راهبردهایی جهت حفظ سهم ایران در بازار نفت و گاز منطقه و اوپک

همان گونه که جدول شماره‌ی (۱) نشان می‌دهد، تولید نفت ایران در سال ۲۰۰۸ برابر سه میلیون و ۸۹۲ هزار بشکه در روز بوده است. این رقم با کاهش بیش از یک میلیون بشکه، در جولای ۲۰۱۲ به دو میلیون و ۸۱۷ هزار بشکه در روز رسیده است که ۲۷ درصد کاهش نشان می‌دهد.

پس از کاهش شدید تولید نفت ایران، مهم‌ترین خبر گزارش‌ اوپک طی سال ۲۰۱۲، افزایش تولید نفت عراق است. تولید نفت عراق که در سال ۲۰۰۸ دو میلیون ۳۴۱ هزار بشکه بوده است، به سه میلیون و ۷۹ هزار بشکه در جولای ۲۰۱۲ رسید که ۳۱٫۵ درصد افزایش را نشان می‌دهد. به راحتی می‌توان مشاهده نمود که تقریباً معادل کاهش تولید نفت ایران، عراق بر تولید نفت خود افزوده است. این مسئله در شرایطی اهمیت مضاعف می‌یابد که توجه کنیم برخی میادین نفتی ایران با کشور عراق مشترک است.

بر این اساس، سهم ایران از تولید کل اوپک از ۱۲٫۸ درصد در سال ۲۰۰۸، به ۹ درصد در جولای ۲۰۱۲ کاهش داشته و سهم عراق از ۷٫۷ درصد در سال ۲۰۰۸، به ۹٫۸ درصد در جولای ۲۰۱۲ افزایش یافته است. این ارقام به خوبی بیانگر کاهش سهم ایران در اوپک است که باید برای جبران آن چاره‌ای اندیشید.

جدول شماره‌ی (۱): تولید نفت برخی کشورهای اوپک طی دوره‌ی ۲۰۰۸ تا جولای ۲۰۱۲ بر اساس آمار اوپک (هزار بشکه در روز)

جولای ۲۰۱۲	ژوئن ۲۰۱۲	می ۲۰۱۲	آوریل ۲۰۱۲	مارس ۲۰۱۲	۲۰۱۱	۲۰۱۰	۲۰۰۹	۲۰۰۸	سال نام کشور
۲,۸۱۷	۲,۹۹۰	۳,۱۴۰	۳,۲۱۰	۳,۳۱۳	۳,۶۲۱	۳,۷۰۶	۳,۷۲۵	۳,۸۹۲	ایران
۳,۰۷۹	۲,۹۶۴	۲,۹۴۹	۲,۹۹۴	۲,۸۰۷	۲,۶۶۷	۲,۴۰۱	۲,۴۲۲	۲,۳۴۱	عراق
۲,۸۲۵	۲,۷۹۹	۲,۸۰۳	۲,۷۸۹	۲,۷۸۵	۲,۵۳۷	۲,۲۹۷	۲,۲۶۳	۲,۵۵۴	کویت
۷۴۳	۷۴۳	۷۴۷	۷۷۸	۷۸۹	۸۰۸	۸۰۱	۷۸۱	۸۳۹	قطر
۹,۸۷۵	۹,۹۲۶	۹,۸۷۵	۹,۸۷۵	۹,۸۳۲	۹,۲۷۱	۸,۲۷۱	۸,۰۵۱	۹,۱۱۳	عربستان سعودی
۲,۵۹۹	۲,۵۹۹	۲,۵۱۶	۲,۵۸۷	۲,۵۷۸	۲,۵۱۷	۲,۳۰۴	۲,۲۵۶	۲,۵۵۷	امارات
۳۱,۱۹۵	۳۱,۳۵۲	۳۱,۴۱۵	۳۱,۶۴۰	۳۱,۳۲۹	۲۹,۷۶۶	۲۸,۷۸۵	۳۱,۲۷۰	۳۰,۲۲۸	کل اوپک
۹٫۰	۹٫۵	۹٫۹	۱۰٫۱	۱۰٫۵	۱۲٫۱	۱۲٫۸	۱۱٫۹	۱۲٫۸	سهم ایران از کل اوپک
۹٫۸	۹٫۴	۹٫۳	۹٫۴	۸٫۹	۸٫۹	۸٫۳	۷٫۷	۷٫۷	سهم عراق از کل اوپک
۳۱٫۶	۳۱٫۶	۳۱٫۴	۳۱٫۲	۳۱٫۳	۳۱٫۱	۲۸٫۷	۲۵٫۷	۳۰٫۱	سهم عربستان از کل اوپک
۹٫۰	۸٫۹	۸٫۹	۸٫۸	۸٫۸	۸٫۵	۷٫۹	۷٫۲	۸٫۴	سهم کویت از کل اوپک

بر اساس گزارش اداره‌ی اطلاعات انرژی آمریکا، ذخایر گاز طبیعی ایران در ابتدای ژانویه‌ی ۲۰۱۲، برابر با ۱۱۶۸ تریلیون فوت مکعب بوده است. این رقم نشان می‌دهد ایران پس از روسیه، دومین دارنده‌ی ذخایر گاز طبیعی در سطح جهان است. ۸۵ درصد از ذخایر گاز طبیعی ایران در میادین گازی غیرهمراه با نفت[۱] هستند که هنوز توسعه نیافته‌اند.

بر اساس گزارش اداره‌ی اطلاعات انرژی آمریکا، بیشترین میزان تولید گاز طبیعی در جهان طی سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۱ میلادی مربوط به روسیه، ایالات متحده‌ی آمریکا و ایران بوده است. در میان کشورهای خاورمیانه، ایران به عنوان اولین تولیدکننده و پس از آن، قطر و عربستان سعودی بوده‌اند. بر اساس این گزارش، طی دو دهه‌ی گذشته، تولید گاز خشک در ایران به سرعت افزایش یافته است و از ۰٫۹ تریلیون فوت مکعب در سال ۱۹۹۱، به بیش از ۵٫۴ تریلیون فوت مکعب در سال ۲۰۱۱ رسیده است که این رقم معادل پنج درصد تولید گاز جهانی است.

مصرف داخلی گاز طبیعی در ایران در سال ۲۰۱۱ برابر ۵٫۴ تریلیون فوت مکعب تخمین زده می‌شود. گزارش‌های اداره‌ی اطلاعات انرژی آمریکا بیانگر آن است که مصرف گاز طبیعی در ایران طی دهه‌ی آینده، به طور سالانه، هفت درصد رشد خواهد نمود.همچنین بخشی از تولید گاز، به منظور افزایش ضریب بازیافت، به مخازن نفتی تزریق می‌شود که در سال ۲۰۱۱ کل رقم تزریق بیش از یک میلیارد فوت مکعب بوده است.

تخمین‌های اداره‌ی اطلاعات انرژی مبنی بر آن است که بین جولای ۲۰۱۱ و ژوئن ۲۰۱۲، صادرات گاز ایران به طور متوسط ۸۱۰ میلیون فوت مکعب در روز و درآمد متوسط ماهیانه‌‌ی ایران در طول این دوره، ۳۲۰ میلیون دلار بوده است. این رقم روزانه ۱۰٫۵ میلیون دلار است که در حدود پنج درصد درآمد روزانه‌ی ۲۳۱ میلیون دلاری ایران از صادرات نفت خام و کندانسه در دوره‌ی مشابه بوده است. در سال ۲۰۱۰، صادرات گاز طبیعی ایران کمتر از چهار درصد کل درآمد صادراتی ایران بود؛ در حالی که نفت خام و کندانسه ۷۸ درصد آن را تشکیل می‌داد.

آمار این مرکز نشان می‌دهد ترکیه با ۲۰ درصد از واردات، اصلی‌ترین واردکننده‌ی گاز از ایران است. ارمنستان ۲۳ درصد گاز وارداتی خود را از ایران و ۷۷ درصد آن را از روسیه وارد می‌کند. آذربایجان نیز در مقابل گاز وارداتی از ایران، نیازهای گازی قسمت شمالی ایران را مرتفع می‌سازد.

همان گونه که شرح آن رفت، سهم ایران از بازار نفت و گاز طی چند سال اخیر، با کاهش مواجه شده است. گذشته از دلایل این امر، در مقطع کنونی باید به فکر راهکارهایی در خصوص جبران این مسئله بود. در ادامه به چند راهکار در خصوص حفظ سهم ایران در بازار انرژی منطقه پرداخته می‌شود.

بنا بر اعلام کارشناسان، افت تولید نفت کشور سالانه هفت درصد تخمین زده می‌شود که در صورت آنکه دولت در تلاش باشد تا افت تولید را جبران کند و افزایش تولید نفت را مد نظر قرار دهد، باید در وهله‌ی اول، این افت تولید را جبران کند و بعد از آن، به فکر افزایش تولید باشد. به نظر می‌رسد در صورت ادامه‌ی روند فعلی تحریم‌های نفتی، مشکلات تأمین منابع مالی در جهت حفظ و افزایش تولید و افت طبیعی مخازن، روند نزولی تولید نفت ادامه داشته باشد.

حوزه‌های نفتی ایران، با توجه به عمر بالا، نیاز به تزریق گاز به میزان بسیار بالا دارند تا قابل بهره‌برداری باقی بمانند. در صورت عدم تزریق گاز، ضریب بازیافت این حوزه‌ها به شکلی چشمگیر کاهش پیدا خواهد کرد و امکان بهره‌برداری را به صفر می‌رساند. خوشبختانه تکنولوژی‌های مربوط به افزایش ضریب بازیافت از میادین نفتی توسط کارشناسان فنی بومی‌سازی شده است و در صورت توجه کافی به این بخش، امکان افزایش تولید نفت از این طریق وجود دارد.

توجه بیش از حد به صادرات نفت خام طی سالیان گذشته سبب غفلت نسبی از بخش گاز طبیعی شده است. این در حالی است که حجم ذخایر عظیم گاز طبیعی، قیمت پایین و مزایای زیست‌محیطی آن، موجب مصرف روزافزون آن در جهان گردیده است. همچنین بر اساس آخرین آمار صندوق بین‌المللی پول، منطقه‌ی خاورمیانه بزرگ‌ترین تولیدکننده و مصرف‌کننده‌ی گاز طبیعی در جهان است که در حدود ۴۱ درصد ذخایر گاز اثبات‌‌شده‌ی جهان را در خود جای داده است.

صندوق بین‌المللی پول برآورد می‌کند تقاضای گاز طبیعی در خاورمیانه طی دوره‌ی ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۷، سالانه سه درصد رشد نماید. همان گونه که نمودار شماره‌ی (۳) نشان می‌دهد، عمده‌ی این رشد در ایران و عراق خواهد بود. باید توجه داشت اگرچه ایران چهارمین تولیدکننده‌ی گاز طبیعی در سطح جهان است، اما نقش ایران در تجارت بین‌المللی گاز چندان پررنگ نیست، اما می‌تواند با توجه به ذخایر سرشار خود و همسایگی با عراق، از این فرصت نهایت استفاده را نماید و به افزایش سهم خود در بازار منطقه‌ای گاز بپردازد. خوشبختانه مذاکراتی با پاکستان نیز در خصوص صادرات گاز به این کشور در حال انجام است که می‌تواند به افزایش سهم ایران در بازار منطقه‌ای گاز کمک شایان توجهی نماید. بدیهی است در این راستا، کاهش مصرف داخلی نیز باید به شدت مورد توجه قرار گیرد.

 ج) تأکید بر توسعه‌ی میدان پارس جنوبی

پروژه‌ی پارس جنوبی مهم‌ترین پروژه‌ی انرژی در ایران است. این منبع بزرگ گازی در سال ۱۹۹۰ کشف شده است و در ۲۴ فاز توسعه‌ای بیست‌ساله برنامه‌ریزی شده است. توسعه‌ی این میدان مشترک با کشور قطر، از سال ۱۳۷۶ آغاز شد، اما بر اساس گزارش اداره‌ی اطلاعات انرژی آمریکا، ایران تا کنون تنها موفق شده است ۸ فاز از ۲۴ فاز پیش‌بینی‌شده جهت بهره‌برداری از این حوزه را به اجرا برساند؛ در حالی که بیش از ۱۰ سال است که قطر در حال جذب سرمایه‌‌گذاری از سوی شرکت‌های بزرگ بین‌المللی نفتی در این میدان است و علاوه بر برداشت گاز، هم‌اکنون بهره‌برداری نفت را در بخش مربوط به خود توسعه می‌دهد که دارای نفت‌ خام سبک و مرغوبی است. برداشت قطر از لایه‌ی نفتی این میدان بین ۴۵۰ تا ۵۰۰ هزار بشکه در روز است.

همان گونه که جدول شماره‌ی (۲) نشان می‌دهد، پس از سال ۲۰۰۸، اغلب شرکت‌های بزرگ نفتی از توسعه‌ی فازهای این میدان کناره گرفتند که عمده دلیل آن، تحریم‌های بین‌المللی بود. از زمان اعمال تحریم‌ها، شرکت‌های بین‌المللی سرمایه‌های خود را از بخش ایران خارج کرده‌اند و در بخش قطر مشغول فعالیت هستند.

با توجه به شرایط کنونی، عدم توجه به این بخش به معنای از دست رفتن درآمد کشور و متضرر شدن منافع ملی به نفع کشور قطر است. با تسریع توسعه‌ی این میدان می‌توان تولید گاز کشور را افزایش داد و علاوه بر تأمین تقاضای رو به رشد داخلی، صادرات گاز را نیز افزایش داد. به جرئت می‌توان گفت توسعه‌ی این میدان مهم‌ترین اولویت بخش انرژی ایران در شرایط کنونی است و غفلت از آن جبران‌ناپذیر است.

	فازهای اجراشده
فاز	ظرفیت ( گاز طبیعی)	شرکت‌های شرکت‌کننده	آغاز پروژه
۱	۱ bcf/d	Petronas, Petropars Ltd	2003
2 و ۳	۲bfc/d	Total, Gazprom	2002
4 و ۵	۲ bcf/d	Eni, Petronas, NIOC	2004
6 و ۷ و ۸	۳٫۹ bcf/d	Statoil, Petropars Ltd	2008/2009
	فازهای در حال انجام و آتی
۹ و ۱۰	۲bcf/d	LG International, OIEC,IOEC	2011/2012
11	2bcf/d	NIOC, CNPC	2015/ 2016
12	3 bcf/d	SonAgol, PdVSA, Petropars Ltd	2013/ 2014
13	2bcf/d	Mapna, SADRA, Petro Paydar	2016/2017
14	2bcf/d	IDRO, NIDC,IOEC	2016/2017
15 و ۱۶	۲bcf/d	KACH, IOEC, Saaf, ISOICO	2014/2015
17 و ۱۸	۲bcf/d	IDRO, OIEc, IOEC	2015/ 2016
19	1.8 bcf/d	Petropars Ltd, IOEC	2017/ 2018
20 و ۲۱	۲bcf/d	OIEC	2016/2017
22و ۲۳و ۲۴	۲ bcf/d	Petro Sina Arian, SADRA	2015/ 2016

بر اساس اهداف سند چشم‌انداز در بخش نفت و گاز، ایران باید در افق چشم‌انداز بیست‌ساله (سال ۱۴۰۴)، دومین تولیدکننده‌ی نفت در اوپک با ظرفیت ۷ درصد از تقاضای بازار جهانی و سومین تولیدکننده‌ی گاز در جهان با سهم ۸ تا ۱۰ درصد ‌از تجارت‌ جهانی‌ گاز و فرآورده‌های گازی باشد.در این یادداشت، به بررسی جایگاه ایران در بازار نفت و گاز منطقه پرداخته شد و موارد زیر جهت حفظ سهم ایران در این بازار ارائه گردید:

· در وهله‌ی اول باید افت طبیعی تولید مخازن نفتی را مورد توجه قرار داد که بر اساس نظر کارشناسان، سالانه ۷ درصد است. باید با روش‌های افزایش ضریب بازیافت ‌ـ‌که خوشبختانه تکنولوژی آن بومی‌سازی شده است‌ـ‌ به بهبود ضریب بازیافت میادین فرسوده توجه ویژه نمود.

·در وهله‌ی دوم، توجه بیش از پیش به بخش گاز طبیعی (با توجه به پتانسیل بالای این بخش) می‌تواند سهم ایران را در بازار گاز طبیعی منطقه افزایش دهد.

·باید توجه داشت که علاوه بر کاهش تولید، افزایش مصرف داخلی می‌تواند بر روند صادرات نفت کشور تأثیرگذار باشد و برنامه‌های کاهش مصرف داخلی باید با دقت دنبال شود.