جایگاه امنیت غذایی در تامین امنیت ملی کجاست؟

به گزارش پایداری ملی، امنیت ملی مفهومی غربی است که بعد از جنگ جهانی دوم مطرح شد. امنیت ملی مفهومی پیچیده و نسبتاً مبهم یافته است. بر این اساس امنیت ملی را به طور عینی به معنای فقدان تهدید نسبت به ارزش‌های مکتسبه و به طور ذهنی به مفهوم فقدان ترس از حمله به این گونه ارزش‌ها تعریف می‌کنند (1).

در تعریف مدرن امنیت ملی به جای توجه به تهدیدات خارجی، آسیب‌پذیری‌های داخلی بیش‌تر مورد توجه است و تهدید خارجی دارای اعتبار کمتری است. همچنین به جای مسائل نظامی به شرایط و عوامل اقتصادی (نرخ بیکاری، تورم، میزانGDP یا تولید ناخالص ملی، درآمد سرانه، ذخیره ارزی و میزان جمعیت فعال) پرداخته می‌شود در حالی که در نگرش و گفتمان سنتی تهدید اولا منشأ خارجی دارد و ثانیا وجه نظامی آن غالب است. این عوامل در کنار توانایی دولت در عرضه سطح معقولی از رفاه اجتماعی و امنیت غذایی، مقبولیت و مشروعیت دولت را تحت تاثیر قرار می‌دهند (2).

تأمین مواد غذایی از مهمترین مسائل جهان است. بانک جهانی امنیت غذایی (Food Security) را «دسترسی همه مردم در تمام اوقات به غذای کافی برای داشتن یک زندگی سالم» تعریف کرده است، این تعریف به سه عنصر «موجود بودن غذا»، «دسترسی به غذا» و «پایداری در دریافت غذا» استوار است.

سرمایه گذاری در کشاورزی و توسعه روستایی برای افزایش تولید مواد غذایی و تغذیه از توصیه‌های بانک جهانی برای کشورهای مختلف است. این فعالیت‌ها شامل تشویق تکنیک‌های کشاورزی اقلیمی هوشمند، بازگرداندنی زمین‌های کشاورزی تخریب شده، پرورش محصولات زراعی مقاوم‌تر و مغذی و بهبود ذخیره سازی و تداوم عرضه برای کاهش تلفات مواد غذایی است.

امنیت غذایی در جهان

جهان برای تامین مواد غذایی 9 میلیارد نفر تا سال 2050 مجبور است تولید مواد غذایی را حداقل 50 درصد افزایش دهد. تغییرات اقلیمی تاکنون بیش از 25 درصد از محصولات کشاورزی را از بین برده است. زمین‌های کشاورزی، تنوع زیستی، اقیانوس‌ها، جنگل‌ها و سایر منابع طبیعی با نرخ بی‌سابقه‌ای از بین می‌روند. همچنین براساس پیش بینی‌های انجام گرفته توسط سازمان ملل در صورتی که نرخ رشد جمعیت تا این سال ثابت بماند، 51 درصد مردم جهان به واردات مواد غذایی نیاز خواهند داشت (3).

اهمیت حفظ امنیت غذایی بسیاری از کشورهای به اصطلاح توسعه یافته را مجبور به خرید زمین‌های کشاورزی خارج از مرزهای خود کرده است. تامین مواد غذایی استراتژیک و وابسته سازی کشورهای مختلف و یا کاهش وابستگی به این محصولات تبدیل به اولویت‌‌های جدید برای این کشور‌ها شده است.

کشورهای به اصطلاح توسعه یافته و در حال توسعه پیشرو، در جهت توسعه کشاورزی و رسیدن به الگویی پایدار در تأمین امنیت غذایی خود و حتی متحدانشان از الگوهای مصرف کم آب، تکنولوژی‌های زیستی و ژنتیکی، واردات خام و صادرات فرآوری شده و سایر روش‌ها استفاده می‌کنند. به علت وجود برخی محدودیت‌های ذاتی از جمله کمبود زمین‌های قابل کشت و آب، به خرید زمین‌های کشاورزی در سایر کشورها روی آورده‌اند.

چین قریب به 20 درصد از جمعیت جهان را در اختیار دارد، اما تنها 8 درصد از زمین‌های قابل کشت جهان را داراست. این کشور از 33 کشور اقدام به خرید زمین کرده و به سه کشور زمین فروخته است. آمریکا با 28 خرید و سه فروش در رده دوم و انگلستان با 30 خرید در رده سوم قرار دارد (4).

تجارت جهانی خرید و فروش زمین رابطه قدرت نابرابر ثروتمند و فقیر را نیز نشان می‌دهد. با چند استثنا خریداران شامل کشورهای توسعه یافته شمال آمریکا، اروپا و اقتصادهای نو ظهور آسیا و برخی کشورهای صادر کننده نفت و اکثریت فروشندگان نیز کشورهای افریقایی آمریکای جنوبی و جنوب شرق آسیا و شرق اروپا هستند .

وضعیت امنیت غذایی در کشور

امنیت غذایی در کشور نشان می‌دهد که تهدیدها و فرصت‌هایی در رابطه با امنیت غذایی کشور در هر سه مولفه موجودی غذا، دسترسی به غذا و استفاده از غذا وجود دارند. شواهد نشان می‌دهند که مقادیر فعلی عرضه سرانه مواد غذایی با سطح مطلوب‌شان فاصله دارند. وزارت جهاد کشاورزی در راستای تعدیل و رفع نارسایی‌های الگوی فعلی عرضه مواد غذایی الگویی برای افق 1400 طراحی کرده است.

محاسبات انجام شده برای این الگو نشان می‌دهد که در سال 1400 جهت تأمین نیازهای تغذیه‌ای در حد مطلوب، بخش کشاورزی (با کمک یا بدون کمک واردات) باید عرضه کننده 5/16 میلیون تن گندم، 2/5 میلیون تن شلتوک، 1/2 میلیون تن قند و شکر، 7/4 میلیون تن سیب‌زمینی، 4 میلیون تن انواع گوشت و تخم‌مرغ، و 12 میلیون تن شیر باشد.حال سوال این است که آیا امکان نیل به این سطح از امنیت غذایی حداقل در سطح کلان وجود دارد؟

در واقع آیا چالش‌ها و فرصت‌های امنیت غذایی کشور امکان تحقق یک سطح معقول امنیت غذایی و استمرار آن را خواهند داد (5).

مشکلات بخش کشاورزی

1. کمبود زمین‌های کشاورزی: مساحت اراضی کشاورزی در کشور حدود 18.7 میلیون هکتار است که سرانه هر ایرانی از این اراضی حدود 2400 متر می‌شود که نصف سرانه مردم کشورهای توسعه یافته است. کل اراضی کشاورزی در کشور از سال 1367 تا 1393 بیش از 600هزار هکتار کاهش یافته است (6).

2. شرایط اقلیمی: ایران در منطقه خشک جهان قرار گرفته است؛ وقوع خشکسالی‌های پیاپی باعث افت شدید بارندگی سالیانه به میزان 228 میلی لیتر شده است که 500 میلی لیتر پایین‌تر از متوسط جهانی است. 84 درصد از مساحت کشور در منطقه نیمه خشک و بیابانی قرار دارد و تنها 16 درصد از مساحت ایران در مناطق مرطوب و نیمه مرطوب است (7).

3. بحران‌های زیست محیطی: بی توجهی به محیط زیست باعث شد که در فاصله سال‌های 2008 تا 2012 رتبه ایران در این حوزه 36 پله سقوط کند. همچنین طبق برآورد بانک جهانی تخریب محیط زیست کاهش 5 تا10 درصدی تولید ناخالص داخلی را به دنبال داشته است. ایران از لحاظ شاخص عملکرد محیط زیستی برای سال 2016 در بین 180 کشور در رتبه 105 قرار گرفته است که وضعیت آن نسبت سال قبل بدتر شده است (جدول 1) (8). خشک شدن دریاچه‌ها، تالاب‌ها و رودخانه‌ها در ایران نسبت به قبل با سرعت بیشتری ادامه یافته است. همچنین ایران به لحاظ در معرض خطر زیست محیطی قرار گرفتن در رتبه 109 قرار دارد که نزدیک به وضعیت بحرانی است (9).

4. پر مصرف بودن بخش کشاورزی: منابع استحصالی آب کشور در حدود 98 میلیارد متر مکعب است؛ که 88 میلیارد متر مکعب آن در بخش کشاورزی، 7.5 میلیارد متر مکعب در بخش شرب و بهداشت و 2.1 میلیارد متر مکعب در بخش صنعت مصرف شده است. بنابراین بیشترین مصرف، همواره دربخش کشاورزی است که حدود 92 درصد آب استحصالی را تشکیل می‌دهد. متوسط جهانی مصرف کل آب استحصال شده ، در بخش کشاورزی 80 درصد، در بخش بهداشت و شرب 8 درصد و صنعت 22 درصد را (10).

5. صادرات مجازی آب: آب مجازی، مقدار آبی است که کالا یا محصول در یک فرآیند تولید از لحظه شروع تا پایان، مصرف می کند. مثلا برای تولید یک کیلوگرم گندم به طور متوسط 1300 لیتر آب در جهان مصرف می‌شود. توسعه دهندگان ایده آب مجازی معتقدند با صادرات و واردات کالا و محصولات، حجم زیادی آب جابجا می‌شود که از آن به عنوان تجارت آب مجازی نام برده می شود. یکی از دلایل اصلی این امر ارزان بودن آب در ایران است که در حدود 50 تومان (0.14 دلار) در هر متر مکعب برای کشاورز بفروش می‌رسد که متوسط قیمت جهانی آب برای کشاورزی 3 دلار می‌باشد (11)

6. سرمایه گذاری و تامین مالی: بازار مالی کشاورزی به سبب نقش مؤثری که در تامین منابع مالی و سرمایه مورد نیاز برای سرمایه گذاری و توسعه بخش کشاورزی دارد، از اهمیت در خور توجهی برخوردار است. بخش کشاورزی به دلیل فقدان بازارهای مالی کارآمد، با مشکل جدی مواجه است. بازارهای فعلی قادر نیستند منابع مالی مورد نیاز را برای سرمایه گذاری و توسعه بخش فراهم آورند. در واقع عوامل گوناگونی موجب حضور کم رنگ واسطه گر‌های مالی رسمی و عملکرد ضعیف بانک‌های توسعه کشاورزی شده است (12).

7. ضایعات مواد غذایی: همواره بخشی از محصولات کشاورزی در مراحل برداشت یا پس از آن تا قبل از مصرف به‌ دلایل مختلفی از دست می‌رود؛ این محصولات به طورعمده به ‌دلیل ضعف در سیستم نگهداری یا حمل‌ و نقل کیفیت خود را از دست می‌دهند. اما این ضایعات غذایی در حقیقت محصولاتی هستند که مقادیری آب صرف آن‌ها شده و قرار بوده سود اقتصادی به‌دنبال داشته باشد. تقریبا یک سوم مواد غذایی تولید شده در جهان در هر سال از دست داده می شود. ارزش ضایعات مواد غذایی در کشورهای صنعتی 680 میلیارد $ و در کشورهای در حال توسعه 310 میلیارد $ تخمین زده شده است(12). بر اساس گزارش مرکز مطالعات راهبردی کشاورزی و آب ایران خسارت ناشی از هدر رفت محصولات کشاورزی در حدود 3 میلیارد دلار در سال برآورد شده است.

8. واردات کالاهای اساسی: محصولات کشاورزی یکی از عمده‌ترین کالاهای وارداتی کشور محسوب می‌شوند. تراز تجاری محصولات کشاورزی همواره منفی بوده است. در سال 1393، ارزش صادارت نسبت به سال قبل افزایش و واردات کاهش یافته است. اما برای سال 1394 میزان صادرات و واردات کاهش یافته، که عمده‌ترین دلیل آن کاهش میزان درآمد‌های نفتی دولت بوده است. نکته حائز اهمیت این است که نسبت واردات به صادرات در سال‌های اخیر روند نزولی را تجربه کرده بود اما برای سال 1395 روند صعودی به خود گرفته است. همچنین افزایش خرید‌های تضمینی در سال‌ اخیر نیز منجر به کاهش صادرات محصولات کشاورزی شده است.

تهدیدات امنیتی

گزارش سازمان غذا و کشاورزی (FAO) از وضعیت امینیت غذایی کشور‌ها نشان می‌دهد، در ایران کمتر از 5 درصد مردم با کمبود غذا مواجه هستند، هر چند به لحاظ رتبه بندی و متوسط جهانی در وضعیت بسیار کم قرار گرفته است، اما همین میزان جمعیتی در حدود 4 میلیون نفر را شامل می‌شود (15).

بانک جهانی هشدار داده است که غرب آسیا (خاورمیانه) و شمال آفریقا از جمله مهم‌ترین مناطق جهان است که تا نیم ‌قرن دیگر متاثر از پدیده تغییر اقلیم و افزایش دمای هوا خواهد شد. افزایش دما و کمبود بارندگی و خشکسالی‌های متوالی در این منطقه شدت گرفته و تخمین زده شده تا سال 2050 میلادی 80 تا صد ‌میلیون نفر در معرض تنش شدید آبی قرار خواهند گرفت و منابع آب زیرزمینی با کاهش چشمگیری مواجه خواهد شد.

کمبود آب منطقه غرب آسیا یکی از عوامل پنهان اما بسیار مهمی است که در تشدید بحران‌ها نقش اساسی دارد. برنامه‌های منسجم و در حال انجام در کشورهایی رقیب و دشمن مانند پروژه عظیم آناتولی «GAP» در ترکیه، پروژه «اوکسیس» در عربستان و نیز پروژه توسعه عمران «آراوا» در رژیم صهیونیستی از جدی بودن مسئله آب و تامین مواد غذایی در آینده‌ای نه چندان دور حکایت دارد.

یکی از دلایل گسترش نفوذ این رژیم و عربستان در شاخ آفریقا عقب نماندن از رقابت بر سر منابع سرشار آبی و زمین‌های کشاورزی بکر این قاره است که هر دو کشور را تبدیل به خریداران زمین‌های کشاورزی کرده است. حضور فعال شرکت‌های مهندسی رژیم صهیونیستی در انجام پروژه‌های «گاپ» و «آراوا» با هدف کنترل منابع آبی رودخانه‌های دجله، فرات و سرچشمه‌های رود نیل انجام می‌گیرد (16).

نتیجه‌گیری و پیشنهادات

کاهش منابع آبی، کمبود مواد غذایی و لزوم تامین آن برای کشورهای جهان مسائلی هستند که ظرفیت بالقوه تبدیل به بحران‌های امنیتی را دارند. اما توجه ناکافی و در بیشتر مواقع بی توجهی به اهمیت این موضوع توسط نهادهای مسئول نگرانی‌ها را تشدید می‌کند. خشک شدن دریاچه‌ها و رودخانه‌ها در کشور، عدم حمایت از کشاورزان داخلی، واردات بی رویه بسیاری از محصولات، نبود صنایع تبدیلی و صادرات خام و محصولات پر مصرف (آب)، کندی اجرای برنامه‌‌های مربوط به  تغییر سبک کشاورزی سنتی، عدم استفاده از فناوری‌های نوین به ویژه فناوری‌های هسته‌ای، بی توجهی به تجربه‌ی کشورهای موفق در این زمینه و عدم جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی برای رونق و شکوفایی این بخش، در کنار ضعف‌های علمی و مالی کشاورزان مجموعه‌ای از مشکلات در هم تنیده شده را ایجاد کرده است، که در صورت بی توجهی به آن‌ها آینده‌ای روشنی از صنعت کشاورزی متصور نخواهیم بود.

با توجه به موارد یاد شده اهمیت مسئله آب و امنیت غذایی افزایش می‌یابد. بخش کشاورزی ظرفیت‌های بسیاری در خصوص جذب منابع مالی و فیزیکی داخلی دارد که می‌تواند بسیاری از مشکلات از جمله بیکاری را نیز تحت تأثیر قرار دهد، تمامی کشورهای توسعه یافته نقطه‌ی آغاز رشد و شکوفایی اقتصاد خود را از توسعه بخش کشاورزی آغاز کرده‌اند، و تبدیل به قطب‌های کشاورزی جهان شده‌اند. توجه به اولویت بندی تولید محصولات بر اساس محدودیت‌های آبی، توجه و برنامه ریزی مناسب برای گسترش کشت و صنعت چرا که صادرات خام محصولات کشاورزی ارزش افزوده بسیار کمی برای کشور ایجاد می‌کند. توسعه بسته بندی و حمل و نقل به منظور کاهش ضایعات، جذب سرمایه‌های خارجی در گسترش این بخش‌ها باید آغاز شود. گسترش کشت گلخانه‌ای و روش‌های نوین کم مصرف به صورت مدون نیز بایستی مورد توجه قرار گیرد.

------------------------------

منابع:

1. افشین اسماعیلی‌فر. کشاورزی و امنیت غذایی؛ اولویت مهم امنیت ملی. خبرگزاری کشاورزان ایران. دی ماه 1393.

(http://www.iana.ir/fa/print/15673)

2. (همان)

3. Graham K. MacDonald University of Minnesota 2013, Globalized Agricultural Trade and Food Security.

(https://ourworld.unu.edu/en/globalized-agricultural-trade-and-food-security)

4. Architecture of the global land acquisition system: applying the tools of network science to identify key vulnerabilitie J W Seaquist, Emma Li Johansson and Kimberly A Nicholas Published 7 November 2014-  IOP Publishing Ltd.

(http://iopscience.iop.org/article/10.1088/1748-9326/9/11/114006/pdf)

5. مصاحبه دکتر اسماعیلی فر ، هیئت علمی دانشگاه و متخصص گیاه پزشکی  با خبرگذاری تسنیم

(http://www.tasnimnews.com/fa/news/1393/09/29/593821)

6. مرکز آمار ایران

(https://www.amar.org.ir/آمارهای-موضوعی/کشاورزی-جنگلداری-و-شیلات#/48213)

7. بانک جهانی

(http://data.worldbank.org/indicator/AG.LND.PRCP.MM?name_desc=false)

8. GLOBAL METRICS FOR THE ENVIRONMENT, The Environmental Performance Index ranks countries’ performance on high-priority environmental issues. 2016 Report.

9. گزارش جهانی ارزیابی شاخص عملکرد محیط زیست، بررسی وضعیت ایران

(http://epi.yale.edu/country/iran)

10. گزارش تفصیلی نخستین هم اندیشی سیاستگذاران منابع آب با عنوان بهره وری و حکمرانی پایدار منابع آب، وزارت نیرو-25 دی 1393

11. مصاحبه دکتر بهرام شکوری، عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی صنایع، معادن و کشاورزی ایران با دنیای اقتصاد

(http://donya-e-eqtesad.com/news/931179)

12. مهدی عبدالهی، سرمایه گذاری و چالش‌های بازار مالی در بخش کشاورزی، فصلنامه روند بانک مرکزی، تابستان 138، شماره 49 (ص از 169 تا 200)

(http://www.cbi.ir/page/3383.aspx)

13. سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد

(http://www.fao.org/save-food/resources/keyfindings/en/)

14. وزارت جهاد کشاورزی-معاونت برنامه ریزی اقتصادی

(http://dpe.agri-jahad.ir/portal/Home/ShowPage.aspx?Object=REPORT&Category ID=14fa8e8a-484f-4085-a4dd-243e45abc0c2&WebPartID=a1bc8d5d-0efb-4610-bd71-4a9fbd777e49)

15. The State of Food Insecurity in the World 2015

(http://www.fao.org/hunger/en/)

16. منطقه دریاچه‌های بزرگ و حوزه رود نیل در ابعاد مختلف، برای طرح‌های استراتژیک رژیم صهیونیستی در منطقه شرق آفریقا، دارای اهمیت ژئوپلتیکی و ژئواکونومیکی است. در این منطقه، مهم‌ترین منابع آبی، در حوزه رود نیل واقع شده است که بزرگترین و مهم‌ترین دریاچه‌های آفریقا و منابع آبی آن به شمار می‌آید. از جمله، دریاچه تانگانیکا، کیوو و دریاچه جورج.