دیدم، او خودش با اینکه عضو نهضت اسلامی نبود ولی در تعریف‌هایش از شیخ می‌گفت که او فردی است که برای اسلام خیلی کار می‌کند و این برخورد نخستین آشنایی من با شیخ زکزاکی بود.
کمی در مورد ابعاد شخصیتی آشکار و پنهان شیخ برایمان بگویید، در مورد بعد آشکار شخصیتی شیخ مشخصاً آنچه که رهبر انقلاب در مورد مصلح، تقریبی و مومن بودن وی گفته‌اند را بیشتر تشریح کنید.
حسن بالا: درباره ابعاد آشکار شیخ همانطور که به درستی هم اشاره شد، مردم در نیجریه وی را به عنوان یک فرد تقریبی می‌شناسند، حالا منظور از این تقریب دقیقاً چیست؟ وی از ابتدای حرکت نهضت اسلامی دائم تبلیغ و تأکید می‌کرد که مردم باید با هم متحد باشند، منظور شیخ زکزاکی از این اتحاد نه فقط اتحاد مسلمین با هم بلکه اتحاد آن‌ها با سایر مذاهب مثل مسیحیت نیز بوده و هست؛ چون در کشور نیجریه سیاستمداران دائماً یک جنگ قبیله‌ای بین مردم درست می‌کنند و در نهایت از این موضوع سود می‌برند. این در حالی است که شیخ خلاف این اقدامات را تبلیغ می‌کرد.
موسی نافع: به نظر من، مهمترین بعد پنهان شخصیتی شیخ زکزاکی این است که او هر آنچه را که در مورد تربیت انسان به مردم می‌گفت، حداقل چندین سال آن را عمل کرده بود و بعد مردم را به انجامش امر می‌کرد.
به عبارت دیگر، شیخ هرآنچه را که به دیگران توصیه می‌کرد خودش هم به آن عمل می‌کرد، همچنین شیخ زکزاکی کسی است که در بیشتر ایام سال روزه می‌گیرد و انسانی است که با عبادت‌هایش شب زنده‌داری می‌کند، او بیشتر ساعات عمرش را بیدار است و کمتر در خواب به سر می‌برد.
از عمر نهضت اسلامی نیجریه چند سال می‌گذرد؟ علت تشکیل این نهضت چه بود؟
حسن بالا: حدوداً 41 سال است که این حرکت توسط شیخ زکزاکی شروع شده است و او این حرکت را ابتدا در دانشگاه محل تحصیلش آغاز کرد، چرا که شیخ در آن ایام می‌دید که بین اعتقادات دینی مسلمانان و عمل آن‌ها فاصله است و این خود سرآغازی بر نهضت اسلامی نیجریه بود، به عبارت دیگر نهضت اسلامی نیجریه یک سال قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران آغاز شد و این انقلاب، انگیزه شیخ را برای ادامه راهش دو چندان کرد.
موسی نافع: شیخ معتقد است که ما هر آنچه را که در دین اسلام فراگرفته و خوانده‌ایم باید عمل کنیم تا پیش خدا معذور باشیم، یعنی خدا بداند که ما به اندازه وسع‌مان به دانسته‌هایمان عمل کرده‌ایم حتی اگر این کار به قیمت کشته شدن ما تمام شود.
رفتار دولت‌های مختلف نیجریه با شیخ زکزاکی در طول عمر نهضت تا به حال چگونه بوده است؟
حسن بالا: در یک نگاه کلی، اگر بخواهیم به این دولت‌ها نگاهی اجمالی داشته باشیم، هیچ یک از این دولت‌ها خواهان بیداری و آگاهی ملت‌شان نبودند و آن‌ها بیشتر راغب بودند که مردم در یک جهل و بی‌خبری قرار داشته باشند، همانطور که در ابتدا هم اشاره شد حرکت شیخ یک حرکت بیدارکننده و آگاهی‌بخش برای مردم نیجریه بود و این برخلاف رویه آن‌ها بوده، لذا هر حکومتی که در رأس کار قرار می‌گرفت، به نوعی با شیخ زکزاکی مشکل داشت.
برای مثال، دولت وقت نیجریه در سال 1996 شیخ را دستگیر می‌کند و وی تا سال 2000 زندانی می‌شود؛ اما از سال 2000 تا 2015 دیگر شیخ زکزاکی به زندان نرفت، حتی اگر بخواهیم دقیق‌تر نگاه کنیم تا قبل از سال 2014، که فرزندان شیخ در روز قدس به همراه تعدادی از راهپیمایان به شهادت می‌رسند، حادثه خاصی متوجه او نبود، هرچند که دولت‌های مختلف نیجریه در طول این سال‌ها بدشان نمی‌آمد که برای شیخ زکزاکی مشکل درست کنند، اما خوشبختانه نتوانستند.
موسی نافع: از ابتدای حرکت نهضت اسلامی، که شیخ زکزاکی با 10 الی 15 نفر از همراهانش کارش را شروع کرده بود دولت‌های مختلف همواره به نحوی برای او مشکل درست می‌کردند و به نوعی بر علیه این حرکت بودند، برای مثال وقتی که شیخ در دانشگاه دانشجو بود و این حرکت آغاز شد دولت چند بار در دانشگاه وی را دستگیر کرد و مورد حمله قرار داد و به زندان فرستاد، روی هم رفته شیخ زکزاکی تاکنون بین 10 الی 12 مرتبه به زندان رفته است.
ماجرای روز قدس در سال 1393 شمسی و یا 2014 میلادی چیست؟ چند نفر از فرزندان شیخ زکزاکی در آنجا به شهادت رسیدند؟
حسن بالا: همانطور که اشاره شد، این واقعه در سال 2014 و در شهر زاریا رقم خورد و این برنامه طبق روال هر ساله‌ای که در همه کشورهای اسلامی در آخرین جمعه ماه مبارک رمضان برای حمایت از مردم فلسطین راهپیمایی می‌کنند، در آن روز بعد از قرائت دعا و قطعنامه راهپیمایی در حالی که مردم متفرق شده و در حال بازگشت بودند، ارتش در مسیر آمد و به راهپیمایان حمله کرد.
در این واقعه متأسفانه 34 نفر به شهادت رسیدند که در بین این شهدا سه نفر از پسران شیخ زکزاکی به نام‌های احمد، محمود و حمید هم حضور داشتند، در همان ایام خبرنگاری طی یک مصاحبه از شیخ پرسید «پیام شما به هواداران و یا طرفدارانتان چیست؟» شیخ زکراکی در پاسخ گفت: از همه آن‌ها می‌خواهم که صبور باشند، ما منتظر می‌مانیم تا پیکر شهدا را تحویل دهند تا بر اساس آئین اسلامی آن‌ها را تشییع کنیمۀ
از مسؤولان گرفته تا مردم همگی از این رفتار شیخ متعجب شدند و حتی جالب است بدانید که برخی از سیاستمداران نیجریه به خانه شیخ آمدند و به او تسلیت گفتند!
احتمالاً مدعی بودند که اشتباهی رخ داده است!
حسن بالا: بله، دقیقاً.
موسی نافع: بسیاری از مردم نیجریه تصور می‌کردند که با شهادت سه فرزند شیخ زکزاکی در این روز، اتفاق خاصی می‌افتد اما همانطور که گفته شد شیخ به یارانش توصیه کرد که آرامش خود را حفظ کنند، جالب است بدانید فرزندان شیخ نه در راهپیمایی یا تظاهرات روز قدس بلکه پس از دستگیری و زیر شکنجه‌های ارتشی‌ها به شهادت رسیدند، در این واقعه یکی دیگر از فرزندان شیخ به نام علی هم دستگیر شد اما او را نکشتند و او در این جریان فقط شکنجه و مجروح شد.
هنگام وقوع ماجرای حمله به حسینیه بقیه‌الله(عج) شهر زاریا در سال 1394 شما در ایران بودید یا نیجریه؟ اگر در ایران بودید چگونه از رخدادهای آنجا مطلع می‌شدید؟
حسن بالا: ما در آن زمان در ایران حضور داشتیم و اطلاعات مربوط به این ماجرا را هم از طریق اینترنت مطلع می‌شدیم و هم از طریق برخی از دوستان‌مان که در آنجا بودند، تلفنی تماس می‌گرفتیم که یکی از همین‌ها که اتفاقاً دوست نزدیکم بود در این ماجرا به شهادت رسید، ما آن زمان حتی توانستیم با خانه شیخ زکراکی از طریق خانم زینت ابراهیم همسر شیخ، تلفنی تماس بگیریم و در آن ایام با او در ارتباط باشیم، در روزهای انتهایی آخرین پیامی که خانم ابراهیم به ما داد این بود «اگر تماس گرفتید و ما تلفن را جواب ندادیم حتماً شهید شده‌ایم!»
موسی نافع: در همان زمان که نیروهای ارتش مشغول حمله به خانه شیخ زکزاکی بودند من با یکی از یاران و نزدیکانش در آنجا تماس گرفتم و احوالات شیخ را جویا شدم او به نقل از شیخ و در کمال آرامش جواب داد «من راحت هستم و هیچ مشکلی ندارم!» در همان روز دستگیری برخی از دوستداران و هواداران شیخ زکزاکی در مقابل اتاقی که وی اقامت داشت، ایستاده بودند تا مانع حمله ارتش نیجریه به آنجا شوند که در این راه حتی عده‌ای هم در آنجا شهید شدند.
کمی درباره ماجرای پیاده‌روی اربعین اخیر در شهر ابوجا بگویید؛ علت حمله ارتش این بار چه بود؟
حسن بالا: این تجمع در واقع در مورد دو موضوع برگزار شده بود، نخست اجرای مراسم اربعین حسینی بود که این مراسم روالی است که همه ساله در چند روز رخ می‌دهد، یعنی شیعیان از مسیری حرکت می‌کنند و خود را به شهر ابوجا می‌رسانند، مانند همین اتفاقی که هر سال در زمان اربعین در شهر کربلا رخ می‌دهد، اما امسال علاوه بر این، شیعیان نیجریه خواستار آزادی شیخ زکزاکی نیز بودند که به همین جهت متأسفانه این بار با مداخله ارتش مواجه شد.
نافع: مسیر منتهی به شهر ابوجا تقریباً دو الی سه روز طول می‌کشد تا عزاداران از مبدأ به مقصد برسند، یکی از آن مبدأها شهر «سولِجا» است؛ برنامه‌ها از این قرار است که راهپیمایان یا عزاداران ابتدا در اینجا دعا و سپس به سمت ابوجا حرکت می‌کنند، امسال پس از اجرای مراسم شهر سولجا وقتی که عزاداران به سمت ابوجا حرکت و راهپیمایی خود را آغاز کردند، در مسیر حرکت ارتش نیجریه به آن‌ها حمله کرد و تقریباً 10 نفر به شهادت رسیدند.
آیا فقط مسیر زائران پیاده اربعین در همین شهر سولجا است؟
موسی نافع: خیر، مسیر دیگری هم هست، مسیر دوم شهر «مَرابا» است که تقریباً در فاصله 50 کیلومتری شهر ابوجا قرار دارد، یک روز پس از حمله به شهر سولِجا، ارتش بوسیله تانک، آر.پی.جی و خلاصه هر سلاح جنگی که در یک نبرد نظامی از آن استفاده می‌شود برای سرکوب راهپیمایان در مسیر مرابا استفاده کرد، در این مسیر متأسفانه بیشتر از 50 نفر از شیعیان شهید شدند، در دست بیشتر راهپیمایان پرچم امام حسین(ع) قرار داشت و آن‌ها تا آخرین لحظه این پرچم‌ها را بالا نگه داشته بودند و مقاومت می‌کردند.
اتفاقاً در فضای مجازی فیلمی منتشر شده است که فردی پرچم امام حسین(ع) را مقابل نظامیان بالا گرفته و یک نظامی با حمله به این فرد پرچم را از دوست او می‌گیرد و پائین می‌آورد.
موسی نافع: آن فیلمی که شما به آن اشاره می‌کنید، مربوط به وقتی است که تقریباً اکثر افراد را ارتش شهید و مجروح کرده و از بین جمعیت دو یا سه نفر بیشتر زنده نماندند که آن‌گونه مقاومت می‌کردند، متأسفانه آن سه نفر هم پس از دستگیری، به آن شکل فجیعی بوسیله شوکرهای الکتریکی و زیر شکنجه‌های ارتش به شهادت رسیده‌اند که نام دو نفر از آن‌ها «محمد ثانی‌اَسا» و «محمد صحابی» است.
این اتفاق چه بازخوردی در کشور نیجریه داشته است؟
نافع: یکی از اتفاقاتی که پس از این ماجرا رخ داد این بود که در مجلس قانون‌گذاری نیجریه چند تن از نمایندگان مجلس نسبت به این اتفاق اعتراض کردند که در بین معترضان هم مسیحیان بودند و هم مسلمانان اهل سنت. علاوه بر این افراد، این اقدام اخیر ارتش نیجریه صدای اعتراض فعالان حقوق بشری این کشور را هم در آورده است، درگیری ها پیرامون ماجرای اربعین امسال نیجریه به حدی بالا است که دولت را دچار نوعی بلاتکلیفی و سردرگمی کرده است.
حسن بالا: در کنار این اتفاقات، تظاهرات و راهپیمایی‌های اعتراضی نیز هر روز ادامه دارد و شیعیان هم کارهای تبلیغی‌شان در حال انجام است.
وضعیت جسمانی شیخ زکزاکی در حال حاضر چگونه است؟
حسن بالا: الحمدلله رو به بهبود است، اما باید در نظر داشت که وضعیت شیخ به روال گذشته‌اش برنمی‌گردد، چرا که وی در حصر خانگی است و آن پزشکی که حکومت برای درمان شیخ زکزاکی می‌فرستد متناسب با نیارهایی که شیخ دارد، نیست؛ چرا که شیخ برای درمانش نیازمند یک پزشک متخصص است و حتی در مواردی باید برخی از آن‌ها برای مداوا به خارج از نیجریه بیایند.
وضعیت خانم زینت ابراهیم چگونه است؟
حسن بالا: خانم زینت ابراهیم هم در کنار شیخ محصور است و از ناحیه پا مجروح شده‌اند و متأسفانه خیلی نمی‌توانند حرکت کنند.
چه از بین خانواده شیخ زکزاکی و چه از بین اعضای نهضت اسلامی نیجریه، آیا کسی تا به حال به ملاقات و دیدار وی در حصر رفته است؟
حسن بالا: بله اتفاقاً همین چندی قبل تعدادی از نزدیکان شیخ به همراه فرزندش محمد که تازه فرزندش متولد شده، به دیدار او رفتند و خوشبختانه محمد نیز توانسته بود فرزندش را نزد وی ببرد.
از ابتدای ماجرای زاریا دادگاه نیجریه تا به حال چه حکمی در مورد شیخ زکزاکی و یا دولت این کشور صادر کرده و اصلاً رفتارش چگونه بوده است؟
موسی نافع: از روز اول برای شیخ زکزاکی وکیل گرفته شد و او دولت را به دادگاه کشاند، پس از چندین جلسه محاکمه، دادگاه حکم کرد که شیخ از زندان آزاد شود، دولت بابت این رفتارش به او غرامت بدهد و خانه و محل سکونت شیخ زکزاکی هم باید بازسازی شود، اما متأسفانه دولت به هیچ یک از این موارد تا به حال عمل نکرده است.
با این اوصاف، این حکم، بخصوص آزادی شیخ زکزاکی، زمانی محقق می‌شود که دولت فعلی نیجریه یعنی دولت محمد بوهاری برکنار شود، چقدر از عمر حکومت وی مانده است؟
نافع: دقیقاً، از حکومت وی کمتر از چند ماه مانده است و بیشتر مردم هم از حکومت او راضی نیستند.
در نبود شیخ زکزاکی فعالیت‌های نهضت اسلامی چگونه و توسط چه کسی هدایت می‌شود یا به عبارت دیگر، محل رجوع شیعیان نیجریه در نبود شیخ به چه کسی است؟
نافع: تمام آنچه که شیخ زکزاکی به شیعیان نیجریه تعلیم داد، اعم از برنامه‌های فردی و جمعی، هنوز ادامه دارد و تنها فرق امروز با گذشته در این است که هنگامی شیخ حضور داشت، مراسم بزرگتر بود ولی الان این طور نیست علاوه بر این نماینده‌های شیخ نیز هستند و مردم به آن‌ها مراجعه دارند.
حسن بالا: شیخ زکزاکی نماینده‌هایش را در هر شهر و هر قسمت نیجریه به گونه‌ای تربیت کرده است که هرکس وظیفه‌اش را می‌داند؛ به طوری که نیازی به حضور فیزیکی وی نیست.
نقش آل سعود و اسرائیل در حذف شیخ زکزاکی در نیجریه تا به حال چگونه بوده است؟
نافع: این رژیم‌ها تا به حال به طور مستقیم کاری را انجام نداده‌اند، اما جالب است که بن سلمان، شاهزاده سعودی در مصاحبه‌ای که با رادیوی دویچه‌وله آلمان داشت رسماً اعتراف کرد به خاطر نفوذ ایران در آفریقا ما هم مجبور شدیم که در آنجا حضور پیدا کنیم و او در اعترافاتش به وضوح به کارهایی که رژیم سعودی تا به حال برای سرکوب شیخ زکزاکی و نهضت اسلامی انجام داده بود، اشاره کرد.
تعلق خاطر مردم و شیعیان نیجریه به بحث ولایت فقیه و انقلاب اسلامی ایران چگونه است؟
نافع: از ابتدای انقلاب اسلامی ایران تقریباً در تمامی خانه‌های مسلمانان نیجریه روال بر این بوده و هست که یک تصویر از امام خمینی(ره) در آن خانه باشد و در اینجا اصلاً بحث بر سر خانه‌های اعضای نهضت اسلامی نیست، چرا که برخی از آن‌ها اصلاً این نهضت را به درستی نمی‌شناختند ولی به شخص امام خمینی (ره) تعلق خاطر داشتند.
بعد از گسترش فعالیت‌های نهضت اسلامی، امروز شاهد آن هستیم که از بین شیعیان نیجریه، تقریباً 90 درصد از آن‌ها مقلد شخص آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب هستند، در حال حاضر، چه در خانه و چه در مراسمی که شیعیان برگزار می‌کنند تصاویر امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب در آن جا نصب می‌شود.
چطور می‌شود به شیعیان نیجریه کمک کرد؟
حسن بالا: به نظر من بهترین کمکی که ایرانی‌ها می‌توانند به نهضت اسلامی داشته باشند حضور آن‌ها در فضای مجازی و حمایت آن‌ها از این نهضت در این عرصه است، چون حکومت نیجریه از این فضا می‌ترسد، در کنار این از برادران و خواهران ایرانی تقاضا می‌کنیم که در حسینیه‌ها و سایر اماکن مذهبی برایمان دعا کنند.