تحولات تکنولوژیک رسانه

همان طور که گفته شد، فلسفه‌ی رسانه سعی در بررسی مسائل بنیادی‌تری مرتبط با ارتباطات اجتماعی دارد. بر اساس سنت فلسفه‌ی اسلامی، مسئله‌ی هستی و چیستی رسانه‌ها موضوع محوری فلسفه‌ی رسانه‌هاست. یکی از تقسیم‌بندی‌های رایج در ادبیات فلسفی معاصر ایران، تقسیم فلسفه به فلسفه‌ی مطلق و مضاف است. فلسفه‌ی مطلق را معمولاً به دانش پژوهش عقلانی در احکام کلی و عوارض ذاتی «وجود بماهو وجود» تعریف می‌کنند.

در سنت عقلانی فلسفه‌ی اسلامی، وجودشناسی در صدر مباحث فلسفی دیگر، از جمله معرفت‌شناسی قرار می‌گیرد. اما این موضوع در فلسفه‌ی غرب، صورت دیگری به خود گرفته است. فلسفه‌ی محض در غرب دیگر از سنخ مباحث وجودشناسی نیست و دامنه‌ی گسترده‌ای را در بر گرفته است و از این رو، فلسفه‌ی محض قسیم فلسفه‌ی مضاف نیست و هر گونه تقسیم‌بندی در این زمینه منسوخ است.

فلسفه‌ی مضاف، دانش عقلانی و فراگیر احوال و احکام کلی یک علم یا پدیده است. از این رو، آن را به دو قسم فلسفه‌ی مضاف به علم و فلسفه‌های مضاف به امور تقسیم‌بندی می‌کنند. بر اساس سنت عقلانی فلسفه‌ی اسلامی، فلسفه‌‌ی رسانه بی‌شک از نوع فلسفه‌ی مطلق نیست و لذا از اقسام قسیم آن، یعنی فلسفه‌ی مضاف قرار می‌گیرد که می‌توان آن را هم مضاف به علم و هم مضاف به امور به حساب آورد (حسینی، ۱۳۹۰، ص ۱۲۵).

ظهور فلسفه‌ی تکنولوژی و رسانه، از این منظر قابل فهم است؛ حوزه‌های اندیشه و تفکر فلسفی، در چند دهه‌ی گذشته، به سمت پدیده‌های اجتماعی و فرهنگی رفته و تنها در پی وجودشناسی و مباحث مرتبط با آن نبوده است.

حوزه‌های مورد علاقه‌ی فلسفه‌ی رسانه متنوع و گسترده است و طیف وسیعی از موضوعات مانند معنا و ساخت انتقال آن در رسانه‌ها، هویت مجازی و رابطه‌ی آن با تکنولوژی‌های جدید، اصل جبرگرایی تکنولوژیکی، ماهیت تکنولوژی‌های جدید، مبانی معرفت‌شناختی رسانه‌های مدرن در تکوین و تولید ادراکات انسانی جدید و اخلاق رسانه‌ای را در بر می‌گیرد.

۱٫ مباحث هستی‌شناختی رسانه‌ای

۲٫ مباحث معرفت‌شناختی رسانه‌ای

۳٫ مباحث زیبایی‌شناختی رسانه‌ای

۴٫ مباحث اخلاقی رسانه‌ای

همچنین بخش زیادی از تئوری‌های رایج در ارتباطات اجتماعی زمینه‌ها و بسترهای فلسفی دارند و اصول و قواعد اندیشه‌ی مکاتب فلسفی را مبنا و پایه‌ی نظریه‌پردازی در باب جنبه‌های گوناگون ارتباطات اجتماعی قرار داده‌اند. با تکیه بر این اصول، نظریه‌پردازان به بسط و تشریح ایده‌های خود در خصوص ارتباطات پرداخته‌اند.

بسیاری از مسائل مطرح‌شده در اواخر قرن بیستم در حوزه‌ی مطالعات نظری رسانه‌ها، کاملاً متأثر از حوزه‌ی تفکرات فلسفه‌ی اروپایی است. برای مثال، آنچه تحت عنوان اصل جبر تکنولوژیکی و رسانه‌ها گفته می‌شود، تحت تأثیر اگزیستانسیالیسم، وحدت یا کثرت معنا و انتقال آن تحت تأثیر هرمنوتیک فلسفی و نظریات انتقادی رسانه‌ای تحت تأثیر پساساختارگرایی بوده است. مباحث مهمی که درباره‌ی هویت رسانه‌ای گفته می‌شود به نحو روشنی متأثر از اگزیستانسیالیسم هایدگری است یا نظریه‌ی هرمنوتیک ارتباطات که به هرمنوتیک فلسفی گادامر باز می‌گردد. همچنین، دیدگاه‌های جدید تعامل میان فرهنگ و رسانه از اصحاب مکتب فرانکفورت و جنبش ضدساختارگرایان نشئت گرفته است. از سوی دیگر، چرخش زبانی قرن بیستم در فلسفه‌ی تحلیلی، جهت کلی نظریه‌های ارتباطی را در خصوص انتقال معنا تغییر داده است؛ به نحوی که حتی شاید بتوان ادعا کرد که چرخش زبانی و به دنبال آن چرخش تصویری، از ریشه‌های اصلی پیدایش و رشد دانش جدید فلسفه‌ی رسانه است. فلسفه‌ی رسانه هم از نوع فلسفه‌ی قاره‌ای است و هم فلسفه‌ی تحلیلی، نه ماهیتاً فلسفه‌ی قاره‌ای است و نه فلسفه‌ی تحلیلی (حسینی، ۱۳۹۰، ۱۲۸ تا ۱۳۳).

پرسش از تکنولوژی یا رسانه یا نقد آن خط اصلی برخی از مهم‌ترین آرا و اندیشه‌های متفکران فلسفه‌ی رسانه است که به شکل مشخصی تحت تأثیر آرای مارتین هایدگر است. او یکی از اولین فیلسوفانی است که به مسئله‌ی تکنولوژی به عنوان یک مسئله‌ی فلسفی نگریسته و نگاهی عمیقاً فیلسوفانه به موضوعی به ظاهر غیرفلسفی افکنده و آن را موضوع تفکر عمیق فلسفی (وجودی) قرار داده است. هایدگر یکی از نخستین متفکرانی است که در تکنولوژی (و روح حاکم بر آن) مسئله‏ای وجودی یافت و به بررسی شأن وجودی تکنولوژی، روح حاکم بر آن، ارتباط آن با حقیقت، ربط و نسبت آن با علم جدید و ماهیت و ذاتیات آن… همت گماشت (مجرد، ۱۳۹۱).

عمده‌ترین مسائل مورد توجه هایدگر خنثی نبودن تکنولوژی و سؤال از تکنولوژی و عدم انحصار کشف هستی توسط تکنولوژی است. این خطوط اصلی بعدها در آثار فلسفه‌ی رسانه بارها به اشکال گوناگون مورد توجه و تأکید قرار گرفته است.

یکی از جنبه‌های مهم تفکر فلسفی درباره‌ی رسانه‌ها ظهور و توسعه آن پس از تولد تکنولوژی‌ها و رسانه‌های جدید است؛ به این معنا که پس از رواج یک رسانه‌ی جدید آثار فلسفی که منعکس‌کننده‌ی نگرانی یا خوش‌بینی‌ها پیرامون آن است بیشتر می‌شود.

اصولاً در برابر پیشرفت ارتباطات و ظهور رسانه‌های جدید، دو خط اصلی تفکر در حوزه‌ی موسوم به فلسفه‌ی رسانه وجود دارد که می‌توان آن‌ها را نظریه‌های بدبینانه همراه با هراس از رسانه و نظریه‌های خوش‌بینانه به آینده‌ی ارتباطات نامید. نظریه‌های اجتماعی قدیمی، که دل‌نگران مشکلات ناشی از دخل و تصرف در اذهان توده‌ها و انحصار سیاسی یا تجاری هستند، ممکن است به پایان دوران اقبال خویش رسیده باشند و همان‌طور که در مورد تحولات قبلی رسانه‌ها اتفاق افتاده است، نظریه‌ی اجتماعی مجبور به انتخاب یکی از دو نگرش خوش‌بینانه یا بدبینانه نسبت به تحولات پیش رو خواهد شد. این انتخاب بیش از آنکه به شواهد مربوط باشد، از باورها و ارزش‌ها برخواهد خواست.

در مورد اینترنت نیز پیشرفت سریع تکنولوژی‌های ارتباطی و رسانه‌های نوین نگرانی‌هایی را پیشاپیش در میان متفکران حوزه‌ی فلسفه‌ی رسانه به وجود آورده است. در واقع، از هم‌اکنون نظریه‌پردازان بدبین شروع به ارائه‌ی پیش‌بینی‌های خود کرده‌اند. برخی این عقیده را مطرح کرده‌اند که رسانه‌های جدید به اختلاف در قدرت دامن خواهند زد؛ زیرا قدرت به میزان دانش و دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی الکترونیکی بستگی خواهد داشت. پیش‌بینی می‌شود کیفیت فرهنگی زندگی پایین‌تر بیاید چون استثمار تجاری رسانه‌های جدید قابل کنترل نخواهد بود و بالاخره مدعی می‌شوند که از وحدت اجتماعی و حوزه‌ی عمومی زندگی کاسته خواهد شد. به این دلیل که مخاطبان بر اساس سلیقه، محل و شیوه‌ی زندگی بیشتر تجزیه خواهند شد.

برخی نگرانی‌ها درباره‌ی رسانه‌های جدید، خصوصاً اینترنت، آن است که ساکنان آن در انبوهی از اطلاعات غرق می‌شوند و در چنین شرایطی است که مفاهیمی همچون انباشتگی اطلاعاتی، بی‌معنایی اطلاعاتی، گسیختگی اطلاعاتی و… نمود می‌یابد؛ اما در گونه‌ی دوم، نظریه‌پردازان خوش‌بین بر فایده‌ی حق انتخاب دریافت‌کننده به عنوان خنثی‌کننده‌ی قدرت متمرکز و نتایج مثبتی که قابلیت تعاملی موجود در رسانه‌های نوین برای وحدت و مشارکت در بر دارد انگشت می‌گذارند. به نظر آن‌ها، جهان می‌تواند کوچک‌تر و به هم پیوسته‌تر جلوه کند.

دهکده‌ی جهانی Global Village‏، اصطلاحی که مارشال مک‌لوهان در توصیف آینده‌ی جهان تحت تأثیر وسایل ارتباط جمعی به کار برد، یکی از معروف‌ترین مثال‌های این نوع نگاه است. او معتقد است که «جوامع» بیشتر در اثر ماهیت وسایل ارتباطی شکل گرفته‌اند، تا در نتیجه‌ی‌ محتوای آن.

مک‌لوهان دنیای امروز را دنیای الکترونیک می‌داند و معتقد است:‌ محیط الکترونیکی عصر حاضر فضای قدیمی تصویری را که سال‌هاست به آن خو گرفته‌ایم، نامطبوع و بدون ارزش خواهد ساخت. در دنیای الکترونیک حوادث، اشیا و موجودات در یکدیگر فرو می‌روند، با یکدیگر رابطه پیدا می‌کنند، جدایی‌ها از بین می‌رود،‌ تمایزات فراموش می‌گردد، شباهت‌ها خودنمایی می‌کند و بدین ترتیب محیط جدید به ‌وجود می‌آید؛ محیطی که می‌توان آن‌ را یک دهکده‌ی‌ جهانی نام‌گذاری کرد؛ یک دهکده‌ی بزرگ جهانی که خصوصیات قبیله‌ای را در مقیاس وسیع‌تر محفوظ می‌دارد. رسانه‌های جدید باعث به ‌وجود آمدن پدیده‌ی‌ جهش اطلاعات خواهند شد. اطلاعاتی که انسان‌ها نیاز خواهند داشت، از چهار گوشه‌ی‌ جهان و با سرعت فراوان در اختیارشان قرار خواهد گرفت؛ به این ترتیب جهان بزرگ،‌ روزبه‌‌روز، کوچک‌تر می‌شود و انسان‌ها چه بخواهند و چه نخواهند،‌ گویی در یک قبیله‌‌ی جهانی یا یک دهکده‌‌ی جهانی زندگی می‌کنند. چنین وضعیتی را امکانات الکترونیک فراهم خواهند کرد. با این حال، پیش از آنکه واقعیت ارتباطات نوین شکل روشن‌تر به خود بگیرد، هیچ کدام از دو دیدگاه را نمی‌توان آزمود (مک کوایل، ۱۳۸۵، ص ۱۵۶).

اینترنت وسیع‌ترین و بزرگ‌ترین شبکه‌ای است که تا کنون توسط انسان طراحی شده است، اصولاً اولین جرقه‌های پیدایش اینترنت با نگرانی‌های ناشی از جنگ سرد و شبکه کردن پایگاه‌های نظامی برای مقابله با تهدیدات اتمی شکل گرفت. بعدها این ایده با کاربرد در مراکز دانشگاهی به تدریج گسترش و عمومیت یافت و به تدریج وارد خانه‌های مردم شد، آنچه امروز به عنوان اینترنت شناخته می‌شود، محدود به کاربردهای اولیه‌ی آن نبوده و در مسیرها و جهت‌های متعددی در حال رشد و توسعه است.

در جدول زیر تنها بخشی از تحولات تکنولوژیکی اینترنت آمده است، مسئله‌ای که می‌تواند نشان‌دهنده‌ی تفاوت‌های اساسی اینترنت با سایر رسانه‌ها مانند مطبوعات، رادیو و تلویزیون باشد؛ سرعت رشد و تغییر و تحولات این رسانه‌ها قابل مقایسه با اینترنت نیست.

تحولات مذکور تنها بخشی از تحولات تکنولوژیکی مرتبط با اینترنت است که با مجموعه‌ای از مسائل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی همراه شده است. برای مثال، راه‌اندازی دایره‌المعارف ویکی‌پدیا مجموعه‌ای از متون متنوع را با استفاده از اکثر زبان‌های رایج دنیا ایجاد کرد، دایره‌المعارفی که کاربران در خلق آن سهیم هستند و هر روز امکان توسعه و گسترش آن بیشتر می‌شود، خرید اینترنتی موجبات بازنگری در الگوها و نظریه‌های رایج درباره‌ی بازاریابی، سلیقه‌ی مشتریان و مصرف را فراهم کرد یا پست الکترونیکی شیوه‌های رایج نامه‌نگاری و انتقال اطلاعات را متحول کرد.

- ابعاد و خصوصیات منحصر به فرد اینترنت، چیزی که استفاده از مفهوم رسانه را برای اینترنت دشوار می‌کند.

- زایش و پویش محتوایی و تکنولوژیکی وسیع و گسترده‌ی اینترنت نسبت به رسانه‌های پیشین.

- ابعاد تأثیرات احتمالی اینترنت بر متغیرهای کلان اجتماعی، سیاسی و فرهنگی.

- تأثیر اینترنت بر شناخت و درک انسان و نگرانی از مسائلی مانند تأخیر معنایی و سرگشتگی معنایی.

- تمایل و گرایش به بازنگری درباره‌ی جنبه‌های تکنولوژیکی و محتوایی اینترنت.

برهان