شاخصی برای بهبود تاب‌آوری شهرها در برابر زلزله

 از ابتدای خلقت تاکنون، بلایا در زندگی انسان‌ها تأثیرات منفی بر جای گذاشته‌اند و در مقابله با آن‌ها، افراد و جوامع تلاش کرده‌اند تا قرار گرفتن در معرض پیامدهای این بلایا را کاهش داده و مقیاس‌هایی را برای بررسی تأثیرات اولیه آن‌ها ایجاد کرده و به نیازهای پس از بروز بلایا و بازگشت به شرایط اولیه پاسخ دهند. بلایای طبیعی همواره به‌عنوان پدیده‌های تکرارشونده در طول حیات بشر وجود داشته و در آینده نیز وجود خواهند داشت. وقوع حوادثی نظیر سیل، زلزله و طوفان، در اغلب موارد تأثیرات مخربی بر سکونتگاه‌های انسانی گذارده و تلفات سنگینی بر آنان وارد ساخته است.

در رابطه با سوانح طبیعی، مفهومی تحت عنوان «تاب‌آوری» عنوان شده است. طبق تعریف استراتژی بین‌المللی کاهش بلایای سازمان ملل، UNISDR، تاب‌آوری، ظرفیت یک سیستم، جامعه یا اجتماع در معرض خطر برای سازگارشدن، مقاومت کردن یا تغییر برای رسیدن به سطح قابل قبولی از عملیات و ساختار و ادامه آن است. این موضوع به نحوی تعیین می‌شود که سیستم اجتماعی قادر به سازمان‌دهی خود برای افزایش این ظرفیت، آموختن از بلایای گذشته و حفاظت آتی بهتر بوده و امکان بهبود ارزیابی‌های کاهش امکان خطر را داشته باشد.

در این خصوص، پژوهشگرانی از دانشگاه علم و صنعت و دانشگاه تهران با توجه به لزوم کمی‌سازی تاب‌آوری و ایجاد معیاری برای مقایسه استراتژی‌های مقاوم‌سازی و افزایش تاب‌آوری شهرها، ابتدا ابعاد و شاخص‌های تاب‌آوری را با استفاده از مطالعات صورت گرفته در این زمینه و همچنین نظر خبرگان، استخراج کرده و سپس به تدوین یک شاخص کلی برای تاب‌آوری پرداخته‌اند.

طبق تعاریف انجام شده، ابعاد اصلی تاب‌آوری شامل ابعاد اجتماعی، فنّی، امنیتی، اقتصادی، نهادی و کالبدی هستند که هرکدام نیز شاخص‌هایی دارند.

بر اساس اطلاعات ارائه‌شده توسط محققان مورد اشاره، بُعد کالبد که معرف ساختار شهر است، بیشترین سهم را تاب‌آوری مقابل زلزله دارد. پس‌ازآن، بُعد امنیت، مهم‌ترین عامل در تاب‌آوری شهر است.

رضا قاسمی، پژوهشگر شهرسازی دانشگاه علم و صنعت و همکارانش در این پژوهش می‌گویند: «در رابطه با شاخص‌ها، در بُعد کالبدی، شاخص نسبت ارتفاع ساختمان به عرض معبر، بیشترین تأثیر را ازنظر کارشناسان بر تاب‌آوری شهری در مقابل زلزله داشته است. اما تعداد طبقات ساختمانی، تأثیر اندکی به نسبت دیگر شاخص‌ها دارد زیرا درصورت ساخت با استفاده از سازه مناسب، وجود فضای کافی در معبر و دسترسی مناسب به معابر، تعداد طبقات ساختمانی اهمیت چندانی در بروز آسیب‌پذیری ندارد».

شاخص تاب‌آوری ارائه‌شده توسط محققان فوق، ابزاری توانمند به‌منظور تصمیم‌گیری و بهینه‌سازی برنامه‌های مربوط به افزایش تاب‌آوری شهری است.

آن‌ها اعتقاد دارند: «روش بیان‌شده در این تحقیق به‌عنوان ابزاری برای تصمیم‌گیری و انتخاب استراتژی‌های مقاوم‌سازی در مدیریت بحران کاربرد دارد. به‌عنوان‌مثال با استفاده از این شاخص و برآورد تغییرات در بخش‌های گوناگون می‌توان استراتژی‌های بهبود تاب‌آوری را با یکدیگر مقایسه کرد و راهکاری اقتصادی را برگزید».

قاسمی و همکارانش می‌افزایند: «شاخص معرفی‌شده برای شهرهای مختلف و همچنین استراتژی‌های مختلف مقاوم‌سازی و افزایش تاب‌آوری قابل محاسبه است. بنابراین امکان آن را فراهم می‌کند که استراتژی بهینه ازنظر افزایش تاب‌آوری انتخاب شود. همچنین برنامه‌ریزان و تصمیم‌سازان، این امکان را دارند که اثرات بخش‌های گوناگون را در تاب‌آوری شهر یا منطقه مورد مطالعه مشاهده کنند».

اطلاعات فنی و تخصصی مربوط به این شاخص، به‌صورت مقاله‌ای علمی پژوهشی در فصلنامه «امداد و نجات» متعلق به مؤسسه آموزش عالی علمی- کاربردی هلال ایران منتشر شده‌است.