چكيده
مكانيابي تاسيسات زير بنايي از قبيل نيروگاهها , كارخانجات توليدي مهم , صنايع نظامي, صنايع سنگين , تعيين مسير خطوط انتقال نيرو ، خطوط انتقال گاز ,خطوط انتقال آب , خطوط ارتباطي , پالايشگاهها , ايستگاههاي پمپاژ و ... در صورتيكه بر اساس مطالعات مكانيابي و اصول و مباني آمايش سرزمين و بويژه آمايش دفاعي انجام گيرد, مي‌تواند بصورت طبيعي نقش بسزايي در پدافند غير عامل ايفاء نمايد. در واقع استفاده بهينه از پتانسيل‌هاي منطقه‌اي و طبيعي مي‌تواند تاثير بسزايي در كاهش خطرات ناشي از انواع تهديدات به همراه داشته باشد. فرآيند مكانيابي يك فرآيند پيچيده بوده كه در آن طيف وسيعي از فاكتورها و معيارها جهت تعيين مكان مناسب براي يك كاربرد خاص لحاظ ميگردد. در گذشته ماهيت مكانيابي اغلب بر اساس دو معيار فني و اقتصادي شكل مي‌گرفت و امروزه با توجه به گسترش علوم و افزايش حساسيت ها بويژه در زمينه عوامل زيست محيطي , براي مكانيابي انواع تاسيسات مي‌بايست دهها و گاهاً صدها عامل مختلف بطور همزمان مورد بررسي و تجزيه و تحليل قرار گيرد. بديهي است كه پردازش صدها لايه داده هاي مكاني و هزاران آيتم اطلاعاتي با استفاده از روشهاي سنتي امكان اجرايي ندارد و بايد از علوم و تكنولوژي‌هاي روز از قبيل GIS براي پردازش هم زمان داده هاي فوق استفاده نمود. اين مطالعات معمولاً با دو روش حذفي و انتخابي انجام مي‌گيرد. در روش هاي حذفي مطالعات از كل به جزء مي‌باشد و ابتدا كل منطقه مورد مطالعه بررسي شده و بر اساس شرايط تعريف شده براي سيستم , مناطق مناسب براي كاربري مورد نظر محدود تر ميگردد تا نهايتاً به مناطق مساعد براي پروژه تعيين شود. در روش هاي انتخابي ابتدا مناطق مساعد براي اجراي پروژه تعيين شده و سپس شرايط مورد نظر از قبيل دوري و نزديكي به راهها , دسترسي به تسهيلات مناسب از قبيل آب , برق , گاز , تلفن و يا بازار مصرف و عوامل زيست محيطي به تفكيك ارزش گذاري شده و از طريق يك تحليل آماري مناسب ترين مناطق تعيين خواهند شد.
1- مقدمه
مكانيابي (Site Selection) فرآيندي كه از طريق آن ميتوان بر اساس شرايط تعيين شده براي يك كاربري مشخص و با توجه به منابع و امكانات موجود, بهترين محل مناسب را تعيين نمود. مكانيابي در واقع تجزيه و تحليل توامان اطلاعات فضايي و داده هاي توصيفي به منظور يافتن يك يا چند موقعيت فضايي با ويژگيهاي توصيفي مورد نظر مي‌باشد. پدافند از لحاظ لغوي مترادف با دفاع بوده و به دو بخش دفاع عامل و دفاع غير عامل تقسيم ميگردد. دفاع عامل مبتني بر فعاليت نيروهاي مسلح و متكي بر تسليحات و تجهيزات نظامي است كه بر عهده نيروهاي نظامي است. پدافند غيرعامل به مجموعه اقداماتي اطلاق ميگردد كه مستلزم به كارگيري جنگ افزار نبوده و با اجراي آن ميتوان از وارد شدن خسارات مالي به تجهيزات و تاسيسات حياتي و حساس نظامي‌و غيرنظامي‌و تلفات انساني جلوگيري نموده و يا ميزان اين خسارات و تلفات را به حداقل ممكن كاهش داد (قرارگاه پدافند هوايي خاتم انبياء(ص)). پدافند غير عامل مجموعه‌اي از برنامه‌ريزي‌ها، طراحي‌ها و اقدامات است كه باعث كاهش آسيب پذيري در مقابل تهديدات دشمن مي‌شود. در زمان‌هاي گذشته چنين دفاعي مرسوم بوده است و هنوز آثار آن در محلات قديمي شهرها مشاهده مي گردد. بعنوان مثال وجود كوچه‌هاي تنگ و باريك به همراه سقف هاي كوتاه از تاخت و تاز اسب در داخل محيط هاي شهري جلوگيري مي نمايد و يا اتصال بام ساختمانها به يكديگر به دفاع بهتر از شهرها كمك مي كرده است. همچنين وجود قلعه و برج و بارو و خندق ها در مناطق شهري نمايانگر پدافند غير عامل مي‌باشد. با گسترش شهرها و تغيير جنگ‌ها و محورهاي تهديد نقش پدافند غيرعامل پيچيده تر شده و متاسفانه در كشور ما پيشرفت مناسبي نداشته است. امروزه مشاهده مي گردد كه در كشورهاي پيشرفته دنيا از قبيل چين , رعايت اصول پدافند غير عامل بصورت قانون تدوين شده و در طراحي هاي شهري مشاهده مي گردد. امروزه هم زمان با پيچيده‌تر شدن جنگ‌ها و بكارگيري تكنولوژي و فن‌آوري هاي نوين در جنگ‌هاي اخير، پدافند غير عامل نيز چهره‌هاي متفاوتي را به خود گرفته است.. درحال حاضر عمده‌ترين هدف پدافند غيرعامل، ايمن سازي و كاهش آسيب‌‌پذيري زيرساخت‌هاي مورد نياز مردم است تا بتدريج شرايطي را براي امنيت ايجاد نمايد. اين اقدامات اگر به صورت يك برنامه ريزي و طراحي در توسعه نهادينه شود، در آينده تداعي گر آينده اي روشن در زمينه پدافند غير عامل باشد.
آمایش یعنی آراینده و آمایش اسم مصدر آمای، به معنی هنر یا فن جای دادن با نظم و ترتیب و آراسته كردن و همراه با آینده نگری انسانها، فعالیتها، زیر ساختها و وسایل ارتباطی در خدمت انسانها در فضای کشور با در نظر گرفتن الزامات طبیعی، انسانی و اقتصادی می باشد. در معنای دیگر آمایش یعنی تخصیص جمعیت و فعالیت به نواحی گوناگون سرزمین که به عنوان هدف اصلی سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور عنوان شده است. آمايش سر زمين هم بعنوان سازماندهي هماهنگ و سزاوار فضاي حياتي كشور در قالب سياست‌هاي كلي توسعه دراز مدت و همه جانبه اجتماعي ، اقتصادي ، فرهنگي و كالبدي در چهار چوب منطقه بندي و تقسيم سرزمين تقسيمات كشوري بر اساس ضرورت‌هاي دفاعي مي‌باشد(مومني ، 1378). به عبارت ديگر آمايش سرزمين تنظيم رابطه بين انسان و فضا و فعاليت‌هاي انسان در فضا به منظور بهره برداري منطقي از جميع امكانات علمي‌و تجربي در طول زمان صورت مي‌پذيرد. در حقيقت آمايش سازماندهي مطلوب فضا در جهت نيل به اهداف و استراتژيهاي جامع ملي است كه در راستاي آرمانهاي جامعه قدم بر مي‌دارد. بنا براين برنامه ريزي جهت آمايش سر زمين نيز بايد هماهنگ بوده و بوسيله كارشناسان علوم گوناگون بايد انجام گيرد و جايگاه جغرافياي كاربردي در اين بين بسيار مهم است. همواره بايد توجه داشت كه هم در جغرافيا و هم در آمايش سر زمين سه عنصر اساسي انسان ، فضا و فعاليت‌هاي انساني سه عنصر اصلي اين علوم مي‌باشد. (فولادي، 1364) در واقع هدف آمايش سرزمين نقطه تلاقي دو ديدگاه اقتصادي و زيست محيطي حاكم و ناظر بر فعاليت‌هاي انساني مي‌باشد. براي رسيدن به اهداف فوق در ابتدا بايد امكانات و قابليت‌هاي هر منطقه را بخوبي شناسائي كرده و بر اساس اين قابليت ها براي رسيدن به اهداف مورد نظر برنامه ريزي نمود. آمايش سرزمين سازماندهي مطلوب فضا در جهت ميل به اهداف و استراتژيهاي جامع ملي است. دامنه فعاليت آمايش سر زمين بسيار گسترده بوده و شامل تمامي‌فعاليت‌هاي سياسي ، اجتماعي ، آموزشي ، اقتصادي ، فرهنگي و كالبدي كشور مي‌شود. آمايش دفاعي نيز عملاَ سازماندهي فضا و يا برنامه ريزي منطقه اي و ناحيه اي با هدف توسعه امنيت پايدار و بهره گيري از فضا و هزينه‌هاي انجام شده در راستاي ايجاد و تثبيت امنيت در سطح كشور مي‌باشد. مكانيابي يا Site Selection يكي از بخش‌هاي آمايش سرزمين بوده و فرآيندي است كه از طريق آن ميتوان بر اساس شرايط تعيين شده و با توجه به منابع و امكانات موجود بهترين محل مورد نظر را براي كاربردهاي مختلف تعيين كرد. مكانيابي در واقع تجزيه و تحليل توامان اطلاعات فضايي و داده‌هاي توصيفي به منظور يافتن يك يا چند موقعيت فضايي با ويژگيهاي توصيفي مورد نظر كاربر مي‌باشد. انتخاب مكان مناسب براي يك فعاليت در سطح كشور يكي از گام هاي اساسي براي انجام يك طرح گسترده است كه نيازمند تحقيق در مكان از ديدگاه هاي مختلف مي‌باشد از آنجا كه مكان يابي نياز به اطلاعات و اهميت زيادي دارد ، حجم بزرگي از اطلاعات جزئي براي معرفي مكانهاي مختلف بايد جمع آوري ، تركيب و تجزيه و تحليل شوند تا ارزيابي صحيحي از عواملي كه ممكن است در انتخاب تأثير داشته باشند صورت پذيرد. بنا بر اين مكان يابي فعاليتي است كه قابليت ها و توانايي‌هاي يك منطقه را از لحاظ وجود زمين مناسب و كافي و ارتباط آن با ساير كاربري‌هاي براي انتخاب مكاني مناسب براي كاربري خاص مورد تجزيه و تحليل قرار مي‌دهد(كريمي، 1382, ص 9). استفاده از سيستم اطلاعات جغرافيايي جهت مكانيابي با توجه به حجم زياد اطلاعات ضروري بوده و با استفاده از آن ميتوان به نتايج دقيق تر و با سرعت بالاتري دست يافت. در فعاليت‌هاي مهندسي مطالعات گسترده اي توسط كارشناسان رشته‌هاي علمي‌از قبيل مهندسين مربوط به آن صنعت ، كارشناسان زمين شناسي ، ژئومورفولوژي , اقليم ، كاشناسان امور اقتصادي و ... انجام مي‌شود
2- اصول و مباني مكانيابي
بطور كلي براي انجام مكانيابي يا از روش انتخاب نقاط نمونه و پردازش‌هاي آماري و رياضي استفاده ميگردد و يا با پردازش توامان داده‌هاي جغرافيايي در سطح منطقه با تجزيه تحليل استعدادهاي مكاني و توصيفي جهت انتخاب مكان مناسب براي كاربري خاصي صورت مي‌گيرد. بعبارت ديگر ميتوان براي انجام مكانيابي از روشهاي بر مبناي پردازش داده‌هاي فضايي (GIS) و يا پردازش‌هاي آماري و رياضي و يا روشهاي تركيبي استفاده ميگردد. مكانيابي بر اساس پارامترهاي مختلفي انجام گيرد كه اين متغيير ها نسبت به اهداف و اهميت پروژه و يا عوامل جانبي موثر در پروژه از قبيل آلودگي , دسترسي به امكانات زير بنايي و ... تغيير خواهد كرد. بعبارت ديگر نمي‌توان يك دستورالعمل براي تمامي‌پروژه ها و كاربردها تعريف نمود و مي‌بايست ابتدا كاربردهاي مختلف و عوامل موثر در انتخاب مكان آنها استخراج گرديده و سپس بر اساس عوامل فوق دستورالعمل‌هاي لازم جهت مكانيابي تهيه گردد. مكانيابي مناسب تاسيسات و ابنيه فني مي‌تواند باعث كاهش آسيب پذيري و خسارات وارده در مواقع بحراني گردد. مكانيابي مناسب تاسيسات و ابنيه فني و يا راههاي دسترسي و غيره يكي از اصول اساسي پدافند غير عامل مي‌باشد و در صورت انجام آن بر اساس روشهاي علمي‌و برنامه ريزي شده مي‌تواند باعث مصون ماندن تاسيسات و پادگانها و يا حداقل كاهش آسيب ديدگي در مواقع بحران گردد. امروزه روشهاي علمي‌متنوعي جهت مكانيابي ابداع گرديده است كه تمامي‌آنها يا بر اساس پردازش‌هاي آماري و يا پردازش‌هاي مكاني و يا روشهاي تلفيقي آماري و مكاني نسبت به تعيين بهترين مكان اقدام مي‌نمايند و در هر يك از روشهاي فوق در صورت تعيين متغيير‌هاي همسان جواب‌هاي مشابهي بدست خواهد آمد.
در زمينه مكانيابي تئوري‌هاي مختلفي از طرف انديشمندان مختلف از قبيل «آلفرد وبر»، «آگوست لوش»، «پالاندر»، «اسميت»، «گرين هات»، «والتر ايزارد»، «مايکل راسترون»، «کريستالر» و «لانهارد» مطرح شده است[1] . اصول كلي تئوري‌هاي فوق بر مبناي تجزيه و تحليل آماري بين مراكز توليد , مصرف , حمل و نقل , كم كردن هزينه توليد و حمل و نقل و يا حداكثر كردن سود مي‌باشد. بعنوان مثال لانهارد با در نظر گرفتن دو موقعيت جغرافيايي عرضه مواد اوليه و يک موقعيت بازار فروش،مدل ساده مثلثي را براي مکان يابي بهينه صنايع، پيشنهاد مي‌کند. مکان بهينه با در نظر گرفتن هزينه‌هاي حمل و نقل، بين رئوس مثلث و انجام محاسباتي نه چندان پيچيده حاصل مي‌شود. در ادامه شمايي از اين مدل مشاهده مي‌شود. تحقيقات وبر معطوف به صنايع کارخانه اي بود و جنبه قياسي داشت. اين مطالعات در دو بخش انجام شده است؛ بخشي از مطالعات وبر در مورد قوانين عام و تئوريک مکان يابي بود که اين قوانين بايد در دنياي واقعي آزموده شوند و بخش ديگر ارائه نظريه واقع گرا است. او در اين بخش از مطالعات خود سعي کرده است که از عنصر تجربي براي چيزي که خود او نظريه واقع گرا مي‌ناميد، استفاده نمايد. هوور در سال 1948 تئوري‌هاي خود را به مکان يابي‌هاي صنعتي و با فرض رقابت کامل بين توليد کنندگان و فروشندگان و تحرک کامل عوامل توليد معطوف کرد. تئوري هوور در مقايسه با تئوري وبر، هزينه ها را با روش واقع گرايانه تري به هزينه‌هاي حمل و نقل و هزينه‌هاي توليد (که هر کدام به اندازه کافي به زير هزينه ها شکسته شده اند) تقسيم مي‌کند. براي مثال، هزينه‌هاي حمل و نقل تنها متاثر از وزن و فاصله نبوده و بر اساس طول و جهت حمل و نقل نيز متغير خواهند بود. در تئوري‌هاي بيشينه کردن درآمد با فرض ثابت بودن هزينه ها و مستقل بودن اين متغير از مکان جغرافيايي صنايع , مشابه حالت کمينه کردن هزينه, اکسترمم موضعي از سود بهينه ارائه مي‌شود. در اين مدل، ساختار درآمد نسبت به موقعيت جغرافيايي متغير در نظر گرفته شده و از مکاني به مکان ديگر تغيير مي‌کند. در متد هزينه کمينه، به عامل درآمد (تقاضا) و محصول توليد شده، توجه نمي‌شود و فرض مي‌شود که شرکتها مي‌توانند در هر مکان دلخواه، توليدات خود را به فروش برسانند.در صورتي که خصوصيات بازار فروش نسبت به مکان متغير است. خريداران در سطح وسيعي از کشور پراکنده اند و تراکم متقاضيان از محلي به محل ديگر تفاوت دارد. در هر ناحيه خصوصيات منحني تقاضا و ميزان درآمد حاصل شده زا فروش محصول متفاوت است و درآمد بدست آمده به خصوصيات جمعيت، تمايلات مردم، درآمد آن ها و الگوي مصرف بستگي دارد. اين مدلهاي تصميم گيري به دو دسته عمده تقسيم مي‌شوند: مدلهاي چند هدفه (MODM) و مدلهاي چند شاخصه (MADM). تقسيم مي‌گردند. مدلهاي تصميم گيريهاي چند هدفه (MODM) معمولا به منظور طراحي و از مدلهاي چند شاخصه به منظور انتخاب گزينه برتر استفاده مي‌شود. لازم به ذکر است که در مدلهاي چند هدفه، گزينه ها از قبل مشخص نيستند ولي در عوض مجموعه اي از توابع هدف براي بهينه شدن، تحت مجموعه اي از محدوديت ها وجود دارند. در مقابل، در مدلهاي چند شاخصه، تعداد کمي‌گزينه از پيش تعيين شده وجود دارند. اين گزينه ها با توجه به شاخصهاي مطرح در مساله، با هم مقايسه مي‌شوند و گزينه برتر انتخاب مي‌شود. در مدلهاي تصميم گيريهاي چند شاخصه (MADM) معيارها و شاخصهاي کيفي فراواني وجود دارند که بوسيله روابط رياضي قابل بيان نيستند و استفاده از روشهاي چند شاخصه، ما را قادر به تحليل ساده تر اين شاخصها خواهد کرد. بر اين اساس، در ادامه به معرفي روشها و الگوريتمهاي معتبر و شناخته شده براي حل مسائل چند شاخصه پرداخته خواهد شد. پردازش‌هاي لازم جهت مكانيابي با استفاده از روشهاي مختلفي انجام مي‌گيرد كه عبارتند از:
· استفاده از سيستم‌هاي هوشمند و چند معياري: در روشهاي تصميم سازي هوشمند و چند معياري ارزيابي سايت مورد نظر در دو مرحله انجام مي‌گيرد. در مرحله اول سرند كردن يا غربال نقاط مختلف انجام شده و در مرحله بعد ارزيابي و انتخاب نقاط انجام مي‌گيرد. يك سيستم هوشمند مانند انسان فكر كرده و تصميم گيري مي‌نمايد و مي‌تواند با ديگر سيستم‌هاي هوشمند ارتباط بر قرار كرده و در راستاي رسيدن به هدف تلاش نمايد و از شكست ها و موفقيت ها تجربه كسب كرده و به برنامه نويسي جديد براي بهبود كارايي نياز نداشته باشد. با استفاده از روشهاي مختلفي از قبيل تعريف متد، روشهاي هوش مصنوعي، شبكه‌هاي عصبي، الگوريتمهاي ژنتيك، فازي عصبي و فازي آنها را در زمينه‌هاي بخصوصي هوشمند نمود. سيستم‌هاي Decision Making System و يا بخشهايي از سيستم‌هاي فرماندهي و كنترل از جمله سيستم‌هاي هوشمند مي‌باشند.
· روشهاي آماري (Statistical): بيشتر روشهاي موجود مكانيابي در حال حاضر بر اساس روشهاي آماري عمل مي‌نمايند. در اين روش ها نقاط نمونه مناسب جهت اجراي پروژه انتخاب شده و سپس اين نقاط بر اساس شاخصهاي تعيين شده ارزش گذاري مي‌گردند. در اين روش ها ابتدا مناطق مورد نظر در يك ستون و ارزشها و يا معيارهاي مورد نياز در ستون ديگر ثبت شده و ارزش گذاريهاي لازم انجام مي‌گيرد. نهايتاً با پردازش‌هاي آماري بهترين منطقه مورد براي كاربري مورد نياز تعيين خواهد شد. روشهاي آماري مختلفي براي مكانيابي ارائه گرديده است كه مهمترين آنها مدل لانهارد , هوور , وبر و گراويتي مي‌باشد. در مدل گراويتي در واقع تراكم و گرايش كاربردها به سمت يك مكان خاص را نسبت به ساير مكانها تعيين مي‌نمايد. اين مدل براي نمايش تاثير حوزه نفوذ يك سرويس و خدمات در مناطق بكار مي‌رود. ساير تئوري‌هاي فوق بر اساس حداقل كردن هزينه و كسب حداكثر سود توسعه يافته اند(سهامي, 1386).
· روش تجزيه و تحليل فضايي با استفاده از سامانه اطلاعات مكاني (GIS): در اين روش كاربر شرايط لازم را تعريف نموده و با اعمال شرايط بر روي لايه‌هاي اطلاعاتي محل مناسب پيدا مي‌شود. در اين روش داده ها با استفاده از جبر خطي , جبر بول , مدل سازي فضايي داده ها و مدلهاي فازي مورد پردازش قرار مي‌گيرند.
· روشهاي تركيبي زمين آماري(Geo statistical) :روشهاي زمين آماري Geo statistical از قبيل رگرسيون در واقع يك تجزيه و تحليل آماري براي يافتن محل مناسب مي‌باشد. در اين روش ارتباط خطي يا غير خطي بين مجموعه داده ها و اطلاعات توصيفي پيدا شده و بر اساس آن براي آينده برنامه ريزي ميگردد. اين پردازش درواقع به عنوان روشهاي زمين آماري Geo statistical شناخته مي‌شود. اين روش مي‌تواند با استفاده از توابع خطي و يا غير خطي انجام گيرد.
· مدل دستي يا آنالوگ: در اين روش شرايط مورد نظر بصورت دستي و بصري با ويژگيهاي مناطق مختلف مقايسه شده و محل مورد نظر تعيين و انتخاب ميگردد. اين روش ساده ترين روش مكانيابي مي‌باشد.
· تجزيه و تحليل نواحي تجاري (Trade Area Analysis): اين روش كه به عنوان مطالعات رينگي نيز شناخته مي‌شوند بر اساس ارزيابي‌هاي آماري در يك شعاع مشخص از مراكز جمعيتي انجام مي‌گيرد و و ميزان جمعيت يا يك كميت آماري را در حول و حوش آن مركز نمايش و برآورد مي‌كند.
· تجزيه و تحليل شبكه (Network Analyze): با استفاده از اين روش ميتوان نسبت به منطقه بندي مناطق و يا يافتن بهترين مسير و يا تخصيص منابع استفاده نمود. از اين مدل بيشتر براي مسير يابي و تعيين بهترين مسير , تعيين موقعيت ايستگاههاي پليس و آتش نشاني و يا حتي ارائه خدمات از قبيل تعيين مسير اتوبوس راني و ... استفاده ميگردد.
3- عوامل موثر در مكانيابي
عوامل متعدي در مكانيابي تاثير گذار مي‌باشند كه مهمترين آنها عبارتند از(شيعه , 1384):
· عوامل طبيعي از قبيل توپوگرافي و شيب زمين
· عوامل زير بنايي : شبكه و منابع انرژي و آب و شبكه‌هاي ارتباطي , بندر , فرودگاه و ...
· عوامل محيطي: امكان توسعه , محيط شهري و خارج از شهر , تاثيرات متقابل زيست محيطي
· عوامل استراتژيك: نيروي كار و اشتغال , موقعيت در زنجيره , فاصله از محدوده تراكم , صنايع جايگزين , آسيب پذيري , پراكندگي . بر اساس اين عوامل كشور ايران به سه قلمرو حاشيه يا ريملند (Rimland) , قلمرو سرزمين ميانه يا ميدلند(Midland) و قلمرو سرزمين مركزي يا هارتلند (Heartland) تقسيم بندي ميگردد(سهامي, 1386).
· عوامل اقليمي: رطوبت و دماي هوا , باد , بارش
· عوامل فني و اقتصادي: شرايط تامين مواد , سهولت منابع و انرژي , دانش فني منطقه , شرايط حمل و نقل , صنايع مكمل , سطوح هزينه
· عوامل ارضي: زمين‌هاي هموار يا دشت , تپه ماهور , كوهستان , جنگل
· عامل آب از قبيل ميزان ‘ كيفيت ‘ سختي ‘ عمق و ...
· خاك: در اين بخش انجام مطالعات پوشش گياهي، توان بالقوه خاك، نفوذ پذيري و مكانيك خاك بايد مورد توجه قرار گيرد.
· توپوگرافي: كه در اين قسمت انجام مطالعات آبهاي سطحي ، آبراه ها، دسترسي ها، آب و هواي موضعي و چگونگي جانمايي مورد برسي قرار مي‌گيرد.
· جهت گيري: در اين بخش مطالعه جهات استقرار به منظور دريافت بهينه انرژي خورشيد، بادهاي مطلوب و ديد و منظر توصيه مي‌شود.
· گونه‌هاي گياهي: در اين بخش مطالعه گونه ها در چگونگي استقرار مورد نظر است. كه مواردي همچون سايه، كاهش دماي محيط، تنظيم رطوبت، ممانعت از بازتاب اشعه خورشيدي، هدايت بادهاي مطلوب، بادشكن وصافي هوا، آ‌كوستيك، تامين محيط زيست مطلوب و زيبا به عنوان مشخصه فضايي يك مركز ورزشي مي‌تواند هدف برسي باشد.
· آفتاب: تابش مستقيم آفتاب و روشنايي طبيعي در فضاهاي داخلي ورزشگاه بر حسب عملكرد هر يك ممكن است مطلوب و يا نا مطلوب باشد. از اين نظر جانمايي و جهت گيري بناها با توجه به عملكردهاي داخلي آن در رابطه با تابش آفتاب در فصول مختلف ضروري مي‌باشد.
· باد: سرعت، دما و جهت باد يكي از عوامل مهم در جانمايي و حتي ارزيابي اراضي مي‌باشد، به گونه اي كه استفاده از بادهاي مطلوب تعديل مناسبي در شرايط آب و هوايي ورزشگاه به وجود خواهد آورد.
· باران: ميزان بارندگي و آبراههاي طبيعي در جانمايي بناها و طراحي كالبدي آن موثر خواهد بود. مضافا اين كه حفاظت بناها در مقابل باران‌هاي همراه با باد و باران‌هاي شيميايي در محيط‌هاي آلوده بايد مورد توجه باشد.
· عامل ارتباطي بويژه حمل و نقل
· همسايگي‌هاي مثبت و منفي
· تجزيه و تحليل عوامل ديداري
· فاصله زماني تا رسيدن به محل مورد نظر
· راههاي دسترسي
· عوامل انساني و نيروهاي متخصص
· عامل سوخت و انرژي
· عامل بهداشت و محيط زيست
· عامل تامين مواد خام و نخستين
· عامل تكنولوژي
· عامل خدماتي از قبيل مسكن ‘ آموزش ‘ تفريح و ...
· عامل بازار (محلي ‘ ملي و بين المللي )
· عامل سازمان اجتماعي (تمركز ‘ تخصص ‘ تعاون ‘ همبستگي توليدي ) در منطقه ‘ بخش ها ‘ مركز ها ‘ مجتمعها و ....
· عامل سياسي و اجتماعي و سنت‌هاي منطقه
· عوامل دفاعي عوامل دفاع غير عامل(نباتي , 1386) : اختفا , استتار , فريب , موانع , پراكندگي , استحكامات
· عوامل برون مرزي همانند تقسيم كار بين المللي
· متوسط دما در هر ماه از سال
· متوسط ساعات آفتابي در هر ماه
· متوسط بارندگي در هر ماه
· متوسط تعداد روزهاي يخبندان
· متوسط تعداد روزهاي مه گرفتگي
· متوسط تعداد روزهاي برفي و ارتفاع آن
· متوسط تعداد روزهاي خشك (بدون باران)
· پائين ترين و بالاترين دماي مشاهده شده
· ميزان رطوبت نسبي در سرتاسر سال
· جهت و شدت باد
· طول روز
· مطالعه گونه‌هاي گياهي در چگونگي استقرار محل مورد نظر است.
· مطالعه سايه
· مطالعه اثرات پوشش گياهي دركاهش دماي محيط
· مطالعه اثرات پوشش گياهي در تنظيم رطوبت
· مطالعه اثرات پوشش گياهي در ممانعت از بازتاب اشعه خورشيدي
· مطالعه اثرات پوشش گياهي در هدايت بادهاي مطلوب
· مطالعه اثرات پوشش گياهي در بادشكن وصافي هوا
· مطالعه اثرات پوشش گياهي در آ‌كوستيك
· مطالعه اثرات پوشش گياهي در تامين محيط زيست مطلوب و زيبا
· مطالعه اثرات پوشش گياهي در مشخصه فضايي مراكز مورد مطالعه
· اثرات زيست‌محيطي بر محيط فيزيكي
· اثرات بر خاك: مورفولوژي و كيفيتي
· اثرات بر آب:كميت آب و كيفيت آب
· اثرات بر اقليم، هوا و صوت: تغييرات هوا و بارش‌ها، كيفيت هوا
· اثرات ثانويه بين خاك، آب و هوا
· اثرات زيست‌محيطي بر محيط‌هاي طبيعي
· اثرات بر گونه‌هاي گياهي
· اثرات بر گونه‌هاي جانوري
· اثرات بر زيستگاه‌ها، چشم‌اندازها و مسير مهاجرت پرندگان
· اثرات زيست‌محيطي بر محيط‌هاي اجتماعي و فرهنگي
· اثر بر سلامت و محيط بهداشتي مردم
· اثر بر محيط اجتماعي: اشتغال، مسكن، آموزش
· اثر بر محيط فرهنگي: اعتقادات فرهنگي و مذهبي مردم، ميراث فرهنگي
· اثرات زيست‌محيطي بر طرح‌هاي توسعه
· اثر بر ساير طرح‌هاي توسعه كشاورزي، صنعتي و خدماتي منطقه
· اثر بر طرح آمايش منطقه
· اثر بر كاربري اراضي منطقه
· مواد اوليه
· هزينه‌هاي عمومي
· منابع انرژي
· شرايط ويژه محيطي
· نيروي انساني و متخصص واشتغال
· موقيت در زنجيره صنايع نظامي
· دانش فني طرح
· وجود صنايع مكمل
· ارتباطات فيزيكي
· تاثيرپذيري منطقه اي
· تاثيرگذاري منطقه اي
· امكان توسعه
· محدوده تراكم
· وجود صنايع جايگزين
· آسيب پذيري
· امكان پراكندگي
· دفع فاضلاب صنعتي
بسياري از عوامل فوق قابل اندازه گيري و ارزش گذاري نيستند و در عمل بايد با استفاده از روشهاي مختلفي به عوامل كمي‌و كيفي تبديل گردند. عوامل كمي‌عواملي مي‌باشند كه قابل تبديل به هزينه مالي مي‌باشند. اين عوامل عبارتند از:
· هزينه انتقال
· هزينه نيروي انساني
· راندمان نيروي انساني
· هزينه گرمايش و سرمايش
· هزينه Utility
· هزينه آب و ديگر تاسيسات زيربنايي
· هزينه ساخت
· ساير هزينه‌هاي مالي و مشهود.
· همچنين عوامل كيفي عبارتند از:
· سهولت حمل و نقل
· امكان توسعه و تنوع
· تامين مواد و قطعات
· وسعت
· شرايط نگهداري
· سطوح هزينه
· وابستگي به Utility
· آسيب پذيري از تهدايدات مختلف
· برخورد محيطي و مرغوبيت منطقه
ساير عوامل كيفي را بايد با استفاده از روشهاي مختلف از قبيل AHP ميتوان عوامل كيفي را به كمي‌تبديل نمود.
4- محدوديت‌هاي مكانيابي
عوامل مختلفي بعنوان موانع مكانيابي شناخته مي‌شوند كه مهمترين آنها عبارتند از(توفيق , 1384):
· حريم (مصنوعي يا طبيعي) مثل راهها ‘ رودخانه و خطوط انتقال نيرو
· منطقه فرسايش اراضي و تخريب مرتع
· محدوده‌هاي داراي زمين لغزش
· شوري زمين
· ظرفيت باربري
· اراضي سيل گير
· لرزه خيزي
· گسل عمده
· گسل فرعي
· گسل رونده
· گسل احتمالي يا پوشيده
· عوامل فرهنگي و يامذهبي
· حريم آثار تاريخي
· منطقه اراضي حفاظتي از قبيل اراضي جنگلي و تحت نظارت محيط زيست
· نفوذپذيري و نفوذناپذيري خاك
· مواد سست (شن ، خاك دستي ، دفن زباله و ...)
· وجود چال سنگ در زمين‌هاي آهكي
· ارزش اقتصادي ذخاير معدني
· جهت قرار گيري لايه‌هاي زمين
· كيفيت آب
· مرداب
· فاصله از دريا
· وضعيت سايه در سطح پروژه ( جهت شيب در زمان‌هاي مختلف )
· آلودگي هوا
· شرايط اقليمي‌سرد و گرم
· بارندگي
· سيل خيزي
· عوامل مورفولوژيك موثر بر كاربري زمين
· فرسايش
· تغيير بستر رودخانه
· رسوب گذاري رودخانه
· فرسايش صخره كنار دريا
· زمين لغزس
5- تجزيه و تحليل
مكانيابي مناسب يكي از روشهاي اساسي كاهش آسيب پذيري مي‌باشد و در اين راستا بايد عوامل متعدد و متنوعي مورد تجزيه و تحليل قرار گيرند. بخش از عوامل فوق كمي‌و بخش ديگري بصورت كيفي مي‌باشند و اين عوامل بايد از طريق روشهاي مناسب علمي‌بصورت يكدست در تجزيه و تحليل داده‌هاي فضايي مورد استفاده قرار گيرند. با استفاده از سيستم اطلاعات جغرافيايي ميتوان اطلاعات كيفي را از طريق روشهاي تحليلي مناسب از قبيل AHP به اطلاعات كمي‌تبديل نموده و سپس به همراه ساير اطلاعات مكاني مورد تجزيه و تحليل قرار داد. اين روش تجزيه و تحليل اطلاعات مكاني و توصيفي بعنوان روش تجزيه و تحليل چند معياري شناخته مي‌شود. ابزارهاي تحليلي مختلفي در نرم افزارهاي پردازش داده هاي مكاني تعبيه گرديده است و با استفاده از آنها ميتوان مدل هاي مختلف مكانيابي را اجرا و پياده سازي نمود. بخشي از اين ابزارهاي بر اساس تقاطع فضايي داده ها عمل وي نمايند و بخش ديگري بر اساس مدل هاي تخصيص منابع و يا تجزيه و تحليل خطي داده ها نسبت به مكانيابي محل مناسب اقدام نمود. اين مطالعات معمولاً با دو روش حذفي و انتخابي انجام مي‌گيرد. در روش هاي حذفي مطالعات از كل به جزء مي‌باشد و ابتدا كل منطقه مورد مطالعه بررسي شده و بر اساس شرايط تعريف شده براي سيستم , مناطق مناسب براي كاربري مورد نظر محدود تر ميگردد تا نهايتاً به مناطق مساعد براي پروژه تعيين شود. در روش هاي انتخابي ابتدا مناطق مساعد براي اجراي پروژه تعيين شده و سپس شرايط مورد نظر از قبيل دوري و نزديكي به راهها , دسترسي به تسهيلات مناسب از قبيل آب , برق , گاز , تلفن و يا بازار مصرف و عوامل زيست محيطي به تفكيك ارزش گذاري شده و از طريق يك تحليل آماري مناسب ترين مناطق تعيين خواهند شد. در حال حاضر اين مطالعات در ايران با استفاده از نقشه‌هاي توپوگرافي , داده‌هاي اقليمي, نقشه‌هاي زمين شناسي , نقشه‌هاي مورفولوژي , خطوط انتقال برق و گاز , قابليت‌هاي محيطي, عكس‌هاي هوائي و ... انجام مي‌گيرد و طي آن كليه مناطق مناسب جهت كاربري مورد نظر بررسي شده و اسخراج ميگردد. سپس واريانت‌هاي تعيين شده ارزش گذاري مي‌شوند و واريانت‌هائي كه داراي بيشترين امتياز مي‌باشند جهت مطالعات دقيق تر انتخاب مي‌گردند. بديهي است كه با اعمال شرايط پدافند غير عامل اين پردازش ها پيچيده تر خواهند شد. هداف اين تحقيق تحليل ضرورت انجام مطالعات مكانيابي و بويژه آمايش دفاعي در مكانيابي تاسيسات و ابنيه فني مي‌باشد.
6- نتيجه گيري
مكانيابي مناسب همواره اولين و مهمترين گام در فرآيند پدافند غير عامل بوده و در اين راستا بايد سعي نمود بر اساس محدوديت ها و قابليت‌هاي مورد نياز طرح نسبت به انتخاب مناطق مناسب اقدام نمود. در اين فرآيند بايد تلاش گردد كه اطلاعات توصيفي و مكاني بصورت همزمان مورد پردازش قرار گرفته و از ابزارهاي مناسب فعلي از قبيل GIS استفاده شود. انجام اين مطالعات همواره با حضور كارشناسان رشته‌هاي علمي‌مرتبط با دريا از قبيل مهندسين و كارشناسان رشته‌هاي مختلف علوم زمين، كارشناسان محيط زيست ، كارشناسان اقتصادي و برنامه ريزان سيستم‌هاي اطلاعات جغرافيايي ميسر بوده و طي اين مطالعات شرايط مورد نظر كارفرما بر روي داده‌هاي موجود اعمال شده و نهايتا بهترين مكان براي احداث تاسيسات مورد نظر تعيين ميگردد. در اين مطالعات شرايط لازم و كافي بر روي داده ها اعمال ميگردد. اين مطالعات همواره در مقياس‌هاي مطالعاتي مختلفي انجام مي‌گيرد. و بر اساس شرايط فرضي تعيين شده و با توجه به قوانين جبر بولين و شرايط سلبي محدوده مكانهاي مناسب جهت احداث تاسيسات جديد تعيين خواهد شد. بايد توجه داشت كه مطالعات مورد نياز جهت مكانيابي خيلي وسيع و گسترده بوده و با استفاده از تصاوير ماهواره اي و سيستم اطلاعات جغرافيايي ميتوان بخش مهمي‌از اين مطالعات را بدون حضور فيزيكي در منطقه انجام داد ولي بايد توجه داشت كه مطالعات كتابخانه اي نيازمند اطلاعات دقيق و مشاهدات زميني و اندازه گيريهاي ميداني نيز مي‌باشد.
7- منابع و ماخذ
دانشگاه خواجه نصيرالدين طوسي, طرح مطالعات ايجاد زير ساخت ملي داده مكاني (NSDI) ايران, سازمان مديريت و برنامه ريزي, ارديبهشت 86.
توفيق , فيروز , آمايش سرزمين , تجربه جهاني و انطباق آن با وضع ايران , مركز مطالعات و تحقيقات شهرسازي و معماري ايران , 1384.
سهامي, حبيباله, آمايش و مكانيابي , دانشگاه مالك اشتر , 1386.
شيعه , اسماعيل , مقدمه اي بر مباني برنامه ريزي شهري , دانشگاه علم و صنعت , ص 107 الي 145.
كريمي‌كردابادي ، مرتضي، ژئومورفولوژي ساحلي بررسي تحول ژئومورفولوژيكي ناحيه ساحلي تنگه هرمز (از كوهستك تاكشتي سازي در غرب بندر شهيد رجايي) ، دانشگاه اصفهان ، سال 1382
توفیق ، فیروز ، آمایش سرزمین تجربه جهانی و انطباق آن با وضع ایران ، مرکز مطالعات و تحقیقات شهر سازی و معماری ایران ، 1384.
نباتی , عزت االه ، پدافند غیر عامل ، مرکز آموزشی و پژوهشی شهید صیاد شیرازی ، 1386.