مهر ماه سال ۹۶ ترامپ ابتدا اظهار کرد برجام را تایید نخواهد کرد و در اردیبهشت ماه ۹۷ اعلام کرد از برجام بیرون خواهد آمد؛ حدودا چهار ماه از اعلام خروج آمریکا از برجام گذشته است. در این بازه زمانی کارشناسان و متخصصین تحریمی در دولت سابق و کنونی آمریکا در فضاهای تخصصی و رسانه‌ای اظهاراتی داشته‌اند مبنی بر اینکه تحریم‌های جدید تاثیرگذار نخواهند بود و در مواردی هشدار داده‌اند به دلیل استفاده ناشیانه و نادرست ترامپ از ابزار تحریم، دوره ترامپ می‌تواند آخرین دوره‌ای باشد که تحریم‌های آمریکا اثرگذاری داشته باشد و حتی می‌تواند به صورت بومرنگ، به اقتصاد آمریکا برگردد و به آن آسیب بزند. براین اساس، با بررسی اظهارت تخصصی کارشناسان تحریمی آمریکا، سه دسته دلایل را می‌توان برای عدم اثرگذاری تحریم‌ها برشمرد که در این گزارش به آنها اشاره شده است.
عدم همراهی متحدان و شرکای آمریکا
اولین دلیل برای ناکارآمدی تحریم‌ها که توسط کارشناسان آمریکایی بر روی آن تاکیده شده است، عدم همراهی متحدین و شرکای آمریکا مانند دوره قبلی تحریم است؛ چرا که آمریکا به طور مستقیم با ایران رابطه تجاری و اقتصادی ندارد و برای اعمال حداکثر فشار نیاز است کشورهایی که با ایران روابط تجاری گسترده دارند، در اعمال تحریم‌ها با آمریکا همراه شوند.
در این رابطه دانیل گلاسر، معاون سابق وزیر خزانه داری آمریکا درامور تامین مالی تروریسم و جرایم مالی، معتقد است که: «تحریم ها صرفا یک ابزار هستند. آن ها سیاست گذاری نیستند. در مقابل، علیرغم اظهارنظرهای جدی آمریکا، اهداف آمریکا غیرشفاف هستند. حتی استراتژی که آمریکا قرار است از طریق آن، به این اهداف دست پیدا کند، نامعلوم است. فشارهای اقتصادیِ تنبیهی علیه ایران تاثیر جدی و مخربی خواهد داشت. اما تحریم ها همیشه زمانی موثرتر خواهند بود که توسط کشورهای زیادی اجرایی شوند. در نتیجه، می توان گفت: انزوای روز افزون آمریکا از متحدان قدیمی می تواند زیان آورتر هم شود[۱]».
ریچارد نفیو نیز در مورد اثرگذاری تحریم‌های نفتی گفته است: «چالش اجراییِ دشوارتر زمانی خواهد بود که صادرات نفت در نوامبر تحریم شود: در آن موقع، شرکت های انرژی بزرگ که از ایران خارج می‌شوند، احتمالا با عملیات های کوچکتری جایگزین شوند که خواهند توانست به طور بالقوه با گرفتن مصونیت، در ایران فعالیت کنند و بدین ترتیب تاثیر تحریم ها در بلند مدت را کاهش دهند[۲]».
از طرف دیگر الیزابت روزنبرگ و پیتر ایی. هارل که به ترتیب به عنوان مشاور ارشد حوزه تحریم‌ها در وزارت خزانه‌داری آمریکا بین سالهای ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۳ و معاون تحریم‌ها و تهدیدات مالی در اداره امور اقتصادی وزارت کشور ایالات متحده بین سالهای ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۴ فعال تحریم‌ها بودند، در یادداشت تحلیلی در نشریه فارین‌پالیسی در تاریخ ۲۰ بهمن ۹۶ با عنوان «استفاده ترامپ از تحریم‌ها ممکن است ناپایدار باشد- رئیس‌جمهور نیرومندترین ابزار سیاستی خود را با خطر تضعیف مواجه می‌سازد» به موارد نگران‌کننده‌ای اشاره کردند که ممکن است باعث شود این موارد جلوی اثرگذاری تحریم‌های آمریکا را بگیرد[۳].
الیزابت روزنبرگ و پیتر ایی. هارل با اشاره به اولین نشانه نگران کننده که عدم همراهی متحدین و شرکای آمریکا است، می‌نویسند: «اولین نشانه نگران کننده این است که استفاده تند و شدید ترامپ از تحریم‌ها، در حال تضعیف همکاری با متحدین است. در حالی که آمریکا اهرم تحریمی قوی تری نسبت به بقیه کشورها دارد، واقعیت این است که تحریم‌های آمریکا زمانی تاثیر قوی دارند که متحدین فشارهای موازی و هماهنگ‌شده‌ای اعمال کنند. این موضوع به ویژه برای اهداف تحریمی مثل روسیه و ایران صادق است که روابط اقتصادی عمیق‌تری با بقیه کشورها نسبت به آمریکا دارند. همکاری با کشورهای آسیایی و اروپایی برای موفقیت تحریم‌های ایران بین ۲۰۱۲ و ۲۰۱۵ ضروری بود، چرا که ایالات متحده نفت ایران را خریداری نمی‌کرد». بنابراین اقدام یک‌جانبه و عدم‌همکاری با متحدین یکی از عواملی است که باعث کندی چاقوی تحریم می‌شود چرا که همراهی آنها برای اثرگذاری تحریم‌ها بر روی بخش انرژی لازم است و شرکا و متحدین آمریکا از خریداران عمده نفت ایران هستند.
آنها در ادامه در مورد لزوم همراهی و همکاری متحدین و شرکای آمریکا می‌نویسند: « چه خوشمان بیاید چه نیاید، اگر دولت ترامپ به طور چشمگیری سرمایه‌گذاری در دیپلماسی انرژی برای همراستا کردن متحدین آمریکا با این تحریم‌ها را بیشتر کند، تنها در این صورت است که می‌تواند تاثیر اقتصادی حقیقی را در بازه زمانی میان مدت و طولاتی مدت اعمال کند. علاوه بر این، تحریم‌ها تنها در راهبرد کلانی که در آن اعمال می‌شوند، خوب هستند. بنابراین اجرای آن بدون همراهی متحدین برای مقابله با تهدیدهای بزرگ امنیت جهانی باعث می‌شود که راهبرد و ابزار ترامپ بی تاثیر شود».
در همین ارتباط، طبق گزارش ۴ ماهه اول سال ۹۷ سازمان توسعه و تجارت(وزارت صنعت، معدن و تجارت) کشورمان، کشورهای چین، عراق، هند، ترکیه، پاکستان، عمان، روسیه که در ردیف ۱۰ مقصد اول صادراتی و ۱۰ مبدا اول وارداتی ایران هستند اعلام کرده اند که با تحریم‌های آمریکا همراهی نخواهند کرد.
فناوری‌های مالی نوین
چالش برانگیزترین نقطه تحریم‌های آمریکا برای ایران، سیستم مالی آمریکا است که با استفاده از دلار و سیستم پیام‌رسان مالی SWIFT، آمریکا می‌تواند جلوی انتقال درآمدهای نفتی ایران را بگیرد و از طرفی بانک‌ها، موسسات مالی و شرکت‌هایی که با ایران کار می‌کنند را شناسایی کند و جلوی آنها را با اقدامات تنبیهی بگیرد.
در همین ارتباط، بسیاری از کشورهای دنیا به دلایل متعددی که هیچ ارتباطی هم به تحریم ندارد، سالهاست از سیستم های پیام رسان مالی مستقل از سوئیفت استفاده می کنند و طی سالهای اخیر نیز استفاده از فناوری های مالی نوین مانند بلاک چین رونق یافته است.
براین اساس، بسیاری از کارشناسان داخلی نیز اذعان دارند که راهکارهای موثر دور زدن تحریم‌های مالی آمریکا علیه ایران، استفاده از فناورهای مالی نوین مانند بلاک‌چین و سیستم پیام رسان مالی مستقل و پیمان‌های پولی دوجانبه و چندجانبه برای بی‌نیاز شدن از ارز و سیستم پیام‌رسان مالی آمریکا است و همین موارد بزرگ‌ترین چالش‌ها برای کارآمدی تحریم‌های ترامپ به شمار می‌روند.
در مقاله خانم روزنبرگ و آقای ایی.هارل ، بزرگ‌ترین نشانه نگران‌کننده‌ای که وجود دارد عبارت است از در نظر نگرفتن قابلیت‌ها و ظرفیت‌های جدید در فضای مالی و فناوری مالی توسط تیم ترامپ که می‌تواند به شدت بر روی تاثیرگذاری تحریم‌ها اثر بگذارد.
رونبزرگ و هارل در این مورد می‌نویسند:«شاید نگران‌کننده‌ترین نشانه مبنی بر اینکه ترامپ سکان‌دار پایان دوره تحریم‌های قدرتمند آمریکاست این است که تیم او جلوتر از روندهای جدیدی که نفوذ تحریم‌های آمریکا را کاهش می‌دهند، نیستند. در دهه آتی فناوری‌های مالی جدید مثل ارزمجازی و مکانیسم‌های بین‌المللی بر اساس بلاک‌چین، می‌تواند به صورت چشمگیری تاثیر تحریم‌های آمریکا را به باد بدهد. بازرگانانی که به دنبال کم کردن هزینه‌ها هستند، ابتکارات فناوری‌های مالی را پیش می‌برند؛ اگرچه، استفاده بدون احتیاط تحریم‌های آمریکا می‌تواند به هجرت چین، روسیه و بقیه رقبای آمریکا از ارز و بازارهای ایالات متحده سرعت ببخشد. دولت ترامپ نیاز به تلاش‌های نسبتا جدیدی برای درک و تطبیق با خطرات احتمالی که برای کاهش قدرت تحریم‌های آمریکا تهدیدآمیز هستند دارد».
همین صحبت‌ها را خانم روزنبرگ در جایی دیگر اظهار می‌کند. خانم روزنبرگ در نشست اندیشکده بنیاد دفاع از دموکراسی در مورد روش‌های چالش برانگیز دور زدن تحریم توسط ایران گفته است:«این احتمال در آینده وجود دارد که از طرفی دلار به اندازه کافی ارز قوی و به صرفه‌ای نباشد و از طرف دیگر افراد برای اینکه وارد ناحیه تحریم‌های آمریکا نشوند، از آن استفاده نکنند. اما من فکر می‌کنم که ما باید به بعضی از این تاکتیک‌های دورزدن کلاسیک نگاه کنیم و اگر آنها همچنان کارایی داشته باشند، همان راه‌های اصلی خواهند بود که ایران از آنها برای دور زدن استفاده خواهد کرد و این جایی است که ما باید بر روی آن تمرکز کنیم و نیروی اجرایی داشته باشیم. بنابراین، هنوز هم پول نقد زیاد یک مشکل بزرگ است، شرکت‌های پوششی و کمبود اطلاعات مفید و مناسب در رابطه با مالکیت، هنوز یک مشکل بزرگ است؛ جا زدن کشتی‌های ایرانی جای کشتی‌های عمانی، هنوز یک مشکل بزرگ است. و برای خارج شدن از دلار آمریکا یا استفاده از قرار داد نفتی بر اساس یوآن، تا اینجاها ایرانی‌ها حتی لازم نیست پیش بروند که مشکل بزرگی در دور زدن تحریم‌ها برای ما بگذارند[۴]».
براین اساس، لازمه ناکام گذاشتن آمریکا در اعمال تحریم‌های مالی، خارج شدن از سیستم مالی آمریکا و عدم استفاده از ارز و سیستم پیام‌رسان مالی SWIFT است که راه‌حل‌های آن پیش‌تر ذکر شد.
ساختار داخلی دولت آمریکا
یکی دیگر از مسائلی که در اظهارات کارشناسان آمریکا به عنوان دلیل ناکارآمدی ذکر شده است، ساختار ناکارآمد و به هم ریخته داخلی آمریکا است.
خانم روزنبرگ و آقای ایی.هارل در ادامه یادداشت تحلیلی خود، به عنوان سومین نشانه نگران کننده به ساختارهای داخلی آمریکا اشاره می‌کنند که این ساختارها منابع نیروی انسانی را هدر می‌دهند:«یک نشانه نگران‌کننده از ناپایداری تحریم‌ها، خطر جدایی و هدرروی کارکنان در سازمان‌های تحریم آمریکاست. تحریم‌ها وابسته به سرمایه انسانی است- مردها و زن‌های با استعدادی که در دولت آمریکا اهداف را تجزیه و تحلیل می‌کنند، مقرارت را توسعه می‌دهند و با متحدین جهت ایجاد کمپین‌های فشار اقتصادی فراگیر کار می‌کنند. همیشه در بین کارکنان تحریم‌ها انصراف وجود داشته است که به خاطر حجم بالای کاری و پیشنهادهای کاری با مزایای بالاتر در بخش خصوصی بوده است. اما سیستم فشل و آشفته، با هیچ منابع اضافی و برگشت عجولانه‌ی تحریم‌های اجرا شده در چندین سال گذشته بر روی ایران، کوبا و روسیه، کارمندان را به سمت درب خروجی بیشتر هل می‌دهد».
می‌توان تحریم‌های آمریکا را بی‌اثر کرد
با توجه به صحبت‌های اعضای تیم تحریمی دولت قبلی و کنونی آمریکا و هم‌چنین رصد روند تحولات از زمان خروج آمریکا از برجام تاکنون، می‌توان به این جمع‌بندی رسید که در اعمال تحریم‌های فلج کننده آمریکا چالش‌های سه‌گانه‌ای وجود دارد. از طرف دیگر دولت آمریکا متوجه این چالش‌ها شده است و تشکیل گروه ویژه اقدام علیه ایران به ریاست برایان هوک را در همین راستا می‌توان ارزیابی کرد.
برایان هوک در جلسه معارفه تشکیل گروه اقدام ایران، دو ماموریت اصلی برای این گروه ذکر کرد که این دو ماموریت عبارت است از: سازماندهی و هماهنگی سازمان‌های درون دولت آمریکا و هم‌چنین رایزنی دیپلماتیک و هماهنگی با شرکای خارجی برای تحریم‌های ایران.
بنابراین دولت آمریکا با در نظر داشتن این مسئله به دنبال به نتیجه رساندن بازی راهبردی خود تا قبل از بازگشت تحریم‌های نفتی (آبان ماه ۹۷) است.
به همین دلیل لازم است دولت ایران سعی کند با صبر راهبردی و استفاده موثر از توان دیپلماسی خویش وبکارگیری ابزارهای آزموده شده جهانی برای بی اثرکردن تحریم ها، از چالش‌های موجود در تحریم‌ها استفاده کرده و تیغ تحریم‌ها را کُند و بدون اثر کند.
[۱] https://www.newyorker.com/news/news-desk/who-will-last-longer-trump-or-irans-theocrats
[۲] همان
[۳] http://foreignpolicy.com/۲۰۱۸/۰۲/۰۹/trumps-use-of-sanctions-may-be-unsustainable/
[۴] مقاله الیزابت روزنبرگ و پیتر ایی. هارل در فارین پالسی