بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار دست‌اندرکاران کنگره‌ی شهدای استان خراسان جنوبی که در تاریخ ۱۴ آبان ۹۷ برگزار شده بود، صبح امروز (سه‌شنبه ۱۳۹۷/۹/۲۰) در محل برگزاری این همایش در حسینیه جماران بیرجند منتشر شد. رهبر انقلاب اسلامی در بخشی از سخنان خود به سه نفر از شخصیت‌های عالِم و وارسته دینی اسلام اشاره کردند، شخصیت‌هایی که هر کدام در دوران حیات خود وزنه‌ای برای جبهه حق بود و وجودشان ضربه‌ای سنگین برای دشمنان دین به حساب می‌آمد. رهبر انقلاب اسلامی در سخنان خود از این شخصیت‌های بزرگوار با عنوان «سه مُلای بزرگ» یاد کردند و فرمودند:
«.. بنده البتّه با بیرجند و آن استان مؤمن‌خیز و عالِم‌خیز از قدیم آشنا هستم؛ استان خراسان جنوبی این‌جور بوده؛ هم مردم مؤمنی در آن استان بوده‌اند ـ چه در خود بیرجند، چه در قائن و چه در بقیّه‌ی شهر‌های استان ـ. هم علمای برجسته‌ای و بزرگی در این استان بوده‌اند که حالا در زمان ما و آنچه خود ما از نزدیک دیده‌ایم، مرحوم آقای تهامی، مرحوم آقای آیتی، مرحوم آقای عارفی، این سه نفر ملّای بزرگ که دو نفر از این‌ها تحصیل کرده‌های نجف بودند. مرحوم آقای آیتی شاگرد مرحوم آقاضیاء بود؛ مرحوم آقای تهامی شاگرد آقای نائینی بود؛ آقای عارفی هم شاگرد مرحوم حاج شیخ (عبدالکریم حائری) در قم بود، از فضلای قم بود».
در ادامه به اجمال به معرفی این عالم وارسته می‌پردازیم.
آیت‌الله جواد عارفی
آیت‌الله جواد عارفی در اولین روز ذی‌الحجه ۱۳۰۹ هجری قمری در روستای خرمی (در نزدیکی اناران و زادگاه اجداد شهدای آخوندی) از توابع نهبندان به دنیا آمد. از جمله اساتید این عالم وارسته آیت‌الله محمد علی صفایی، شیخ ابوالقاسم قمی، حاج شیخ مهدی پایین شهری و به ویژه آیت‌الله عبدالکریم حائری بودند.
یکی از اقدامات ارزشمند او، بازسازی مدرسه علمیه معصومیه در سال ۱۳۲۰ هجری شمسی و تربیت صد‌ها عالم و روحانی بود. آیت‌الله عارفی در ذی‌الحجه الحرام سال ۱۳۵۴ هجری قمری با اجازه نامه‌ای از آیت‌الله محمد مهدی مازندرانی به درجه اجتهاد نائل آمد. علاوه بر این، او در جریان کشف حجاب دوره رضاخان بار‌ها به افشاگری و سخنرانی آتشین بر ضد کار‌های او پرداخت. زمانی که رضاخان فرمان شیطانی کشف حجاب را صادر کرد آیت‌الله عارفی به مخالفت و افشاگری پرداخته و در سفر‌های تبلیغی اصفهان، تهران، اراک، مباحث مختلف روز و به ویژه ضرورت و اهمیت حجاب را در اسلام مطرح کرد که سرانجام دو سال تمام نیز تبعید شد. او سرانجام در نیمه شب عید قربان شب شنبه ۹ ذی‌الحجه ۱۴۲۱ هجری قمری برابر با سوم اسفند ۱۳۸۰ هجری شمسی در سن ۱۱۲ سالگی از دنیا رفت و در قطعه دوم مزار شهدای شهرستان بیرجند به خاک سپرده شد.
کتاب «جرعه نوش عرفان» تألیف محمد نظام دوست تامند از جمله کتاب‌هایی است که با هدف آشنایی اقشار مختلف مردم با زندگی و شخصیت آیت‌الله حاج شیخ جواد عارفی تهیه شده است. تألیف این کتاب حدود یکسال و نیم طول کشید و محتویات آن به طور خلاصه شرح خاطراتی از زبان دانشجویان، طلاب و افرادی است که با آیت‌الله عارفی ارتباط داشته‌اند.
آیت‌الله سید حسن تهامی
مرحوم آیت الله سیّد حسن تهامی در سال ۱۳۱۴ هجری قمری (۱۲۷۶ ه. ش) در بیرجند متولد شد. او از شاگردان برجسته آیت‌الله نائینی و مرحوم میرزا بود. او پس از سپری کردن تحصیلات علوم دینی در بیرجند، مشهد و نجف به عالی‌ترین مراتب اجتهاد دست پیدا کرد و تصدیق اجتهاد خود را از حضرات نائینی و اصفهانی و سایر عالمان بزرگ آن زمان دریافت کرد.
یکی از اقدامات ارزشمند این عالم ربّانی، تأسیس مدرسه علمیه معصومیه، تأسیس کتابخانه‌ای شامل ۷۰۰ جلد کتاب و وقف آن به محصّلین و پایه‌گذاری سه مسجد: خیرآباد نو، مسجد رضوی، مسجد خضر علی بوده است.
رهبر معظم انقلاب اسلامی در سال ۱۳۷۰ در مراسمی به بیان خاطره‌ای از آیت‌الله تهامی پرداخته‌اند:
«مرحوم آقا سیّد حسن تهامى که از شاگردان خوب مرحوم میرزا و همعرض و همقران با آقاى خویى و آقاى میلانى و ملاى حسابىاى بود، مىگفت که ما ده، دوازده نفر شدیم که اسم آقاى خویى و آقاى میلانى و مرحوم آسیّد على مدد قاینى و خودش و چند نفر دیگر را مىآورد و بعد از اینکه مرحوم میرزا فوت کرد، چند صباحى دور و بر مرحوم آسیّد ابو الحسن رفتیم و گفتیم که ترتیبى به حوزه داده بشود؛ طلبهها از مسائل جدید مطلع بشوند و احیاناً زبان خارجى بخوانند؛ آن وقتهایى بود که تازه این افکار اروپایی‌ها راه افتاده بود و به همه جا مىآمد. ایشان مىگفتند که جلسهى اول مرحوم سیّد از حرف ما استقبال کرد؛ اما جلسهى دوم که براى نتیجهگیرى رفتیم، به نتیجه نرسیدیم! ایشان مىگفتند که بین بیرونى و اندرونىِ سیّد اتاق کوچکى بود که اتاقِ نشستن خود ایشان بود؛ دیدیم در باز شد و درحالىکه عبا روى دوشش نیست و دکمههاى قبایش را هم نبسته است پیدا بود که براى نشستن نیامده بود وارد جمع ما شد؛ ما بلند شدیم و احترام کردیم؛ گفت: نه، من داخل نمىآیم؛ خواستم همین قدر بدانید که این وجوهاتى که من مى‌دهم، ملک شخصى من است؛ براى اینکه من قبلًا قرض مىکنم و شهریه را مى‌دهم؛ بعد که وجوهات مىآید، قرضم را ادا مىکنم؛ بنابراین آن وقتى که این شهریه داده مىشود، ملک شخصى من است که داده مىشود و من راضى نیستم که جز فقه و اصول، طلبه به کار دیگرى اشتغال داشته باشد و بخواهد شهریه بگیرد. این را گفت و در را بست و رفت! حالا در این فاصله‌ى یک هفته، ۱۰ روز چه کسى خدمت ایشان رفته بود و چه گفته بود، آدم نمىداند».
آیت الله تهامی دومین نفر از سمت چپ
«باروی قفقاز، دو قرن مبارزه مسلمانان قفقاز، بحران فرهنگ اسلامی، چین و هنر‌های اسلامی، سیاست و دیانت در اسرائیل، فرهنگ اعلام تاریخ اسلام، مسائل هنر و زیبایی‌شناسی، نگارگری اسلامی» از جمله آثار آیت‌الله تهامی محسوب می‌شود که در میان آنها، کتاب فرهنگ اعلام تاریخ اسلام در سال ۱۳۸۶ به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، از طرف وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی معرفی و برگزیده شده است. او سرانجام در سال ۱۳۸۵ ه. ق. و ۱۳۴۴ ه. ش. از دنیا رفت و طبق وصیت خود در مسجد صاحب الزمانی خیرآباد نو به خاک سپرده شد.
آیت‌الله محمد حسین آیتی
آیت‌الله شیخ محمّد حسین آیتی، در نیمه ماه ذی‌القعده سال ۱۳۱۰ هجری قمری در روستای مهمویی از توابع بیرجند چشم به جهان گشود و تا بیست سالگی در محضر پدر و در مدرسه معصومیه بیرجند مقدمات علوم اسلامی را فرا گرفت. او علاوه بر تسلط در فقه شیعه در فن سخنوری، شعر و نثر تبحر خاصی داشت.
از وی اشعاری به فارسی و عربی باقی مانده که نمونه‌هایی از آن را می‌توان در کتاب بهارستان او یافت. این کتاب که در سال ۱۳۲۷ در تهران به چاپ رسید، شامل چهار مقاله است: مقاله اول در ذکر اسامی قری و قصبات و مزایای بلوکات، مقاله دوم درباره اوضاع ملکی و سیاسی و امور واقعه قهستان از عهد ملوک ساسانی تا دولت قاجاریه، مقاله سوم در مورد اماکن متبرکه و بقاع شریفه و مقاله چهارم درباره تراجم رجال و بزرگان قهستان از امرای عظام، وزرای والا مقام، علمای اعلام و شعرای شیرین سخن است که به شرحی از خود مولف خاتمه یافته است. گفتنی است چاپ دوم این کتاب نیز در سال ۱۳۷۱ شمسی با نظارت استاد احمدی بیرجندی در مشهد منتشر و روانه بازار کتاب شد.