جهان در زمینه حملات شیمیایی متاسفانه گذشته تیره و اندوهباری دارد. بیش از 2000 سال است که نبوغ انسانی در راستای استفاده از سموم طبیعی و انسانی به عنوان سلاح به کار گرفته میشود.
به گزارش پایداری ملی،جهان در زمینه حملات شیمیایی متاسفانه گذشته تیره و اندوهباری دارد. بیش از 2000 سال است که نبوغ انسانی در راستای استفاده از سموم طبیعی و انسانی به عنوان سلاح به کار گرفته میشود. در سال 600 قبل از میلاد ارتش آتن منابع آب شهر کایرها را با گیاهان سمی آلوده میکند. نیروهای پلوپونزی از گاز سولفور در سال 479 در حمله به شهر پلاتیا استفاده کردند. در سال 1675 فرانسه و آلمان معاهده استراسبورگ را درباره منع استفاده از سلاحهای شیمیایی امضا کردند در سال 1845 در جریان تسخیر الجزایر توسط فرانسه نیروهای فرانسوی بیش از 1000 عضو یک قبیله بربر را در غاری زندانی کردند و سپس از دودهای سمی برای کشتن آنها استفاده کردند.
در فاصله سالهای 1861 تا 1865 در طول جنگهای داخلی آمریکا هم شهروندان و هم نظامیان از پرتابههای گاز کلر استفاده کردند. در سال 1914 و در جریان جنگ جهانی اول فرانسه برای اولینبار از نارنجکهای اشکآور استفاده کرد و در اکتبر همان سال ارتش آلمان از کلروسوالفور علیه نیروهای بریتانیا استفاده کرد و در طول جنگ جهانی اول بارها و بارها از این سلاحها استفاده شد. در واقع جنگ جهانی اول، بزرگترین سابقه استفاده از سلاحهاي شیمیایی در تاریخ جنگهاي بشر به شمار میرود.
علیرغم وجود برخی معاهدات و اسناد الزامآور، تقریباً تمامی دولتهاي بزرگ درگیر در این جنگ، به نحوي نسبت به تولید یا انباشت یا استفاده از این سلاحها اقدام کردند.در نهایت جنگ جهانی اول با بیش از 1.3 میلیون نفر تلفات ناشی از سلاحهای شیمیایی به پایان رسید. به دنبال این فاجعه کشورهای درگیر توافقنامه ژنو را در سال 1925 امضا کردند.
در مقدمه این پروتکل تاکید شده است که استفاده از گازهای خفهکننده و سمی و همچنین تمامی مایعات و مواد و تجهیزات مشابه، از سوي وجدان عمومی جهان متمدن محکوم شده و برخی از قدرتهاي بزرگ نیز در جنگهاي میان خود، استفاده از این گازها و تجهیزات را ممنوع کردهاند و این ممنوعیت باید به نحو فراگیر در حقوق بینالملل پذیرفته شود.
اما در سال 1935 علیرغم اینکه ایتالیا از امضاکنندگان پروتکل ژنو بود، بنیتو موسیلینی در جنگ با اتیوپی از گاز خردل استفاده کرد. در سال 1936 شیمیدان آلمانی کار ترکیب پالایش و خالصسازی یک عامل شیمیایی قوی بنام تابون را تمام کرد که اگرچه با عنوان آفتکش ساخته میشد اما بعدها در جنگ جهانی دوم به کار گرفته شد. در طول جنگ جهانی دوم نیز گازهای شیمیایی در اردوگاههای کار اجباری نازیها بارها و بارها برای کشتن غیرنظامیان به کار گرفته شد.
در فاصله سالهای 1961 تا 1971 ایالات متحده از عامل ناپالم در جنگ ویتنام استفاده میکند. در سال 1972 معاهده منع اشاعه سلاحهای شیمیایی تکمیل شد که برمبنای آن هر گونه تحقیق و توسعه و تولید و نگهداری این سلاحها ممنوع می شد اما باز هم ماجرا ادامه یافت. یکی از سیاهترین برگهاي این داستان، استفاده عراق از سلاحهاي شیمیایی از جمله گاز تابون علیه ایران و علیه کردهاي عراق است؛ امري که به خودي خود نیز فجیع و دلهرهآور و تأثربرانگیز است. دولت عراق در طول جنگ علیه ایران، برخلاف تعهدات بین المللی و در نقض آشکار قواعد حقوقی حاکم بر مخاصمات مسلحانه، اقدام به تهیه و تولید و انبارداري و استفادة مکرر از سلاحهاي شیمیایی کرده است.
تاسف بارتر اینکه بعدها طبق گزارشات سازمان ملل مشخص شد که دولت عراق که امکان تولید و توسعه تجهیزات لازم برای برنامه تسلیحاتی خود نداشت در اوایل دهه 1980 بیش از هزار تن عامل خردل از کشورهای اروپای غربی و ایالات متحده وارد کرده است.در سال 1997 بار دیگر توافقنامه خلع سلاحهای شیمیایی امضا شد اما بعد از آن نیز بارها از این سلاحها استفاده شد و در همین اواخر نیز تحقیقات نشان داده است که گروه تروریستی داعش از بدو پیدایش تا کنون دهها بار در مناطقی از عراق و سوریه از این سلاحها استفاده کرده است. تاریخ نشان داده است که به توافقنامهها و پروتکلها نمیتوان بیش از حد اطمینان داشت و باید همواره آماده مقابله با چنین تسلیحاتی بود.
نظر به تمامی این فراز و فرودها و بدعهدیها جمهوری اسلامی ایران که خود از قربانیان این حملات بوده و دشمنان نیز برای به زانو درآوردن آن هیچ پیماننامه و معاهدهای را محترم نمیشمارند برای محکم کردن کمربند دفاع غیرعامل، سازمان پدافند غیرعامل را بر اساس فرمان مقام معظم رهبری (مدظلهالعالی) در سال 1382 تشکیل داد. پدافند غيرعامل در واقع عبارت است از مجموعه اقدامات غيرمسلحانه که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسيبپذیری، تداوم فعاليتهای ضروری، ارتقای پایداری ملی و تسهيل مدیریت بحران در مقابل تهدیدات و اقدامات نظامی دشمن میگردد. یکی از بخشهای اصلی سازمان مذکور قرارگاه پدافند شیمیایی است.
این قرارگاه به تعبیر رئیس سازمان در جهت مدیریت بر کل فرآیند پیامدهای تهدیدات شیمیایی بر کشور در سازمان تشکیل شده است و موضوع تهدید شیمیایی با سه منشا؛ حوادث شیمیایی، نشت صنعتی(که یک منشا آن هم میتواند حوادث تروریستی شیمیایی باشد) و حوادث جنگی شیمیایی را رصد میکند. باید اضافه کرد مسئله تهدیدات شیمیایی تنها به مسئله جنگ مربوط نمیشود چرا که امروزه منابع شیمیایی و پتروشیمی بخش اعظمی از توان اقتصادی کشورها و از جمله کشور ما را شامل میشود.
مهمات جنگی، قطعات خودرو، مصالح ساختمانی، الیاف و البسه رنگها، کودها و سموم، رزینها و حلالها مواد بهداشتی و آرایشی، ضدعفونیکنندهها افزودنیهای غذایی، نفت و کاتالیستها، روغنهای صنعتی، روانسازهای گازی همه و همه در درون حوزه شیمیایی قرار میگیرند به نحوی که نمیتوان صنعت را بدون مواد شیمیایی متصور شد. در این شرایط باید به سه موضوع ایمنی، امنیت و دفاع توجه شود.
در ایمنی لزوم مقرراتگذاری و تعیین ضوابط کار با لوازم شیمیایی و حفظ و نگهداری و کار با سموم و گازها و مواد مورد توجه قرار میگیرد. در موضع امنیت به برقراری نظامات کنترلی و پیامدهای احتمالی سوءنیت گروههای خرابکار و تروریستی توجه میشود و در لایه دفاع مباحثی از جنس پیشگیری، پایش خطر و کنترل خطر و رفع آلودگیها در حوادث و خنثیسازی و نجات مصدومین و چرخه درمان مورد توجه قرار میگیرد. در پدافند شیمیایی زیرساختهای شیمیایی مانند کارخانجات بایستی از لحاظ فرایند تولید و پردازش و انتقال و مصرف مواد شیمیایی بررسی و آنجایی که ریسک وجود دارد آسیبشناسی و مصونسازی شود. پدافند شیمیایی امروز در کشور دارای چرخهای میباشد که مراحل آن شامل رصد و پایش، هشدار تشخیص، امداد و نجات، بهداشت و درمان، تحدید منطقه جابجایی و اسکان جمعیت، رفع آلودگی، مصونیت و ایمنسازی زیرساختها، بازتوانی منابع آسیبدیده، فرهنگسازی، آموزش، اطلاعرسانی و ایجاد آمادگی مجدد میباشد. قرارگاه پدافند شیمیایی در سازمان پدافند غیرعامل کشور با اشراف بر مباحث مطرحشده و با تدوین سند راهبردی تمام ظرفیت خود را در حوزههای مورد اشاره به کار گرفته است. یکی از مباحثی که این قرارگاه دنبال میکند بحث آموزش و فرهنگسازی است.
ارتقای آگاهی عمومی از طریق اجرای آموزشهای لازم و ارتقای دانش و توان ظرفیتهای مردمی در مواجهه با تهدیدات و حوادث شیمیایی از اهم برنامهها و اولویتهای این قرارگاه است. مکانیابی مراکز جدید، دستهبندی مراکز و پهنهبندی سطوح پرخطر در ارتباط با تهدیدات شیمیایی، نگاه آمایشی به مناطق مختلف کشور، اولویت کاهش آسیبپذیری مراکز جمعیت و لزوم جاسازی کارخانجات شیمیایی از مراکز جمعیتی و اهمیت دادن به شریانهای حمل و نقل مواد شیمیایی و ایمنسازی آنها از اولویتهای مهمی است که توسط قرارگاه پدافند شیمیایی دنبال میشود. بدون تردید با نظر به اهمیت شایان توجه این حوزه اگرچه گامهای ارزشمند و کمنظیری برداشته شده است اما هنوز راه درازی تا پراکندن سپر پدافندی پایدار در حوزه شیمیایی در کشور وجود دارد و باید این موضوع بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.