پیشینه ای بر وقف فرهنگی
در نگاهی تاریخی، وقف فرهنگی در قالب معروف و مرسوم آن در زمینه های متعدد همچون تأسیس مدارس، کمک‌هزینه تحصیلی طلاب و دانش آموزان، تهیه وسایل تحصیلی، وقف کتاب و کتابخانه و انتشار کتاب از درآمد موقوفات نمود می‌یابد.
«جرجی زیدان»، خواجه نظام الملک را نخستین کسی می داند که در اواسط قرن پنجم هجری به‌واسطه تأسیس مدارس در ممالک اسلامی نظیر بغداد، اصفهان، نیشابور و هرات و غیره، شهرت یافت؛ بازارها، کاروانسراها، گرمابه ها و ده‌ها ملک دیگر در اطراف دور و نزدیک مدرسه خریداری و وقف مدرسه می شد که هزینه آن به شش صد هزار دینار می رسید. [۲]
کتابخانه های مهمی نیز در این دوران تأسیس و در اختیار عموم گذارده شد، ازجمله نخستین کتابخانه عمومی با کتابهای مختلف علمی را خلفای عباسی در بغداد دایر کردند و آن را «بیت الحکمه» نامیدند، [۳] این روند تا دوران معاصر تداوم یافت، در شهر قم کتابخانه مرحوم آیت‌الله مرعشی نجفی یا پیش از آن کتابخانه مسجد اعظم که توسط آیت‌الله بروجردی ایجاد شد از این جمله‌اند.
پژوهشی بر اساس پرونده‌های موقوفات موجود در ادارات شمیران، شمال غـرب، شرق، جنوب تـهران و بخشی از پرونده‌های موقوفات ادارهی شهری ری نشان می دهد از کل موقوفات آموزشی شهر تهران که در دوره‌های قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی پدید آمده‌اند، بیشتر مدارس علمیه متعلق به دوره قاجار است، مانند مدارس امامزاده زید چال، حکیم هاشم (این مدرسه به مدرسه مهد علیا مشهور است) محمدیه، چال، حصار، رضائیه، دارالشفاء، پامنار، حکیم، رضا قلیخان، میرزاصالح، مروی، محسنیه، حاج رجبعلی، آصفیه، فرخ خان، خازن الملک، سپهسالار قدیم و قندی. [۴]
این مصادیق می تواند نشان از سنت پایدار وقف فرهنگی درگذشته باشد، متأسفانه بیشتر مدارس وقفی در طول تاریخ به‌تدریج و در زیر بافت جدید معماری شهرها در حال فرسودگی است؛ درگذشته برخی از واقفین مـدارس عـلمیه و مساجد را به دلیل کارکرد موازی در کـنار هم می‌ساختند مانند امیرکبیر که به‌وسیله شیخ عبدالحسین، مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین را ساخت.
واقـفین ایـن مـدارس و نیز سایر مردمی که به امر وقف با انگیزه آموزشی در دوره قاجار اقدام می‌کردند، برای اداره ایـن مراکز یـعنی پرداخت حقوق استادان، طلاب و خدام، تعمیر و نگهداری مدرسه و غیره، مکان‌های تجاری، مسکونی، زمین، باغ، حقّابه و غیر وقف مـی‌کردند.
در بـعضی مـوارد که مدرسه موقوفه‌ای نداشت، هزینه‌ها از طرف مجتهدین و مرجع تقلید تأمین می‌شد. [۵] گاهی نیز این مردم خیر بودند که هزینه این حوزه و مدارش را تقبل می کردند. «رسول جعفریان» در مطالعاتش به دو روستا در بخش ماربین اصفهان به نام موران و طهرانچی اشاره می نماید که درآمد خود را برای طلاب علوم دینی اصفهان وقف کرده بودند،
جعفریان می نویسد: «بعدها که نسخه های کتابخانه ابن مسکویه اصفهان را بیشتر ملاحظه کردم، متوجه شدم که تعداد زیادی از کتابهای مزبور، از درآمد همین دو روستا وقف‌شده است».[۶]
سنت وقف کتاب سنت حسنه دیگری است که از قدیم‌الایام وجود داشته است، منابع معتبر از وقف دو قرآن در سالهای ۳۶۱ و ۳۹۳ به آستان قدس رضوی خبر می دهند. همچنین «سیّد محمدصادق طباطبایی» رئیس دوره چهاردهم مجلس شورای ملی از کسانی است که گنجینه ای بسیار گران‌بها از کتابهای خطی و چاپی پدر مرحوم خویش یعنی سید محمد طباطبایی را وقف کتابخانه مجلس کرده است. [۷]
مصادیق امروز از وقف فرهنگی
«بنیاد فرهنگی البرز» موقوفه فرهنگی موفقی است که از سالها پیش کار خویش را آغاز کرده است، ازجمله اقدامات این بنیاد می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. اعطای جـوایز بـرگزاری مسابقات علمی سالگرد شهادت استاد مرتضی مـطهری از طـریق مـدرسه عالی شهید مطهری؛
۲. اهدای کتاب به کتابخانهی بـنیاد دایره المـعارف بزرگ اسلامی؛
۳. اهدای قرآن مجید و کتب مختلف مذهبی و علمی و کیف جای نوار قرآن، جـای مداد و ماشین‌حساب و ساعت رومیزی و چادرنماز و جوایز دیـگر بـه نـهادها، مناطق جنگی، مدارس، مساجد، دانشگاه علم و صنعت ایران و دانشکده عـلوم تربیتی و دانش‌آموزان ممتاز؛
۴. خرید ۵۰۰ دوره کتاب تفسیر المیزان نوشتهی مرحوم آیت اللّه علامه طباطبائی جـهت اهـدا به کتابخانه‌های عمومی داخل کشور؛
۵. چاپ تـعداد ۲۰۰۰۰ جلد کتاب با ۵۰ درصد هـزینه چـاپ آن توسط بنیاد به سود خـریداران؛
۶. چاپ تعداد ۲۰۰۰ جلد کتاب ارث از نـظر اسـلام نوشته مرحوم حضرت آیت‌الله محمدباقر آشتیان؛
۷. کـمک به انتشار مـجله آیـنده‌سازان ارگان اتحادیه انجمنهای اسلامی دانش‌آموزان و مـجلهی پیـوند ارگان انجمن اولیا و مربیان وزارت آموزش‌وپرورش؛
۸. کمک به مدارس و مرکز تربیت‌معلم شهید چمران؛
۹. پرداخت بورس تـحصیلی و جـایزه به دانش‌آموزان برنده مسابقات ریاضی و ادبـیات فـارسی سراسر کـشور مـعرفی‌شده از سـوی دفتر تحقیقات و برنامه‌ریزی وزارت آمـوزش و پروش؛
۱۰.پرداخت وام به فرهنگیان از طریق انجمن اسلامی معلمان و مؤلفین کتاب و دانشجویان دانشگاهها؛
۱۱. پرداخت وام جهت کمک به انـتشار آثـار علمی و فرهنگی و مذهبی به نهادها؛
۱۲. پرداخت وام بـه کـانون پرورش فـکری کـودکان و نوجوانان جهت انـتشار کـتاب حماسهی ایمان و...[۸]
این بنیاد همچنین از درآمدهای حاصل از واحدهای تـجاری خـود به دانشجویان دانشگاهها نیز وام تحصیلی پرداخت می‌کرد تنها تا پایان خردادماه سال ۱۳۷۲، حدود ۲۶۵۸ دانشجو از وام تـحصیلی بـنیاد اسـتفاده کردند.
بنیاد همچنین هرساله طی مراسم ویژه‌ای جوایزی را بـه دانـش‌آموزان و دانـشجویان ممتاز در مقاطع مختلف تحصیلی که از دانشگاهها و مراکز آموزشی معرفی می‌شوند، اهدا می‌کرد. با رجوع به سایت این بنیاد مشاهده می شود وام دانشجویی، وام اشتغال به کار دانشجویی و جایزه حسن تحصیل سه رکن فعالیتهای آن در حال حاضر هستند. [۹]
حجت‌الاسلام رضا صادقی مدیرکل اداره اوقاف و امور خیریه استان اصفهان در گفتگویی از مصادیق وقف در اصفهان همچون تهیه کتب علوم دینی و حتی اموالی برای حمایت از احشام و پرندگان نام‌برده است، ضمن اینکه وی از عده ای افراد خیر سخن گفت که اموال خود را برای عیادت و رسیدگی به بیماران و همچنین حمایت از نماز وقف کرده اند. [۱۰]
به‌طورکلی تأسیس کتابخانه های عمومی، موزه ها، ساخت خوابگاه‌های دانشجویی، تأسیس مراکز آموزشی برای فراگیری حرفه و شغل توسط جوانان، ساخت کارخانه‌های تولیدی و مراکز خدماتی در مناطق محروم و جذب جوانان بیکار، تأسیس مدارس شبانه روزی برای کودکان بی بضاعت، کمک به سازمان بهزیستی، آموزش‌وپرورش، دانشسراها، هلال احمر و ... می تواند ازجمله مصارف جدید اوقاف باشد.
برای نمونه در شاهرود موقوفاتی نظیر کتاب، کتابخانه ها، دارالقرآنها، کانونهای آموزش زبانهای عربی و انگلیسی، ساخت مدارس و حوزه های علمیه و همچنین پرداخت حق‌التدریس اساتید و شهریه طلاب و اهدای زمین جهت ساخت پژوهشکده و دانشگاه و خوابگاه، ساخت دانشکده علوم قرآنی است.
دانشکده علوم قرآنی به تربیت نیروهای انسانی جهت تدریس در مدارس و حوزه های علمیه و همچنین مبلغ برای روستاها میپردازد، هزینه های جاری این دانشکده اعم از زمین، بنا و هزینه اساتید، خوابگاهها و هزینه دانشجویان از طرف سازمان اوقاف و امور خیریه تأمین می شود.
علاوه بر این اهدای زمین وزرشی و ایجاد بناها و سالنهای ورزشی جهت تربیت جوانان و رفع معضلات اخلاقی- تربیتی جامعه و ایجاد سرگرمیهای مناسب و آماده کردن آنان برای خدمت به جامعه ازجمله موقوفات فرهنگی در شاهرود است. [۱۱]
در سال جاری واقفی با نام پرویز ابویسانی با مشارکت ۲۵ نفر یک قطعه زمین به مساحت ۳۰۰ مترمربع و به ارزش یک و نیم میلیارد ریال را در روستای ابویسان جغتای استان خراسان رضوی وقف احداث کتابخانه کرد یا ابوالقاسم معصوم زاده، واقف خیراندیش یک هزار سهم از کارخانه کویر تایر را با نیت کمک به مستمندان و نیازمندان، درمان بیماران نیازمند و تهیه وسایل تحصیل دانش آموزان و دانشجویان وقف کرد.
سید مرتضی بنی‌هاشم، واقف خیراندیش دیگری است که ۱۸ هزار جلد کتاب را وقف مدرسه علمیه سطح عالی سیّد زنجان کرد، این ۱۸ هزار جلد دربرگیرنده بیش از ۱۰۰۰ عنوان کتاب است که تمامی زمینه‌های علمی اعم از فقه، اصول، تاریخ، ادبیات و مباحث دیگر شامل آن می‌شود. [۱۲]
مصادیقی از بداعت و نیت خیر
موارد جالبی از وقف فرهنگی نیز وجود دارد که ترکیبی دلنشین از بداعت و نواندیشی در کنار نیت خیر است، برای مثال در شهرستان تفت موقوفه ای برای نامه نوشتن افراد بی‌سواد وجود دارد تا از عواید موقوفه برای اجرت کاتب نامه برای شخص بی سواد استفاده شود. [۱۳]
در سال ۱۳۴۶ نیز در تهران وقفی ثبت‌شده که واقفان آن به نام‌های «سکینه شبیر» و «ربابه شبیر» عوائد موقوفه را صرف کمک و مساعدت به کودکانی که فاقد وسایل تفریح و سرگرمی هستند کرده اند.
اواخر آذرماه سال ۱۳۸۵، رئیس وقت سازمان اوقاف و امور خیریه، نیز خبر از یک وقف جالب داد، یک شهروند تهرانی اموالش را برای کمک به برندگان جایزه نوبل وقف کرد، این فرد نیکوکار همچنین بخشی از اموالش را برای حمایت از مباحث علمی خاص ازجمله شیمی و فیزیک وقف کرده است.
شکرالله نجفی واقف دیگری است که یک باب مغازه تجاری خود را در بجنورد وقف اعطای جایزه به دانش‌آموز ممتاز فارغ‌التحصیل در رشته‌های متوسطه فنی و حرفهای کرد، این واقف مقرر کرده است که در هرسال شمسی، مال‌الاجاره این موقوفه به یکی از شاگردان ممتاز فارغ‌التحصیل در رشته های آموزشی متوسطه فنی و حرفهای شهر بجنورد به‌صورت جایزه نقدی اهدا شود تا زمینه اشتغال آنان فراهم شود.
این واقف شرایطی را برای اهدای جایزه تعیین کرده است، وقف یک باب منزل مسکونی در روستای «سنا» شهرستان دشتی با نیت استقرار پیش‌دبستانی و مهدکودک روستا به مناسبت میلاد پیامبر اکرم(ص) و امام صادق(ع) از دیگر موارد قابل‌توجه وقف است.
[۱۴] وقف مغازه کتاب‌فروشی به‌عنوان نخستین وقف سال ۱۳۹۲ در شهربابک باهدف ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی و شناخت سیره اهل‌بیت(ع) صورت گرفته است. [۱۵]
یکی دیگر از جالبترین وقفهای مبتکرانه در سال ۱۳۹۲، وقف مجازی یا وقف سایبری است که برای نخستین بار توسط جوان سی‌وچهارساله‌ای به نام «مرتضی میرسراجی» انجام‌شده است، [۱۶] درآمد این موقوفه، جوایز، هدایا، حمایت‌های مالی و غیره به برگزیدگان وب‌سایت که منتخب هیئت داوری هستند اختصاص داده می شود. [۱۷] این نخستین وقف سایبری جهان در وب‌سایت «الخیرات» ممکن شده است و سعی می کند تا کارهایی که عیار ۲۴ دارند و «ترین» و خوب محسوب می شوند را به مردم معرفی کند، در حال حاضر حدود ۷۵ وقف جالب، ازنظر نوع و عواید، برای معرفی در این وب‌سایت قرارگرفته است. [۱۸]
پیشنهادی برای فردا
همان‌گونه که پیشتر نیز گفته شد سنت ساخت مساجد، حوزه علمیه، مدرسه و کتابخانه، اهدای کتاب، پرداخت کمک‌هزینه تحصیلی به دانش آموزان و دانشجویان و طلاب از قدیم وجود داشته است، در کنار تداوم این سنت حسنه باید بر مبنای مقتضیات زمانه به تعریف مصادیق جدید وقف فرهنگی نیز اشاره شود.
برای نمونه گسترش مدارس به کانونهای آموزشی کنکور، زبان و هنر برای علاقه‌مندان بی بضاعت می تواند سنت مطلوبی باشد، همچنین کمبود مراکز و سالنهای ورزشی و زمینه ای بازی و علاقه نوجوانان و جوانان به ورزش می‌تواند موجب ایجاد سرمایه فرهنگی و اجتماعی برای کشور و جذابیت سنت وقف شود.
افزایش بهای تمام‌شده کتاب برای خریداران بار دیگر احیای سنت اعطای کتاب به کتابخانه و کمک به انتشار کتاب و ارزان‌تر فروختن کتابهای عمومی و تخصصی را می طلبد، تأمین هزینه هدیه چادرهای رنگی به حرم امام رضا(ع) برای زائران خانم حرم و تهیه امکانات فرهنگی برای زائران بی‌بضاعت داخلی و خارجی حرم می تواند مصادیق مناسبی باشد. به‌هرحال بر پایه تجربیات موفق گذشته می توان الگوهای نوینی را ایجاد کرد که بتواند به تداوم وقف فرهنگی و کارآمدی هرچه بیشتر آن منجر شود، بنیاد فرهنگی البرز می تواند الگوی مناسبی باشد.
هرچند نمی توان آن را به‌دوراز نقص دانست امّا وجود چنین موقوفه هایی به نظر می تواند در نهادینه‌سازی یک فرهنگ خوب و تربیت نسلهای آینده مثمر ثمر باشد. اما این موضوع میسر نیست مگر با هدایت صحیح دستگاههای متولی اوقاف و امور خیریه که یکی از مهمترین وظایف آنها در کنار ثبت و حراست و مدیریت موقوفات جهت دهی به اوقاف متناسب با نیازهای روز جامعه است.