چگونه وهابیت مدرن در قطر شکل گرفت؟

اصطلاح وهابيتی که امیر قطر در سخنرانی خود آن را به کار برد، در واقع تأكيدی مستقيم بر اشاعه شخصیت "محمد عبدالوهاب" بیش از تعاليم و آموزه هایش دارد که به طور معمول تکیه بر روش و خط مشی گذشتگان صالح است.


1- تاريخ و صحنه ديني قطر

از اواخر قرن 19 وهابيت عقيده حاکم بر قطر بود و "شيخ قاسم بن محمد" پسرانش عبدالله و علي براي تحكيم پایه های "مذهب حنبلي" تلاش بسیاری كردند و تلاش های آنها موجب شد تا "مذهب مالكي" در قضاوت و صدور فتوا كنار گذاشته شود و "شيخ قاسم بن محمد" كه قطري ها او را بنیانگذار و موسس قطر توصيف مي كنند، همان طور كه سعودی ها "محمد بن سعود" را بنیانگذار و موسس پادشاهی سعودی در کشور عربستان می دانند، اقدام به جذب علماي سلفي از عربستان سعودی و ساير كشورها کرد و كتاب هاي سلفي و علماي وهابي را در جاي جاي جهان اسلام منتشر كرد و دادگاه هاي شرعي این کشور را واداشت تا با تکیه بر با فقه حنبلي قضاوت های خود را انجام دهند که آنها روح وهابي بر آن حكم فرما است.


2- حاکمیت ديني و سياسي عربستان سعودی بر قطر

در طول دهه هاي پنجاه و شصت ميلادي قرن گذشته نفوذ علماي سعودي وهابي بسیار زیاد بود و این موضوع حتی داخل کشور قطر را نیز دربرمی گرفت، به طوري كه "عبدالله بن زيد آل محمود"، رئيس سابق دادگاه هاي قطر (اكثر افرادی که از آل محمود دارای پست ها و مناصب ارشد در قطر هستند، از نسل اين شيخ به شمار می آیند) بارها به رياض دعوت شد تا برخي از فتواها درباره احكام حج را دريافت كند. محمود در اصل يك فرد نجدي و از طلاب "مفتي محمد بن ابراهيم" (1969) بود.



3- تبليغ در آغوش وهابي هاي قطري

کشور قطر از نخستين کشورهاي عربي است كه درب هايش را به روي جماعت "التبليغ و الدعوه" (تبلیغ و دعوت) گشود تا قطر خیلی زود به مركز و کانون منطقه اي اين گروه مبدل شود، به طوري كه بسياري از قطري ها از آن تأثير پذيرفته و به آموزه ها و تعالیمش ايمان آوردند كه در ميان آنها مسئولان و وزراي قطري نيز ملاحظه مي شدند. اين گروه توانست در قطر رشد كند و به فعالیت خود به دور از سلطه و حاکمیت وهابيت سعودی ادامه دهد. همچنين توانست با مجوز سلفي گری وهابي و در كنار بی تحرکی و رکود اخوان المسلمين قطر همچنان به فعالیت خود در این کشور ادامه دهد.

 
4- قطر وهابيتی ساده و بی تکلف

از تلفیق و ادغام سلفي گری وهابي با اموزه های تبليغ و دعوت مي توان یکی از كليدهاي تدين قطري ها را شناخت و آن "وهابيت نرم و ساده و بی تکلف" است و این آیینی است كه نسل به نسل بر قطری ها حاکم بوده و پس از رسيدن شيخ حمد به حكومت و به دست گرفتن قدرت در نيمه دهه نود قرن گذشته همجنان پا بر جا باقي مانده و به حیات خود ادامه می دهد.


5- نتايج ادغام در ابعاد سياسي و اجتماعي

مي توان گفت، اين ادغام قطر را از بروز حالت های شبيه انقلاب و تنش و چالش بازداشت، موضوعی كه بر عکس آن در عربستان سعودی اوایل بیداری اسلامی در دهه هاي هشتاد و نود قرن گذشته با آن مواجه شد. به همین دلیل قطر شاهد هيچ مخالفي خارج از خاندان حاكم نبود، این درحالی است که فضای حاکم نیز اجازه فعالیت به جریان سلفي گری وهابي خشن و افراطی را نداد تا بر ثبات و استقرار سياسي این کشور تأثير بگذارد و يا ديدگاهي برخلاف سياست های مورد نظر شیخ حمد را مطرح کند. به همین دلیل می توان گفت که قطر پس از به قدرت رسیدن شيخ حمد در اوج تحولات تاريخی خود به سر مي برد و اين امر بازتاب های بسیار و عميقي در ابعاد اجتماعي و فرهنگي بر جامعه قطر داشت.


6- قطر كانديدايی ايده آل براي جانشینی عربستان سعودی در نشر وهابيت

پس از عربستان سعودی بی تردید باید قطر را وفادارترين كشور به وهابيت به شمار آورد. اين كشور نه تنها كانديدايي ايده آل براي جانشینی عربستان سعودی در آیین وهابیت به شمار می آید، بلکه مهمترین کشور در نزاع و درگيري با عربستان سعودی برسر ميراث ابن عبدالوهاب تلقي مي شود. اما نمي توان از يك حقيقت مهم چشم پوشي كرد، اينكه وهابيت سعودي از دهه پنجاه قرن گذشته هم پيمان اخوان المسلمين بوده و اخوان المسلمين طي دهه‌ها با وهابي‌ها رابطه‌ای دوستانه داشته و مورد احترام و تمجيد وهابي قرار مي‌گرفت.
وهابيت همواره از بنیانگذاران اخوان المسلمون مانند "محمد عبده" و "رشيد رضا" تمجيد کرده و اخواني ها نیز همیشه به وهابي ها مشورت ها، رایزنی ها و نصايحي ارائه كرده اند. به همین دلیل مي توانيم دريابيم كه قطري ها تلاش مي كردند تا از وهابيت نرم و ساده و بی تکلف حمايت كنند تا با چشم داشت ها و اهداف منطقه اي و جهاني قطر سازگار شود. در اين جا مي توان به عدم وجود تناقض در قطر قبل از سخنان امير و قطر بعد از آن پي برد. این درحالی است که نباید فراموش کرد که قطري ها همواره درباره فعاليت وهابيت انقلابي كه ممكن است نتايج ويرانگري بر داخل داشته باشد، بسيار محتاطانه و با حذر برخورد کرده اند و هیچ گاه اجازه نداده اند، اين وهابيت افراطی و خشن در قطر رشد كند، اتفاقي كه داخل کشور عربستان سعودی، همسايه بزرگ شان رخ داده است.


7- قطر وهابي است، اما مدرن تر است

شیخ "حمد بن جاسم آل ثانی"، نخست وزیر و وزیر خارجه قطر در برنامه 20- 20 طی اظهاراتی گفت: ببينيد كشور ما وهابي است، اما با عربستان سعودی تفاوت بسیار دارد، درحالي كه عربستان سعودی هم وهابي است. در قطر زنان از آزادي های بسیاری برخوردار هستند و به آنان اجازه بسياري از فعاليت ها داده مي شود، درحالی كه در عربستان سعودی چنین اجازه ای به زنان داده نمی شود، از جمله حق رانندگي، حق كانديداتوري براي شوراي شهر، حق تحصيلات دانشگاهي، كار و ... .


8- تربيت اسلامي در آموزش


9- قطر فاقد رهبران اسلامگرای شاخص و بارز است
 
قطر تلاش کرده است، سلفي گری را به عرصه هاي محدودي همچون مساجد و وزارت امور اسلامي محصور كند و به آن اجازه ندهد تا به عرصه های دیگر نفوذ كند، این موجب شد تا سلفی گری وهابی قطری به الگویی برای دیگر کشورهای عربی همجوار قطر مانند بحرین و کویت تبدیل شود. در قطر دستگاه و نهاد مذهبی و ديني این کشور و مفتی های آن هیچ گاه نمي تواند با خاندان حاكم و حکومت رقابت كند. قطر به جز شیخ "یوسف القرضاوي" كه بيش از آنکه نماد مفتی های سلفی وهابی در داخل کشور باشد، نماينده مذهبی قطر در خارج از اين كشور است، با روحانیون و مفتی های فعالی در عرصه مذهبی، سیاسی و اجتماعی مواجه نیست که چالشی برای حکومت ایجاد کنند، به همین دلیل باید گفت که قطر فاقد روحانیون و مفتی های برجسته است.


10- قطر اسلامگراها را جذب مي كند

پس از به قدرت رسيدن شيخ حمد در قطر، وی از طريق برخی از ورزایش مانند وزير امور اسلامي قطر و تحت نظر مستقيم شیخ حمد و وزير خارجه اش اقدام به جذب شخصيت هاي ديني تأثيرگذار و سلفي هاي سعودي و .. کرد و به آنها تابعیت و گذرنامه قطري داد و آنها را به خدمت گرفت. همچنين قطري ها از طريق شماری از مبلغان و فعالان سعودي اقدام به جذب سلفی های وهابی کرده و به آنها گذرنامه و تابعيت قطري دادند.


11- قطر فاقد تنوع و کثرت گرایی

قطر برخلاف عربستان يا كويت و تا حدودي امارات متحده در عرصه فرهنگي و رسانه اي داراي تنوع و کثرت گرایی نيست. ليبرال ها و روشنفكران اسلامگرا در كويت داراي رأي و نظر هستند، اما در قطر هيچ اثري از آنها حتی با وجود داشتن تابعيت قطري ملاحظه نمي كنيم.


12- فعاليت ميداني اخوان المسلمين در قطر

علي رغم آن كه در قطر تعداد زيادي اسلامگراي وابسته به جماعت اخوان المسلمين و يا طرفدار آنها وجود دارد، اما بسياري از آنها فعاليتي ندارند كه شهروندان قطري را جذب خود کنند و فعاليت آنها به مراكز مطالعاتي، دانشگاهي و شبكه الجزيره محدود می شود.


13- قطرها وهابي اند و يا سلفي هاي حنبلي؟

شيخ حمد بن جاسم، وزير خارجه و نخست وزیر قطر در یکی از حضورهایش در شبكه قطری الجزيره در 28 ژوئيه 2006 اعلام كرد كه او "وهابي" است. اين اظهار نظر واكنش نسل جوان قطر را به دنبال داشت تا پس از آن انجمن هاي جوانان قطر به صحنه بحث و مناقشه برسر اين موضوع تبديل شود كه آيا ما سلفي هستيم يا وهابي؟ اظهار نظرهاي انجام شده در آن محافل و پایگاه های مختلف اینترنتی نشان داد كه اكثر نسل جوان قطر خود را "حنبلي سلفي" مي دانند و زماني كه از آنها پرسیده شود، وهابي هستید يا خیر؛ پاسخ هايشان متفاوت بود و قاطع نبود. در واقع آنها اگرچه براي ابن عبدالوهاب و آموزه هایش ارزش بالايي قائل بودند، اما از توصيف کردن خود به عنوان فردی وهابي نفرت داشتند. اين امر نشان مي دهد كه وهابيت در جامعه قطر ساكن بوده و فعال نيست.


14- قطر نيز موسسي همچون ابن سعود دارد

افتتاح دانشگاهي بزرگ و نام گذاري آن به نام "محمد عبد الوهاب" با اهتمام قطر به بازنگری و بازنويسي تاريخ قطر همراه شد تا بر جايگاه والاي شيخ قاسم محمد در این تاریخ بیش از پیش تأكيد شود که از وی به عنوان بنیانگذار قطر یاد شده است. همچنین در این تاریخ برای اولین بار پیام هایش نیز منتشر شد كه بر موارد زير تأكيد داشتند:
1- تاسیس قطر بر اساس عقيده وهابيت
2- نقش شيخ قاسم بن محمد با نقش موسس دولت سعودي امام محمد بن سعود برابری می کند.


15- در جستجوی تاريخ گم شده
 
اعلام اینکه قطر کشوری وهابي است با فعالیت های فرهنگي همزمان شد كه تلاش داشت، ضمن بررسي مجدد ميراث برجای مانده از شیخ قاسم بن محمد و نسخه هاي خطي وی و مکاتبات او با "ملك عبد العزيز بن عبد الرحمن"، بنیانگذار پادشاهی سعودی در عربستان و نگارش آثار ادبي که بر تاريخ قطر تمرکز کند و ارتباط آن با وهابيت را به اثبات برساند. در مقدمه این اقدامات باید به توجه رسانه های قطری به روايت "القرصان" اشاره کرد كه آن را يكي از اعضاي خانواده هاي با نفوذ قطری یعنی "آل المحمود" و پسر رئيس دادگاه هاي قطر تأليف كرده است. در اين روايت به وهابي هاي مبارز كه اقدام به سرقت از كشتي هاي انگليسي در خليج فارس به فرماندهی و رهبری "رحمه الجابري"، قهرمان وهابي مي كردند، پرداخته شده است. همچنين مطبوعات قطري صفحاتي را به رابطه مستحكم ميان وهابيت و موسس قطر اختصاص دادند.


16- قطري ها به طور رسمی اخواني نيستند

با وجودی که قطر تلاش هاي بسیاری انجام مي دهد تا اين كشور به مرکز اسلام سياسي و كانون جماعت اخوان المسلمين و مركز جذب آنها مبدل شود، اما قطري ها هيچ گاه طي اظهار نظرهاي رسمي اعلام نكرده اند كه تفكر و اندیشه های اخوان المسلمين را مي پذيرند و نماينده اسلام سياسي هستند.


17- جستجو براي ايدئولوژي سازگار
   
مي توان گفت که اختلافات عربستان سعودی و قطر در دهه نود قرن گذشته تا سال 2005 و سال هاي پس از 11 سپتامبر 2001 میلادی براي مدت مشخصي بر روابط سياستمداران قطري با ايدئولوژي وهابي تأثير گذاشت. با توجه به اين كه وهابيت به طور كامل با حكومت سعودي سازگاري دارد، مهمانان شبكه قطری الجزيره در برنامه هاي گفت وگوي تلويزيوني خود به وهابيت و محمد عبد الوهاب حمله كردند و اين دوره دوره اي است كه مي توان آن را مرحله جستجو براي ايدئولوژي سازگار و مناسب توسط قطری ها ناميد. با این حال در داخل قطر، قطري ها طبق عادت گذشته خود كه همواره از علماي وهابي براي سخنراني در مساجد، دانشگاه ها و تلويزيون رسمي دعوت كنند، ادامه دادند و می توان گفت که اين سنت حتي در اوج اختلافات سعودي و قطري به قوت خود باقی ماند.


18- بیان اختلافات در حد طبیعی

تحولات بزرگ و عمیق پس از سال 2008 میلادی در بهبود روابط ميان قطر و عربستان سعودی در مقايسه با سال هاي پیش از آن نقش بسزایی ایفا کرد و این موجب شد تا قطري ها در 4 سال اخیر از عملكرد خویش در عرصه عربي و منطقه اي احساس رضايت بسیاری کنند. این دیدگاه در كاهش ميزان نگاه منفي قطري ها به اختلافات آنها با سعودي ها نقش مهمی داشت، درحالي كه نبود این دیدگاه در گذشته باعث تيرگي روابط ميان قطر و عربستان سعودی با تمام تجليات فرهنگي ديني و سياسي اش شده بود. در واقع قطري ها درك كرده بودند كه ریشه های قبيله اي، فرهنگي و ديني خود را باید در عربستان و در میان وهابی های سعودی جست و جو کنند.


19- توقف هجوم عليه وهابيت

ملاحظه شد كه حمله عليه سلفي گری و يا وهابيت پس از سال 2008 میلادی آغاز شد و به سرحد از بین رفتن این اختلافات رسید.


20- پيامدهاي طرح وهابي قطر

اشاره های گذرای مسئولان قطري در رسانه ها در خصوص وابستگي و وهابي اشان به راحتی طی سال های 2001 تا 2006 به راحتی ملاحظه کرد. این درحالی است که نوار ضبط شده ای از گفت و گوی شیخ حمد بن جاسم، وزير خارجه قطر با سرهنگ قذافي، دیکتاتور معدوم لیبی وجود دارد که در آن قذافی به شايسته بودن آل ثاني برای دعوت به وهابیت و مکتب محمد بن عبدالوهاب اذعان و اشاره می کند که ارتباط نزديكي ميان آل ثاني و ابن عبد الوهاب وجود دارد برخلاف آل سعود كه دارای وابستگی قبيله ای به عبد الوهاب هستند. مي توان اظهارات فوق را اشاره هايي گذرا به طرح انتشار وهابیت توسط قطر دانست، طرحي كه خود را اواخر سال 2012 میلادی با افتتاح مسجد محمد بن عبد الوهاب نمایان ساخت.
 

21- شادي قطري ها و طمع براي کسب دستاوردها
 
اظهارات امير قطر درباره وهابيت در اوج شادي قطري ها از پيروزي هاي اسلام سياسي در سال 2011 پس از سقوط حسنی مبارك در مصر و سرهنگ قذافي در لیبی و به دنبال آن پيروزي اسلامگرايان (اخوانی ها و سلفي ها) در مصر و تونس بيان می شد. در این میان به قطر همواره به عنوان هم پيمان و حامي بزرگ اخوان المسلمين نگریسته می شد و به سلفي ها از اين منظر نگریسته می شد كه آنها هم پيمانان سعودي ها هستند و بالبطع باید سعودی ها به حمايت از آنها برخیزند.

 
22- سلاح وهابيت امتيازی در دست سعودي ها
 
گفته مي شود، ملك عبدالعزيز در يكي از نشست های خود گفته بود: دين همانند پرنده اي آزاد است، هر كس كه آن را صيد كند، آن را از آن خود کرده است. در همين راستا مي توان علت طمع و چشم داشت قطري ها براي تسلط بر جریان سلفي وهابي را دريافت. به همین دلیل بود که دو هفته پس از اظهارات امیر قطر، سعودی ها در واكنش به این اظهارات با تشکیل کنفرانسی سلفی به ریاست آن را شاهزاده "نایف بن عبد العزیز"، ولی عهد سابق عربستان سعودی بر عهده داشت، نگراني و عدم رضايت خود از موضع قطري ها را اعلام کرد. چون سعودی ها به خوبي از هدف قطري ها و خواسته ها و چشم داشت های آنها با خبر بودند.


23- نفوذ روحی و معنوي در عمق سعودي  

مي توان اعلام امير قطر مبني بر برانگيختن مجدد روح وهابيت و تجديد ميثاق و اعلام وفاداری به آن را پیامی به حكام، مفتی ها و مردم عربستان سعودی دانست. پیامی که مضمون آن این بود که قطري ها در جستجوي مشروعيت ديني و نفوذ معنوي در عمق سعودي و نجدي هستند. اين اظهارات با فعاليت قطري ها و حمايت قاطع آنها از سلفی های وهابی سعودي در بهار عربي همراه شد كه دارای مطالبات و خواسته هايی مبنی بر اصلاحات سياسي و حقوقی و برقراری حکومت مشروطه سلطنتی در عربستان سعودی بودند. در این راستا گفته شده که قطري ها دعوت هايي براي ده ها شخصيت خاندان "آل شيخ" فرستادند، اما فقط سه نفر از آنها به اين خواسته ها پاسخ دادند.
همان طوري كه نمي توان از ارث برجای مانده از دهه نود یعنی دشمني و اختلاف ميان عربستان و قطر و حمايت قطر از مخالفان سعودي در ده ها حادثه و رخ داد پس از آن چشم پوشي كرد.


24- قطر نگراني كوچك در ميان بزرگان

نمي توان از نگراني ها و تهديدات موجود در منطقه و كشورهاي عربی حوزه خليج فارس علیه قطر چشم پوشي كرد، از جمله شبح جنگ از سوي ايران و قطري که می خواهد به خاطر چشم داشت هایش میان بزرگان بازی کند و به بقای خود ادامه دهد. به اين ترتيب قطر نمي تواند از اين حقيقت چشم پوشي كند كه اين كشور بخش جدا نشدني از عربستان سعودی و جزيره العرب است و شهروندانش از فرزندان قبايل جزيره العرب هستند و تاريخ، ميراث، سنت، عقيده و مذهب است كه سرانجام پيروز مي شود.


خلاصه

* طرح هاي قطري ها از طريق قدرت نرم شان يعني مال و ثروت و رسانه تجلي مي يابد و در آينده نزديك مشخص خواهد شد كه قطر مسئوليت ترسیم چهره جدید وهابيت در منطقه را بر عهده گرفته است. وهابيتي كه با قطر جديد و خواسته هاي منطقه اي اش سازگار و همخوانی داشته باشد و يا از آن به عنوان سلاحي براي اهداف مورد نظرش استفاده کند.

* اين كه قطري ها داراي ديدگاهي روشن و شفاف درباره طرح وهابي جدید خویش هستند، در سايه داشتن همسايه بزرگي به نام عربستان سعودی که مکتب وهابی از آنجا سر چشمه گرفته است، جای شک و تردید بسیار وجود دارد.

* تمامي برآوردها نشان مي دهد كه قطري ها تلاش مي كنند تا از وهابيت حمايت كنند نه جریان سلفي گری به معناي كلي آن.

* دقيقاً مشخص نيست كه قطر كدام نسخه از وهابيت را برای خود بر خواهد گزيد. شرايط موجود و فضای حاکم بر منطقه حکایت از آن دارد كه قطري ها وهابيت نرم را انتخاب خواهند كرد كه با طرح اخوان المسلمين سازگاری و همخوانی دارد.

* آينده نشان خواهد داد كه طرح قطر آیا داخل قطر را هدف قرار خواهد داد يا به طرحی خارجي مبدل مي شود كه شاخه هاي آن در منطقه امتداد خواهد يافت و مانع از محصور شدن آن در داخل قطر می شود.

* تمامي برآوردها نشان مي دهد كه هدف عمق سعودي ها و جنگ با خاندان حاكم سعودي است.

* هنوز نمي توان به يقين گفت كه طرح قطر آیا استراتژي بلند مدتی است که  در بطن خود قصد دارد عربستان سعودی را تقسيم كند. این درحالی است که قطر دارای چشم داشت هایی مبنی بر توسعه و گسترش جغرافيايي خویش در دو منطقه نجد و احساء و داخل عربستان سعودی است و آنچه این چشم داشت ها و توسعه طلبی ها را توجیه خواهد کرد، پنهان کردن آنها در لفافه های دینی و مذهبی و اجتماعي است.

* بعيد است كه قطري ها از این امر نگران باشند که عاملی که خود آن را ساخته و پرداخته کردند، يعني اخوان المسلمون در داخل به چالشی نگران کننده علیه آنها تبدیل شود، به همین دلیل آنها در وهابيت و حنبليسم نكاتي را دریافت کردند كه به آنها مشروعيت ديني براي بقا در حكومت را اعطا مي كند.