درحالی‌که در دنیای مدرن دانش، علوم و فنون نوین در صدر برنامه‌ریزی‌های مدت‌دار قرار دارد، در ایران افزایش آمار یک دولت نسبت به دولت قبل و تغییر اساسی برنامه‌ها طبق سلایق مدیران جدید در رأس امور قرار می‌گیرد. در کشوری که مشکلات متعدد برای سرمایه‌گذاری ازجمله ضعف زیرساخت‌ها، ناهماهنگی مقررات، تعدد مراکز تصمیم گیر، اجرای ناصحیح قوانین و مقررات، اختلاف جناح‌های سیاسی کشور، روابط تنش‌زا در سیاست داخلی و خارجی، محدودیت‌های قانونی، رانت‌خواری، نوسانات ارز و در نقطه مقابل سیاست‌های دولت‌ها برای رفع موانع وجود دارد، اجرای طرح‌های زیربنایی ریسک بزرگی است.
اول زیرساخت بعد کار
مناطق آزاد در ایران در محدوده‌ای کوچک و باهدف تجربه شیوه‌های نوین مدیریت و اجرا در حوزه‌های مختلف و بخصوص در عرصه اقتصاد و تجارت بین‌الملل برای الگوسازی در سراسر کشور ایجاد شدند. نیاز هر منطقه آزاد برای تحقق اهداف تعیین‌شده، آماده بودن و یا آماده کردن زیرساخت‌ها برای جذب سرمایه‌های سرگردان داخلی و خارجی است که متأسفانه کمتر در کشور موردتوجه قرار می‌گیرد.
باوجود مشکلات یادشده و نیازهای اساسی برای توسعه سرمایه‌گذاری خارجی در کشور، تصمیم برای هزینه بخش عمده درآمد و بودجه یک سازمان اقتصادمحور به تأمین زیرساخت‌های راه و انرژی که قابل‌مشاهده برای عموم نیست، ریسک‌پذیری و نگاه نافذ مدیریتی می‌طلبد که باید در مدیران سراسر کشور نهادینه شود.
منطقه آزاد تجاری و صنعتی ارس که همچنان به‌عنوان صنعتی‌ترین منطقه آزاد ایران مطرح است نمونه بارزی از ریسک مدیریتی با نگاه بلندمدت به نیازهای توسعه و جذب سرمایه‌گذاران خارجی است.
هزینه بیش از دو هزار و ۷۴۶ میلیارد ریالی سازمان منطقه آزاد ارس در بخش‌های عمرانی برای تأمین نیازهای زیرساختی مختلف انرژی، خدمات عمومی، فرهنگی و اجتماعی، بهداشت و درمان، راه و ترابری، گردشگری و کشاورزی و... نمونه عینی ریسک مدیریتی در سازمانی است که همواره با غلبه نگاه‌های سیاسی بر نگاه‌های اقتصادی از سوی احزاب و نهادهای مختلف روبرو بوده است.
گزارش مرکز مشاورهای مک کنزی طی سالهای ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۲ حاکی از کاهش سرمایه‌گذاری کشورهای ثروتمند در زیرساخت و به دلیل ظهور بحران‌های اقتصادی است؛ این موضوع همچنان در کشورمان قابل‌مشاهده است. اما گزارش مدیریت طرح و برنامه ارس از عملکرد عمرانی این منطقه از نیمه دوم سال ۱۳۹۲ تا شش ماه اول امسال بیانگر اختصاص بیش از ۷۰ درصد بودجه سالانه این منطقه آزاد به تأمین زیرساخت‌های عمرانی در بخش‌های مختلف است.
به‌عنوان‌مثال بیشترین میزان سرمایه‌گذاری با ۸۸۹ میلیارد ریال به بخش راه و ترابری اختصاص داشته و صنایع با حدود ۷۰۵ میلیارد ریال، عمران شهرها با حدود ۳۱۴ میلیارد ریال، ساختمان و تأسیسات مناطق با حدود ۱۹۱ میلیارد ریال، گردشگری با ۱۵۹ میلیارد ریال، برق با حدود ۸۵ میلیارد ریال، عمران و نوسازی روستاها با حدود ۸۰ میلیارد ریال بخش‌های عمده اختصاص بودجه سالانه ارس در چهار سال گذشته است.
کشورهای خواهان توسعه پایدار در دهه‌های گذشته برای بهره‌مندی از مزیت‌های تجارت آزاد، رونق اقتصاد و حضور در بازارهای بین‌المللی، مناطقی را با کمترین بروکراسی و مزیت‌های سرمایه‌گذاری ایجاد کرده و قوانین الگوسازی شده را در سراسر کشورشان جاری کردند. آنچه برای دستیابی به نقطه ایده آل مرسوم است تأمین زیرساخت‌ها در گام نخست و جذب سرمایه‌گذار در گام بعدی است.
از بروکراسی تا وابستگی نفتی
شاید بتوان عمده مشکل توسعه‌نیافتگی مناطق آزاد و شهرک‌های سرمایه‌گذاری و مناطق ویژه اقتصادی ایران را وجود بروکراسی‌های اداری تحمیل‌شده از سرزمین اصلی، نبود زیرساخت‌های اساسی برای جلب نظر سرمایه‌گذاران، ناآشنا بودن مدیران در سطح کلان کشور با مزیت‌های این مناطق برای تحول در تولید ملی و صادرات، نبود روابط اقتصادی مناسب کشورمان با کشورهای همسایه، ضعف شدید سیستم بانکی و ICT، وابستگی به نفت و بی‌توجهی به ایجاد راه‌های جدید درآمدزایی و ده‌ها معضل دیگر بیان کرد.
تأمین ۱۰ ساله زیرساخت‌ها
درحالی‌که بخش عمده بودجه کشور صرف هزینه‌های جاری می‌شود، بخش خصوصی در بهترین حالت ۲۵ درصد در اقتصاد کشور حضور دارد. بااین‌حال منطقه آزاد ارس با اصلاح فرایندها و اتخاذ تصمیمی تاریخی برای تأمین زیرساخت‌های ۱۰ سال آینده ارس ریسک بزرگی را متحمل شد که با مخالفت‌ها و مسموم سازی فضای جامعه توسط حامیان صرف بودجه برای پروژه‌های تبلیغاتی و صرفاً افزایش ردیف رزومه کاری را به همراه داشت.
طی چهار سال گذشته با اجرای ۲۹ کیلومتر فیبر نوری ظرفیت ارائه اینترنت از ۱۰ مگابیت بر ثانیه به بیش از ۶۰ مگابیت بر ثانیه افزایش یافت و ظرفیت برق ارس نیز که قبل از سال ۱۳۹۴ برابر با ۱۲ مگاوات بود با تأمین ۴۸ مگاوات و احداث پنج کلید خانه به همراه تأمین ۱۲۰ مگاوات در سایت صنایع سنگین در سال ۱۳۹۴، توان برق منطقه ۱۱ برابر شده است.
اما این پایان ماجرا نیست و تأمین زیرساخت لازم برای احداث انواع نیروگاه با مجموع ظرفیت بیش از دو هزار مگاوات برق، طراحی و مطالعه بیش از ۸۱۲ متر خطوط فوق توزیع، طراحی و مطالعه پنج دستگاه پست فوق توزیع و ۱۹ کلید خانه جدید اقدامات اخیر ارس برای تأمین انرژی برق است.
تأمین نیازهای اساسی سرمایه‌گذاران و راه‌اندازی کارخانه‌های بزرگ و کوچک تولیدی در رأس کار گرفت و حوزه گاز نیز متحول شد. تا قبل از سال ۱۳۹۴حجم گاز موجود در ارس ۳۰ هزار مترمکعب بود. اما با اقدامات ارس از سال ۱۳۹۴ بیش از ۳۶کیلومتر خط انتقال گاز احداث‌شده است که با رشد سه برابری حجم گاز موجود به ۱۳۰ هزار مترمکعب افزایش‌یافته است. هم‌اکنون نیز پروژه تأمین گاز سایت صنایع سنگین و ۴۰ هکتاری، واحدهای تجاری و خدماتی و مسکونی و همچنین ناحیه صنعتی خدا آفرین در حال اجرا هست.
شبکه فاضلاب نیز یکی از نیازهای ارس بود. تا قبل از سال ۱۳۹۴ شبکه فاضلاب احداث‌شده برابر با ۱۷ کیلومتر بود که با اجرای ۵۳ کیلومتر شبکه فاضلاب جدید تا پایان امسال این میزان به چهار برابر افزایش می‌یابد.
راه دسترسی آسان و امن از نیازهای اساسی برای تحقق توسعه است. سالانه یک‌سوم بودجه حوزه عمرانی ارس به جاده مرند-جلفا اختصاص داده می‌شود. منطقه آزاد ارس خارج از وظایف سازمانی و برای تسریع در احداث این مسیر در ۳۰ کیلومتر از این جاده که باهدف اتصال به بزرگراه‌های کشور از ارس تا بندرعباس هست مشارکت دارد که تنها هشت و نیم کیلومتر از تعهدات ارس باقی‌مانده و در حال اجرا است.
احداث تصفیه‌خانه صنعتی با ظرفیت تصفیه شبانه‌روزی ۱۳ هزار مترمکعب و پیشرفت ۹۸ درصدی، رتبه اول استان در ضریب نفوذ تلفن ثابت و رتبه دوم استان در ضریب نفوذ تلفن همراه، تحول اساسی در واگذاری دیتا و تلفن ثابت با خرید و نصب سیستم جی پان و واگذاری به‌روز خط تلفن ثابت به‌صورت نامحدود، افزایش دو برابری نسبت به قبل از سال ۱۳۹۴ با واگذاری بیش از سه هزار و ۵۰۰ شماره خط تلفن ثابت تا پایان امسال، از دیگر اقدامات ارس در حوزه عمرانی و تأمین زیرساخت‌ها هست.
آب حیاتی‌ترین ماده برای تولید است. تا قبل از سال ۱۳۹۴ مقدار آب خام صنعتی موجود در این منطقه ۲۰ لیتر در ثانیه بود که در سال یادشده با حفر چاه و ساخت تصفیه‌خانه و مخزن ۲۵۰۰ مترمکعبی ۶۰ لیتر در ثانیه آب خام صنعتی به سایت گلخانه ارس تزریق شد.
آب خام صنعتی در سال ۱۳۹۳ برابر با ۲۰ لیتر بر ثانیه بود که در سال ۱۳۹۴ با افزایش ۱۲ و نیم درصدی به ۲۵۰ لیتر بر ثانیه افزایش یافت. در بخش آب شرب نیز با اجرای ۲۵ کیلومتر خط انتقال آب، برای اولین بار و بدون نیاز به شهرهای هم‌جوار، آب شرب شهر جلفا به میزان ۴۰ لیتر در ثانیه تأمین شد.
پدافند غیرعامل به معنای واقعی در ارس
با نگاه اجمالی به بخش‌هایی از عملکرد ارس در حوزه زیربنایی و عمرانی، می‌توان گفت این منطقه آزاد که با کشورهای ارمنستان، آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان هم‌مرز بوده و به دلیل وجود کارخانه‌های بزرگ و کوچک تولیدی صنعتی‌ترین منطقه آزاد ایران محسوب می‌شود، توانسته به معنی واقعی پدافند غیرعامل را در منطقه‌ای استراتژیک و با جغرافیای خاص ایجاد کرده و زمینه تولید و صادرات انواع محصولات و کالاها را فراهم نماید.
در پایان باید گفت به نظر می‌رسد مدیران ارشد کشور می‌توانند با خشکاندن آفت انتصاب مدیران غیرمتخصص در مناصب حساس اقتصادی، فرهنگی و سیاسی، سیستم اداری کشور را از هدر رفت بودجه در برنامه‌های کوتاه‌مدت و جاری رهایی داده و آینده‌ای بهتر برای مناطق محروم رقم بزنند.