از آن جايي كه مطالعات پدافند غيرعامل و مديريت بحران در راستاي شناسايي نقاط آسيب پذير تاسيسات و مستحدثات زيربنايي كشور مي‌باشد لازم است با اقدامات كاهش ريسك از عواقب خطرات و تهديدهاي بالقوه آنها جلوگيري نمود.
انجام مطالعات پدافند غيرعامل و مديريت بحران در صنعت آب از اواخر دهه هشتاد شروع شد و تا به امروز ادامه دارد. متاسفانه به دليل نبود بودجه در سالهاي اخير و مشكلات اقتصادي دولت، مطالعات طرح هاي پدافند غيرعامل و مديريت بحران در بيشتر تاسيسات آبي در حد مطالعات باقي مانده است و به مرحله اجرا در نيامده است.
از آن جايي كه مطالعات پدافند غيرعامل و مديريت بحران در راستاي شناسايي نقاط آسيب پذير تاسيسات و مستحدثات زيربنايي كشور مي‌باشد لازم است با اقدامات كاهش ريسك از عواقب خطرات و تهديدهاي بالقوه آنها جلوگيري نمود. دامنه تهديدهاي مورد مطالعه در صنعت آب و برق در دو بخش طبيعي و انسان ساخت مي باشد كه با شناسايي تهديدهاي با بيشترين رخداد، ريسك سامانه‌هاي مورد مطالعه به دست آمده و در نهايت راهكارهاي كاهش ريسك ارائه مي‌شود.
لذا پيامدهاي ناگوار وقوع تهديدهاي بالقوه با بيشترين احتمال رخداد در نهايت با اجراي راهكارهاي ارائه شده در مطالعات پدافند غيرعامل و مديريت بحران، كاهش پيدا خواهد نمود و كمترين خسارت به زيرساخت هاي مهم را در پي خواهد داشت.
ضرورت اجراي طرح هاي مطالعاتي پدافند غيرعامل و مديريت بحران در صنعت آب
با توجه به اينكه سدهاي بزرگ و حساس كشور علاوه بر نقش كنترل سيلاب ، توليد برق ، تنظيم و تامين آب شرب و صنعت و كشاورزي و زيست محيطي را به عنوان يكي از زيرساختهاي مهم كشور بر عهده دارند، انجام مطالعات پدافند غيرعامل و مديريت بحران اين گونه سازه ها از اهميت بالايي برخوردار است. با كوشش و تلاش پيگير سازمان پدافند غيرعامل كشور در اواخر دهه هشتاد انجام مطالعات پدافند غيرعامل و مديريت بحران سدهاي حياتي ، حساس و مهم كشور در دست بررسي قرار گرفته است.
وقوع سيلاب در فروردين ماه 95
وقوع بارش هاي بهاري سنگين و بي سابقه كه بنابر نظركارشناسان وزارت نيرو در بيشتر مناطق غربي و جنوب غربي در تاريخ ثبت ايستگاه هاي باران سنجي بي سابقه بوده است، موجب خسارات مالي و جاني تعدادي از هموطنان گرديد.
در اينجا ذكر چند نكته حائز اهميت است.
واكنش عامه مردم به عملكرد سدها در كنترل سيلاب، واكنش دولتمردان و متخصصين امر به همين موضوع
اولين سوالي كه در ذهن عامه مردم شكل ميگيرد اين است كه چرا با وجود اين همه سد باز چنين سيلابي رخ داده است. با توجه به عدم آگاهي عامه مردم از وضعيت معيارهاي طراحي سدها و واقعيت سيلاب هاي با دوره بازگشت هاي متفاوت، همواره اين سوال براي آنها باقي خواهد ماند تا اينكه مسئولين امر با ارائه مستندات و بيان معيارهاي طراحي ذهن مردم را با اين موضوع آشنا نمايند.
دسته دوم واكنش ها مربوط به دولتمردان و سياستمداران مي باشد كه موافقان و مخالفان خود را دارد و در اين مقاله به مخالفان پيشنهاد مي شود براي بيان حوادث رخ داده بايد دلايل علمي و مستند ارائه نمايند و از مطالب غير علمي و غير واقعي و غير كارشناسانه خودداري نمايند.
اما دسته سوم كارشناسان و متخصصان بخش صنعت آب هستند كه حتما با در نظر گرفتن تمام واقعيت موجود و دلايل و مدارك و داده هاي به دست آمده دست به قلم شده و لب به سخن بگشايند.
ما به عنوان متخصص و متولي اين امر قبل از هرچيز بايد به دنبال دلايل وقوع چنين حوادثي پرداخته و ريشه يابي نموده تا در نهايت از وقوع حوادث مشابه در آينده جلوگيري شود.
علل خسارات ناشي از وقوع سيلاب فروردين‌ماه در پايين دست سدها
همانطور كه پيشتر بيان شد به عنوان متخصص و متولي بخش صنعت آب كشور بايد به صورت فني به ريشه يابي مساله و ارائه راهكار مناسب براي جلوگيري از رخداد بلاياهاي مشابه پرداخته تا نهايتا بتوان از پيشامد وضعيت مشابه جلوگيري نمود.
داده هاي موجود در سدها حاكي از كنترل بخش عظيمي از سيلاب هاي جاري از بارندگي بي سابقه در حوزه هاي كارون ، كرخه و دز دارد. پيك سيلاب ورودي به مخزن سد دز حدود 8000 متر مكعب در ثانيه بوده كه تقريبا معادل سيلاب با دوره بازگشت 100 ساله رودخانه در محل سد مي باشد. حد اكثر خروجي از سر ريز، مجراي كشاورزي و نيروگاه حدود 4500- 4800 متر مكعب در ثانيه بوده و مابه التفاوت جريان بين 8000 متر مكعب در ثانيه و جريان ورودي به مخزن سد دز و خروجي 4500 متر مكعب در ثانيه از سد دز در مخزن سد ذخيره شده است، و اگر سد دز وجود نداشت كل جريان 8000 متر مكعب در ثانيه شهر ها و روستاهاي پايين دست را با مشكل جدي تري مواجه مي نمود.
موارد زير نيز مي تواند از خسارات سنگين اقتصادي به تاسيسات و اراضي پايين دست جلوگيري نمايد:
- مديريت بحران و يكپارچه سازي در مجموعه سدهاي سيستمي حوزه كارون ،دز و كرخه
- جلوگيري از تصرف احتمالي اراضي سيلاب دشت رودخانه ها در پايين دست در سال هاي خشكسالي توسط ساكنين
- عدم احداث مكان هاي تفريحي در سيلاب دشت رودخانه ها
- هشدار مناسب و به موقع به ساكنين پايين دست
- آمادگي براي وقوع سيلاب هاي بي سابقه در طول دوران بهره برداري سدها
لذا عدم توجه به مجموعه عوامل فوق موجب بروز خسارت اقتصادي فراوان و غرقاب شدن بخشي از روستاهاي پايين دست خواهد شد كه هركدام به سهم خود در رخداد چنين حادثه‌اي نقش به سزايي دارند.
بنابراين مهمترين نكته در مورد سدهاي استان خوزستان و ساير سدهاي حوضه رودخانه هاي كرخه ، كارون و دز عملكرد مناسب سدهاي احداث شده در جلوگيري از وقوع بزرگترين فاجعه قرن در استان خوزستان مي باشد.
وقوع چنين توفان کم سابقه اي موجب بروز سيلاب هاي بزرگي به ويژه در حوضه هاي دز و کرخه شده و مقدار جريان آب در رودخانه کارون را نيز بيش از اندازه زياد کرد. در 25 فروردين ماه سيلابي با شدت جريان 8000 و 4000 هزار مترمکعب در ثانيه وارد مخازن سدهاي دز و کرخه شدند.
کارشناسان مستقل منابع آب، معتقدند که اگر سد هاي د ز و كرخه در استان خوزستان نبود با اين سيلاب ها حتما شهر هاي بزرگي چون انديمشك، شوش، دزفول، اهواز، آبادان، خرمشهر و... به طور کامل غرق آب مي شدند و هزاران هموطن آسيب مي ديدند.
خوشبختانه بخش بزرگي از اين سيلاب سهمگين و رعد آسا در مخازن بزرگ سدهاي دز و كرخه آرام گرفته و رام شدند. به منظور پرهيز از بيشتر شدن سيلاب هاي رودخانه هاي دز و کارون و ايجاد شرايط غير قابل کنترل در شهر ها و روستاها به ويژه شهر اهواز، رها سازي آب از سد گتوند محدود و در زمانهايي صفر گرديد. سد کرخه نيز هرچه گرفت ذخيره کرد تا بدين ترتيب مقدار آب از آستانه تحمل رودخانه ها خيلي بالاتر نرود.
با اين وجود خساراتي به برخي از هموطنان وارد شد که موجب تاسف فراوان است.مي توان گفت امروزه به مدد زيرساخت هاي مناسبي که در حوضه هاي بالادستي جلگه خوزستان ايجاد شده اند ونيز ارتقاء دانشي که در موضوعات غيرسازه اي مانند پيش بيني طوفان وسيلاب در کشور بدست آمده است ديگر فجايع طبيعي مانند گذشته هاي نه چندان دور ويرانگر نيستند به گونه اي که مي توان با آنها کنار آمد.
اين توفان، آزموني بزرگ و درس بزرگي براي مديريت منابع آب و سدها بود. سدهاي بزرگ خوزستان که طي چندين دهه ساخته شده بودند. با رعايت انصاف بنابر اين به گفته يكي از كارشناسان خبره منابع آب، سد هاي استان خوزستان دين خود را در اين توفان سيل آسا، به خوبي ادا کرده اند.
لزوم اجراي طرح‌هاي پدافند غيرعامل و مديريت بحران و جلوگيري از حوادث احتمالي بعدي
وقوع بارندگي هاي اخير مي‌تواند تلنگري به اجراي پروژه‌هاي پدافند غيرعامل و مديريت بحران و تكميل دستورالعمل‌هاي مورد نياز براي واكنش به موقع و سريع به اين گونه حوادث باشد.
آمار ارائه شده نشان مي‌دهد سدهاي مورد نظر از ظرفيت نسبتا خوبي براي ذخيره سيلاب رخداده برخوردار بوده اند و توانستند از بروز حادثه ناگوارتر جلوگيري نمايند. اما در شرايط فعلي اگر بار ديگر بارندگي هاي مشابهي و حتي كمتر رخ دهد، آيا مي‌تواند حوادث بدتري رقم بزند و حتي پايداري سدها را دچار آسيب نمايد و در نهايت فاجعه دردناكي را سبب شود.