اگر شخصی نسبت به تهدیدات زیستی آشنایی نداشته باشد به احتمال زیاد در اولین نگاه، این نظر را خواهد داشت که تهدیدات شیمیایی و هسته ای نسبت به تهدیدات زیستی از اهمیت بیشتری برخوردار هستند و ضرورت دارد که در مقابله با تهدیدها و کاهش آسیب پذیری، ابتدای امر به تهدیدات در حوزه های شیمیایی و هسته ای پرداخته شود.
اگر شخصی نسبت به تهدیدات زیستی آشنایی نداشته باشد به احتمال زیاد در اولین نگاه، این نظر را خواهد داشت که تهدیدات شیمیایی و هسته ای نسبت به تهدیدات زیستی از اهمیت بیشتری برخوردار هستند و ضرورت دارد که در مقابله با تهدیدها و کاهش آسیب پذیری، ابتدای امر به تهدیدات در حوزه های شیمیایی و هسته ای پرداخته شود. بدون آنکه نظری را نسبت به درست بودن یا عدم صحت این طرز فکر ارائه دهم در ابتدا لازم می دانم که شما را مختصرا با تهدیدات زیستی و ویژگی های آن، آشنا کرده و سپس تفاوت های تهدیدات از نوع زیستی را با سایر تهدیدات مثل شیمیایی و هسته ای بیان کنم تا در نهایت بتوانیم به نتیجه گیری مناسبی برسیم.
تهدید زیستی هر نشانه یا رویداد یا اتفاق زیستی است که به صورت طبیعی و غیر طبیعی منجر به تضعیف و نابودی سرمایه های انسانی یا اقتصادی کشور از طریق تخریب و نابودی محصولات کشاورزی (گیاهان، دام و حیوانات) محیط زیست و منابع طبیعی بگردد و ثبات و امنیت جامعه را به خطر می اندازد. بر خلاف حملات شیمیایی و انفجاری، تشخیص یک حمله بیولوژیک به دلیل فقدان بو و رنگ و مشخصه های فیزیکی دیگر، بسیار سخت است و در صورت عدم آشنایی و احتمال تهدید زیستی، ممکن است تا چند روز و حتی هفته به طول انجامد و فاجعه ای رخ دهد و اکثرا پس از بروز علائم بیماری، احتمال وقوع حمله زیستی حدس زده می شود و این بسیار دیر است. علایم زیر می تواند در شناخت وقوع حمله زیستی کمک نماید: – مشاهده انفجار بمبی که بخارهایی از آن خارج می گردد. – مشاهده ابر و بخار بدون بو و رنگ مشخص. – بروز بیماری های شبه سرماخوردگی در غیر فصل خود. – افزایش ناگهانی میزان حشرات و ناقلین. – ابتلا به طور غیر مستقیم به بیماری هایی که اغلب در حالت طبیعی از طریق ناقل منتقل می شوند. – همه گیری های متعدد و هم زمان از بیماری های عفونی مختلف. – مشاهده همه گیری بیماری های گوارشی پس از مصرف آب و غذا از یک منشاء مشترک.
تفاوت‌های تهديدات زيستی نسبت به شيميايی و هسته‌ای ۱- تسليحات بيولوژيك نسبتاً آسان ساخته مي‌شوند. توانايي توليد عوامل بيولوژيك در مقياس آزمايشگاهي براي مقاصد تروريستي كفايت مي‌كند و براي مقاصد نظامي، مقياس بزرگ توليد لازم است كه به راحتي از امكانات و تجهيزات داراي كاربرد دوجانبه بدست مي‌آيد. اكثر كشورهاي صنعتي، تجهيزات و موادي براي توليد، تخليص، كنترل كيفيت و پايداري عوامل بيولوژيك و پخش و انتشار آن لازم است را دارند. دستيابي به عوامل بيولوژيك جنگي نيز نسبتاً آسان است. ۲- كشف و سنجش عوامل بيولوژيك به آساني مقدور نيست. براي شناسايي دقيق عامل بيولوژيك به تجهيزات و امكانات پيشرفته نياز است و شناسايي دقيق عامل، مدتي طول مي‌كشد در حاليكه كشف و سنجش در تسليحات شيميايي و هسته‌اي به راحتي با وسايل و دستگاه هاي آشكار ساز قابل دسترسي و به سرعت انجام مي‌شود. ۳- عوامل بيولوژيك به سرعت وسعت و گسترش مي يابند و كنترل يا پيشگيري از گسترش دامنه بيماري بسيار مشكل است. معمولا براي انتشار عوامل بيولوژيك از بستر هوا استفاده مي‌كنند. بعضي از عوامل بيولوژيك قابليت انتقال از فردي به فرد ديگر را دارند. بعضي از عوامل نيز داراي ناقل يا ميزبان ذخيره هستند در نتيجه برخي از عوامل بيولوژيك مي‌توانند به وسيله مسافران يا مهاجران، پرنده‌ها و حيوانات مهاجر، حشرات يا حيوانات ناقل و ذخيره از منطقه‌اي به منطقه ديگر حمل شوند و موجب گسترش بيماري شوند. اين نوع پخش و گسترش در تسليحات شيميايي و هسته‌اي وجود ندارد. ۴- مداومت اثر عوامل بيولوژيك در منطقه زياد است. بيشتر عوامل شيميايي مدت زيادي در منطقه پخش شده باقي نمي‌مانند بعضي از عوامل شيميايي پايدار مانند خردل‌ها ممكن است در شرايط آب و هوايي مناسب براي مدت طولاني در محيط باقي بمانند اما عوامل بيولوژيك كه موجودات زنده و فعالي هستند مي‌توانند در محيط زندگي كنند و يا باعث ايجاد بيماري شوند و در چرخه انتقال بيماري قرار بگيرند. ۵- مزيت ديگر تسليحات بيولوژيك اين است كه بسيار ارزان تهيه مي‌شوند و از نظر اقتصادي هزينه زيادي را صرف نمي‌كنند. در مورد تسليحات شيميايي و بويژه هسته‌اي نياز به وجود تاسيسات و اقدامات زير بنايي است. ۶- عوامل بيولوژيك هيچگونه آسيبي به تجهيزات، مراكز صنعتي، كارخانه ها و ساير تاسيسات نداشته و داراي اين مزيت است كه مهاجم بعد‌ها قادر به استفاده از اين مراكز خواهد بود. به عبارت ديگر تسليحات بيولوژيك و تا حدي سلاح هاي شيميايي خسارت چنداني به موارد غير زنده وارد نمي‌كنند. تسليحات اتمي داراي قدرت تخريب و سرعت عمل بالايي هستند و در عرض چند ثانيه تا كيلومترها را تخريب مي‌كنند و تا مدت ها غير قابل استفاده خواهد بود. بطور خلاصه، دلایل برتری سلاح های زیستی نسبت به سایر سلاح ها عبارتند از: – دسترسی آسان به عوامل زیستی مهلک و سری – تولید انبوه با هزینه های کم – عدم نیاز به مهارت بالا در تولید – تولید تحت پوشش تحقیقات علمی – عدم نیاز به تجهیزات پیشرفته در پخش یا حمله بیولوژیکی – قابلیت خود تکثیری و افزایش وسعت منطقه آلوده با وجود دوره کمون – نیاز به تجهیزات پیشرفته در تشخیص عامل، پاکسازی و رفع آلودگی برای طرف مقابل – استفاده پنهانی در زمان صلح – امکان ایجاد تلفات و خسارات هدفمند – القای ترس و وحشت فراوان در جامعه
با توجه به مطالبی که بیان شد و معرفی تهدیدات زیستی و اینکه این نوع تهدیدات چه ویژگی هایی می تواند داشته باشد و میزان تاثیر آن ها به چه شکل است به خوبی دریافتیم که باید به بهترین نحو ممکن در برابر تهدیدات زیستی مقابله کنیم و این مقابله جز با اصل آموزش و ترویج فرهنگ پدافند غیرعامل و انجام اقدامات پدافند زیستی امکان پذیر نیست. پدافند زیستی عبارت است از: مجموعه ای از اقدامات شامل رصد و پایش، آشکارسازی، هشداردهی، تشخیص، تصمیم و عملیات، کنترل، حفاظت و پیشگیری، امداد و نجات، درمان، بازیابی و باز توانی منابع، محدود سازی و رفع آلودگی در برابر تهدیدات زیستی که موجب حفاظت از سرمایه های ملی در برابر تهدیدات زیستی و کاهش آثار و عواقب ناشی از آنها می گردد.
وظایف پدافند زیستی سياست‌گذاري، برنامه‌ریزی، راهبری، نظارت، فرماندهي و مديريت يكپارچه دستگاه هاي اجرايي كشور و نيروهاي مسلح در برابر تهديدات زيستي. استفاده از توانمندي هاي موجود و ارتقاء ظرفيت و توانمندي هاي تخصصي در محورهاي پايش، آشکارسازی، هشدار، تشخيص، کنترل، حفاظت، پيشگيري، درمان، بازيابي منابع، محدودسازي و رفع آلودگي هاي زيستي و نيز صيانت از منافع ملي، ارتقاء آگاهي و آرامش بخشی روانی به جامعه در مواجهه با تهديدات زيستي. افزایش توانمندی اجرای عملیات و مدیریت صحنه بحران های زیستی در حوزه های مرتبط.
آموزش، جزء حیاتی ترين بخش برنامه پدافند غیرعامل هر كشور و سازمانی است. آموزش مديران اصلی، میانی، رده هاي تخصصی و نیروهاي بخش های مختلف نظام سلامت يك كشور جهت آشنايی با اصول پدافند غیرعامل، تهديدشناسی، شناخت آسیب پذيري و روش هاي ايمنی فردي و جمعی، نقش مهمی در فرهنگ سازي ملی و اجرايی شدن برنامه هاي ارتقاي ايمنی و پايداري ملی دارد. اين آموزش بايد مستمر و همراه با اجراي مانورهاي دوره اي در سطوح مختلف باشد. توسعه اين آموزش به دانشجويان و دانش آموختگان رشته هاي مختلف پزشكی و پیراپزشكی می تواند در تربیت نسل آينده مديران و كاركنان نظام سلامت، نقش مهمی ايفا نماید. در اين برنامه، با تربیت متخصصین فوريت هاي پزشكی آشنا به موضوعات پدافند غیرعامل در بحران هاي طبیعی می توان آن ها را آماده خدمت رسانی در اين شرايط نمود. در پایان مجددا تاکید می کنم که تنها راه مقابله با تهدیداتی از قبیل تهدیدات زیستی، اهمیت دادن به اصل آموزش و فرهنگ سازی در حوزه پدافند غیرعامل و سپس انجام اقدامات اجرایی مناسب در این حوزه می باشد.
منابع ۱- اسکندری، حمید.۱۳۹۵، دانستنی های پدافند غیرعامل، انتشارات بوستان حمید. ۲- خلیلی فر، سید امید. زرنقی، بایرام و آمنه ولدخانی، ۱۳۹۳، شناسایی و مقابله با تهدیدات زیستی) مفاهیم عمومی (مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه جامع امام حسین (ع)