مواد اولیه غذایی، آنزیم‌ها و افزودنی‌ها حلال یا حرام؟

چند روزی بیشتر از مصاحبه خبرگزاری فارس با رئیس پژوهشکده صنایع و علوم غذایی ایران نمی‌گذرد، مصاحبه‌ای که طی آن رسول کدخدایی نسبت به واردات مواد اولیه غذایی با منشاء نامشخص هشدار داد.

وی به واردات افزودنی‌ها، ژلاتین، مواد اولیه و آنزیم‌ها به کشور اشاره کرد و گفت: مردم صرفاً نیازهای غذایی خود را با مواد اولیه گوشت و ماهی که وارد بازار می‌شود رفع نمی‌کنند. زندگی ماشینی اکنون به سمتی رفته که دائماً از غذاهای فرآوری‌شده استفاده می‌شود و می‌توان گفت دوره خود معیشتی گذشته است.

رئیس پژوهشکده علوم و صنایع غذایی با بیان اینکه در حوزه ذبح و صید نظارت‌های کافی وجود دارد، خاطرنشان کرد: اما بخش اعظم قضیه برمی‌گردد به ترکیباتی که به‌عنوان افزودنی در فرآوری مواد غذایی استفاده می‌شود که اینها از خارج از کشور وارد می‌شود و روی منشأ آنها، متأسفانه هیچ نظارتی نمی‌شود و هیچ قانونی که دستگاه‌های نظارتی و حاکمیتی به استناد آن تعیین منشأ بکنند، وجود ندارد و صرفاً به گزارشات تأمین‌کننده اکتفا می‌شود.

این صحبت‌های کدخدایی در حالی مطرح شد که نظارت‌های دقیقی بر ذبح و صید گوشت‌های وارداتی می‌شود و از این نظر مشکلی وجود ندارد اما مشکل زمانی بوجود می‌آید که فرآورده‌هایی مانند ژلاتین به کشور وارد می‌شود.

ژلاتین ماده‌ای است که حاصل جوشاندن استخوان‌های حیوانات است و بعد از انجام فرآوری‌ها، در صنعت شیرینی‌سازی به کار می‌رود. این محصول بطور عمده از دو حیوان تهیه می‌شود که اولین آن حرام گوشت است و محصولاتش در کشورهای اسلامی جایی ندارد و دومین، حلال گوشت است و مصرف آن در کشورهای اسلامی منعی ندارد.

کدخدایی در این زمینه نیز تأکید کرد که صرفاً نمی‌توان به گزارش‌های تأمین‌کننده استناد کرد و به آن مطمئن بود، نیاز است که در مورد منشأ این مواد تحقیق شود و دستگاه‌های پژوهشی در این زمینه ورود پیدا کنند تا مشخص شود به‌طور مثال آنزیمی که اکنون در زمینه پنیرسازی استفاده می‌شود و یا آنزیمی که برای شفاف‌سازی آبمیوه استفاده می‌گردد، آیا منشأ حلال دارند یا خیر.

وی به نوع ذبح حیواناتی که از آن‌ها برای تهیه مواد اولیه استفاده می‌شود اشاره کرد و گفت: در شرع شرایط خاصی برای ذبح در نظر گرفته شده و حتی تأکید شده است که حیوان را هنگام ذبح نباید آزاد داد. آیا ما مطمئن هستیم که حیوان را هنگام ذبح آزار نمی‌دهند؟

ژلاتین محصولی حلال یا حرام؟

کدخدایی اما در مورد ژلاتین معتقد است که تشخیص ژلاتین گاو از خوک بسیار راحت است اما چیزی که سخت است، این است که بفهمیم آیا گاوی که از استخوان آن برای تهیه ژلاتین استفاده شده، ذبح شرعی شده‌ است؟

در این ارتباط حجت الاسلام علی ارجمندی با اشاره به قوانین وزارت جهاد کشاورزی در سایت شخصی خود نوشت: استفاده از ژلاتین در بسیاری از محصولات غذایی متداول است. اگر ژلاتین از حیوانات کشتار شده حلال بدست آمده باشد حلال است. اگر از حیواناتی که با روشی غیر حلال کشتار شده باشند بدست آمده باشد مورد شک و تردید قرار دارد و اگر از حیوانات حرام تهیه شده باشد حرام است. از نظر سازمان غذا و دارو (FDA) نیازی به درج منشاء ژلاتین در برچسب محصول نیست. وقتی که منشاء ژلاتین مشخص نباشد این ماده ممکن است از منابع حلال یا حرام تهیه شده باشد و لذا مورد شک و تردید قرار می گیرد. مسلمانان از مصرف محصولات غذایی حاوی ژلاتین خودداری می کنند مگر آنکه حلال بودن محصول تایید شده باشد. منابع معمول ژلاتین پوست خوک، پوست گاو، استخوان گاو و در مقیاس کمتر پوست ماهی است. برای تهیه محصولات غذایی حلال، از ژلاتین گاوهای کشتار شده به روش اسلامی و یا از ژلاتین ماهی استفاده می‌شود.

در احکام اسلامی آمده که اگر حیوان حلال گوشتی به شکل شرعی ذبح نشود، تمام محصولات آن حرام می‌شود و قابل استفاده برای مسلمانان نیست. این حکم را حتی در مورد استفاده از چرم گاو‌هایی که ذبح شرعی نشده‌اند نیز مشاهده می‌کنیم تا جایی که عده‌ای از علما علاوه بر فتوا بر حرام بودن استفاده از محصولاتی مانند کیف و کفش تهیه شده از این چرم‌ها، حتی خرید و فروش آن را نیز حرام می‌دانند.

در چنین شرایطی آیا نظارت‌ها بر نوع ذبح حیواناتی که از آنها ژلاتین به دست می‌آید، می‌شود یا خیر؟ معمولا نظارت‌های انجام شده در این حوزه تنها به نوع ماده مصرفی (خوک یا گاو بودن) ختم می‌شود و کسی پیگیری نمی‌کند که استخوان و پوست گاوی که از آن ژلاتین تهیه شده از کجا آمده و چگونه ذبح شده است.

نامه‌نگاری با وزارت بهداشت برای مشخص شدن منشأ حیوانی افزودنی‌های غذایی

محمدرضا ممدوحی، معاون ارزیابی کیفیت کالا سازمان استاندارد در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در مورد بحث‌های مطرح شده مبنی بر استفاده از مواد اولیه غذایی با منشأ خوکی و یا غیر حلال در صنعت غذا، اظهار داشت: واردات و یا تولید این نوع مواد تحت کنترل سازمان استاندارد نیست و وزارت بهداشت وظیفه کنترل این کالاها را دارد.

وی ادامه داد: اخیراً در نامه‌ای به وزارت بهداشت اعلام کردیم که قصد داریم با واردات یکسری ماشین‌آلات، فعالیت تحقیقاتی در این مورد انجام دهیم، مسئولان وزارت بهداشت نیز کتباً‌ به ما اعلام کردند که این کنترل‌ها در اختیار ما است و در حال حاضر محصولات تولیدی و وارداتی را از طریق آزمایشگاه‌های وزارت بهداشت کنترل می‌کنیم.

ممدوحی با بیان اینکه آزمایش بر روی مواد اولیه غذایی وارداتی به منظور مشخص شدن منشأ خوکی یا غیر حلال بودن آنها نیازمند تجهیزات و آزمایشگاه ویژه است، گفت: سازمان استاندارد نظارتی بر کیفیت محصولات قاچاق ندارد، اما اگر بخواهیم طبق ماده 4 قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز، در این مسئله ورود کنیم نیازمند امکانات آزمایشگاهی هستیم که در حال حاضر این امکانات را در اختیار نداریم.

وی تصریح کرد: اما وزارت بهداشت می‌گوید که این امکانات را در اختیار دارد و آزمون لازم را در مورد مواد اولیه غذایی انجام می‌دهد. در حال حاضر سازمان استاندارد الزام قانونی برای بررسی منشأ حیوانی مواد اولیه غذایی ندارد.

به گفته معاون ارزیابی کیفیت کالا سازمان استاندارد، تولید مواد غذایی، آرایشی و بهداشتی تحت کنترل مستقیم وزارت بهداشت است و سازمان استاندارد نظارت مستقیمی ندارد.

ژلاتین خوکی وارد نکرده‌ایم

جمشید مغازه‌ای، دبیر انجمن شیرینی و شکلات در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در مورد بحث‌های مطرح شده مبنی بر واردات ژلاتین خوکی و استفاده از آن در غذایی از جمله صنعت شیرینی و شکلات کشور، اظهار داشت: واردات ژلاتین خوکی نداشته‌ایم و ژلاتین‌های وارداتی از استخوان گاو تهیه شده‌اند.

وی با تأکید بر اینکه ژلاتین‌های وارداتی از استخوان گاو تهیه می‌شوند، در مورد شرعی بودن ذبح این گاوها گفت: واردات از کشورهایی صورت می‌گیرد که از آنها واردات گوشت یا فرآورده‌های گوشتی داریم و این کار با تأیید مسئولان مرتبط مانند وزارت ارشاد و تحت نظر علما و با توجه به مسائل شرعی صورت می‌گیرد.

واردات افزودنی‌های غذایی با نظارت وزارت بهداشت

پرویز جهانگیری، رئیس انجمن افزودنی‌های غذایی در گفت‌وگو با خبرنگار فارس با بیان اینکه واردات مواد اولیه غذایی با منشأ حیوانی حرام از طریق کانال‌های رسمی صورت نمی‌گیرد، گفت: واردات مواد غذایی با برند حلال و از کشورهایی صورت می‌گیرد که ذبح حیوان در آنجا تحت نظارت و به صورت شرعی صورت گرفته باشد.

جهانگیری با بیان اینکه حدود 60 درصد ژلاتین مورد نیاز در صنعت غذای کشور از طریق واردات تأمین می‌شود،‌ گفت: این محصول عمدتاً‌ از پاکستان، کشورهای اروپایی و کشورهای اسلامی به ایران وارد می‌شود.

حکم شرعی مصرف ژلاتین

ژلاتین از فرآورده‌های حیوانی است و حلال یا حرام بودن آن بستگی به حلال یا حرام بودن آن اجزایی دارد که در تهیه ژلاتین از آن استفاده می‌شود. اگر از اجزای خوک و یا حیوانی بود که ذبح شرعی نشده بود؛ ژلاتین به دست آمده نجس و خوردن آن در قالب پاستیل، ژله و مانند آن حرام خواهد بود.

اگر ژلاتین را از اجزای حیوان حلال گوشتی که ذبح شرعی شده باشد تهیه کنند؛ ژلاتین به دست آمده پاک و خوردن آن در قالب محصولاتی مانند پاستیل و ژله حلال خواهد بود.

نظارت‌های دقیق بر حلیت مواد اولیه غذایی وارداتی انجام می‌شود

بهروز جنت، مدیرکل نظارت و ارزیابی فرآورده‌های خوراکی سازمان غذا و دارو در گفت‌وگو با خبرنگار فارس، با بیان اینکه نظارت بر حلیت و طهارت محصولات سلامت‌محور طبق تمام روال‌های نظارتی بهداشتی توسط وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو انجام می‌شود، گفت: این نظارت هم بر روی محصولات تولیدی و هم محصولات وارداتی است.

مدیرکل نظارت بر فرآورده‌های غذایی سازمان غذا و دارو، ادامه داد: از سال 84 در حقیقت به صورت مدون این نظارت‌ها را آغاز کردیم و از همان سال‌ها برای تمام مواد اولیه و فرآیند شده وارداتی گواهی حلیت هم برای واردکنندگان و هم تولید‌کنندگان صادر شد.

وی با اشاره به احداث مرکز ملی تحقیقات حلال، گفت: در طول مسیری که این نظارت‌ها انجام می‌شد نیاز به یک مرکزی که بتواند کار را به صورت دقیق انجام دهد، احساس شد و بنابراین در سال‌های 89 و 90 سازمان غذا و دارو اقدام به تأسیس مرکز ملی تحقیقات حلال جمهوری اسلامی ایران کرد.

جنت خاطر نشان کرد: این مرکز از آن زمان نظارت بر حلیت و طهارت محصولات سلامت‌محور شامل غذا، دارو، مکمل‌ها، فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی و بعضی ملزومات پزشکی را بر عهده دارد.

وی افزود: به صورت جدی‌تر در تحقیقاتی که از سال 93، انجام شد این مرکز به تجهیز آزمایشگا‌ه‌های تخصصی خود اقدام کرد تا در کنار کنترل‌های مدرکی و سندی اقدام به کنترل‌های آزمایشگاهی نیز انجام دهد.

مدیرکل نظارت بر فرآورده‌های غذایی سازمان غذا و دارو با اشاره به وجود چندین آزمایشگاه در کشور، گفت: انشاءالله با هماهنگی با مراکز فقهی آموزش‌های لازم نظارتی در مورد کنترل فرآورده‌ها صورت می‌گیرد البته سازمان غذا و دارو در حال طراحی نشانی است که بر روی محصولات تولیدی و وارداتی نصب کرده تا حلیت آنها مشخص شود.

وی در مورد واردات ژلاتین با منشأ خوک و نظارت بر آن، گفت: کارهای تحقیقاتی زیادی انجام شده به طور مثال کارهای شناسایی منشأ انواع ژلاتین هر روز گسترش پیدا می‌کند و ما با همکاری مراکز علمی و فقهی کشور از تمام استفتائات موجود در مراکز خود استفاده می‌کنیم.

جنت در مورد فتوای علما پیرامون موضوع حلیت غذا، گفت: بررسی‌های علمی کارشناسان به صورت گزارش به مراکز فقهی مانند مؤسسه موضوع‌شناسی فقهی ارسال می‌شود و پس از جمع‌بندی و آماده شدن گزارش‌ها به دفتر مقام معظم رهبری ارسال شده و بعد از بررسی بر اساس نظر علما و جمع‌بندی فتواهای لازم از طریق این دفتر برای اجرا به ما ابلاغ می‌شود.

با این وجود همچنان سوال باقی است که آیا نظارت‌هایی بر ذبح حیواناتی که از آنها ژلاتین تهیه می‌شود، وجود دارد یا خیر؟ آیا تنها به این جمله که واردات ژلاتین از کشورهایی انجام می‌شود که واردات گوشت صورت می‌گیرد، کافی است؟ آیا می‌توان گفت که چون تعدادی از کارخانه‌های تولید گوشت که ناظران ذبح شرعی ایران در آنها استقرار دارند، ذبح شرعی انجام می‌دهند، سایر کارخانه‌ها که از محصولاتشان ژلاتین نیز تهیه می‌شود، مسائل شرعی در ذبح را رعایت می‌کنند؟