چنانچه فلسفه بنيادي «پدافند غيرعامل» را افزايش توان مقابله نيروهاي خودي و کاهش مخاطرات ناشي از حملات احتمالي دشمن بدانيم، به يک عبارت کليدي براي درک مسئله خواهيم رسيد و آن، اين است که شناخت دوستان و دشمنان براي هر گونه طرح ريزي استراتژيک، جنبه حياتي دارد. شرکاي راهبردي و دشمنان قسم خورده هر کشور، در دو سر طيف دوستان و دشمنان قرار مي گيرند و ساير کشورها بر اساس ميزان تهديدزايي و توان فرصت سازي اي که دارند در حد فاصل دو سر اين طيف خواهند بود. با توجه به ماهيت متغير دوستان و دشمنان و تأثيرات ناشي از گذر زمان، ضرورت انعطاف پذيري برنامه ها و مواجهه با شرايط پيش بيني نشده و جديد از جنبه هاي بسيار مهم طرح هاي راهبردي است.
جمهوري اسلامي ايران با توجه به اصول زيربنايي انقلاب اسلامي، از جهت گيري هاي متنوعي در روابط خود با دنياي خارج برخوردار است. نفي نظام سلطه و مناسبات استکباري، ارتباطات فزاينده و روبه رشد با جهان اسلام، توسعه روابط با کشورهاي مستقل و غير متعهد، حمايت از بيداري اسلامي و جريان مقاومت، راهبرد نه شرقي و نه غربي و جمهوري اسلامي، از الزامات سياست خارجي کشور است که بر اساس آن دوستان و دشمنان تعريف مي شوند. شناخت دقيق از حجم و نوع تهديدها و فرصت هاي پيش رو در محيط خارجي و ضعف ها و قوت هاي موجود و آتي در محيط داخلي به ما اين امکان را مي دهد که طرح هاي کمتر انتزاعي و بيشتر کاربردي داشته باشيم. خروجي و کارکرد هر نظام سياسي بستگي مستقيم به ميزان تحقق برنامه ها و تبديل استراتژي ها به عمل در زمينه هاي سياسي، فرهنگي، اقتصادي و اجتماعي دارد. شناخت وضعيت موجود اگر به وضعيت مطلوب و آينده بهتر نينجامد، فايده اي ندارد.
فرهنگ را اگر مجموعه اي از باورها و عقايد يک ملت تعريف کنيم که به مرور زمان شکل گرفته و بارور گرديده و با آن، مردم به حال و آينده خود مي نگرند و معيار خير و شر و سعادت و شقاوت جامعه است، گزافه نگفته ايم. کاربرد پسوندهاي مختلف با اين واژه طيف وسيعي از حيطه هاي فکري و اجرايي را مي سازد که بايد به آن پرداخته شود. فرهنگ اقتصادي، فرهنگ رانتي، فرهنگ نفتي، فرهنگ مالياتي، فرهنگ سياسي، فرهنگ نظامي، فرهنگ دفاعي، فرهنگ بانکي، فرهنگ رانندگي، فرهنگ اداري، فرهنگ غربي و فرهنگ اسلامي و نظاير اينها بر اهميت حوزه فرهنگ تأکيد دارند. آنچه بر اساس اين مقدمه قابل دريافت است اين است که «فرهنگ پدافند غيرعامل» يک واژگان ترکيبي است که به خوبي بايد تعريف شده، بومي سازي گردد، آموزش داده شده و فراگير شود. واژگان سازي، مترادف با مفهوم سازي و فرهنگ سازي نيست. ساحت انديشه و ذهن مردمان را به صورت دستوري نمي توان تحت تأثير قرار داد. فرهنگ سازماني، واژه اي مرکب است که در کشور ما بسيار به کار مي رود اما به فرهنگ تبديل نشده است. سازمان، در يک کشور ارزشي بايد با ارزش هاي مردم پيوند داشته باشد و مدافع و مروج آن باشد. حرمت امامزاده را متولي آن بايد نگه دارد. اگر روزي در کشور ما سلسله مراتب اداري و درجات تقواي کاري با يکديگر رابطه مستقيم و تنگاتنگي پيدا کردند، آنگاه تحول اداري شروع شده است. سوره واقعه، انسان ها را به سه دسته تقسيم کرده است؛ انسان هاي پيشتاز، هدايت يافتگان و زيانکاران. پرونده اعمال فقط مربوط به روز رستاخيز نيست.با وجود پرونده هاي گزينشي، حراستي و پرسنلي براي هر فرد، نظام انتصابات بايد مبتني بر اطلاعات اين پرونده ها باشد. هر چند فرهنگ سازماني با حيطه «فرهنگ پدافند غير عامل» ارتباط مستقيم دارد و بخش اعظم سرمايه هاي مادي، انساني و ثروت هاي خدادادي ملت عمدتاً در دست دولت بوده و دولت عهده دار بخش هاي حاکميتي و اقتصاد مبتني بر نفت است و پياده سازي اصول متعدد پدافند غير عامل به پويايي و پيشتازي دولت ها و همراهي بدنه کارشناسي و کارمندي آن نياز دارد و اين مهم با بخشنامه و الزامات اداري تحقق نمي يابد و لازمه آن استقرار فرهنگ بسيجي با ويژگي هاي مردمي و الهي آن است. ليکن به بحث اصلي بازمي گرديم، با اين اميد که با تحولي فرهنگي در آينده، به تحول اداري درخور دست يابيم.
«فرهنگ پدافند غير عامل» يک امر تشريفاتي نيست بلکه جزء لاينفک حيات يک ملت انقلابي و زنده است.انقلاب اسلامي، پايان نيافته است. مادامي که ملت از ارزش هاي خود دفاع مي کند، بايد منتظر حمله دشمنان باشد. اين تهاجم در طرح ريزي هاي دفاعي و پدافند غير عامل در اشکال نظامي و غير نظامي مورد بررسي قرار مي گيرد و برنامه ريزي هاي خاصي دارد. پس از دوران طلايي دفاع مقدس، رويکرد تهاجمي دشمنان از جنبه نظامي به جنبه هاي اقتصادي، فرهنگي، اطلاعاتي و رواني، بيشتر معطوف شده است. گزينه نظامي به عنوان يک اهرم سياسي بيشتر در فضاي ديپلماتيک به کار مي رود. من منکر اين نيستم که ملت ها در قوي ترين شرايط بايد مراقب اسب ترواي دشمنان خود باشند، اما نوک پيکان تحرکات دشمنان در حال حاضر، فرهنگ است. تغيير نگرش ها و باورهاي ملت، جداسازي مردم و حاکميت، گسترش بي اعتمادي عمومي، سرگرم سازي جوانان به امور دنيوي، استحاله و تهي سازي انقلاب از ارزش هاي انقلابي، ترويج مظاهر تمدن غربي و تقويت ديدگاه هاي نرم و سازشکارانه در کشور، از رويکردهاي تهاجم فرهنگي غرب است.کاهش مخاطرات و آسيب هاي خارجي بايد در برنامه ريزي هاي فرهنگي کشور نقش پر رنگ تري داشته باشد. در سازمان پدافند غير عامل، فرهنگ بايد هسته مرکزي دفاع باشد. عناصر غير مادي قدرت ملي در انقلاب اسلامي همواره وجه امتياز و ويژگي منحصر به فرد اين ملت بوده اند. اسب ترواي دشمنان در حال حاضر، از جنس فرهنگي است. بنا بر اين «فرهنگ پدافند غير عامل» يک ضرورت تام و تمام است. يک امر تشريفاتي نيست. نياز به مفهوم سازي پيچيده اي نيز ندارد. بومي سازي آن با قدري کار تأليفي، بسيار سهل الوصول است. نگارنده در نوشته هاي خود در رسانه هاي سراسر کشور، مروج گفتمان انقلاب اسلامي و گفتمان دفاع مقدس است که دومي بيشتر در لايه هاي نظامي محبوس مانده و به فضاي غير نظامي راه نيافته است. «فرهنگ پدافند غير عامل» و گفتمان دفاع مقدس رابطه راهبردي باهم مي توانند داشته باشند و براي اين منظور کار سختي پيش رو نداريم، به شرط آنکه از مبادي مناسب وارد شويم و زيرساخت خوبي را پي ريزي کنيم و از کساني که دانش، تجربه و قلم قوي دارند بهره ببريم.
در ادامه، چند شاخص عمده که به کمک آنها «فرهنگ پدافند غيرعامل» در جامعه، بومي سازي و فراگير مي شود آمده است:
نظام ولايي
عمق استراتژيک کشور در بخش مادي، مؤلفه هاي قدرت ملي، سرزمين پهناور است اما از جنبه هاي غير مادي، توان کشور، متکي به پشتوانه محکمي به نام ولايت فقيه است. اين ساختار منحصر به فرد، فرهنگ ويژه و روزآمدي را توليد و بازتوليد مي کند. يکي از وجوه اين فرهنگ مولد، دفاع همه جانبه است. دفاع از کيان اسلام، دفاع از ام القراي جهان اسلام، دفاع از مرزهاي هويتي و ديني، دفاع از جهان بدون سلطه و دفاع از ارزش هاي انساني از ويژگي هاي اين فرهنگ ولايي است. «فرهنگ پدافند غير عامل» از الزامات پياده سازي فرهنگ ولايي است.
انقلاب اسلامي
طرح هاي پدافند غير عامل لزوماً بايد مبتني بر فرهنگ برآمده از انقلاب اسلامي باشد. نظام شاهنشاهي از فرهنگ سه مولفه اي شوونيسم و باستان گرايي ايراني، مناسبات شاهانه موسوم به پهلويسم و آموزه هاي فرهنگ غربي پيروي مي کرد و تمام تلاش آن براي دفاع از اين فرهنگ و استقرار آن بود. انقلاب اسلامي، فرهنگ فاخري دارد که بايد در منشور اخلاقي دولت ها و در بدنه کارشناسي آن، مفهوم سازي و دروني شود.
دفاع مقدس
در باره دفاع مقدس بيشتر به جنبه هاي نظامي آن در جامعه پرداخته شده و جنبه هاي نرم افزاري و غير نظامي آن مغفول مانده است. از اين رو، آن بيشتر يک رويداد نظامي معرفي شده است تا اينکه تحولي در تمامي شئون جامعه دانسته شود که مي تواند در همه جنبه هاي زندگي مادي و معنوي مردم به عنوان يک گفتمان تجربه شده، پياده سازي گردد.
ايدئولوژي
محتواي انقلاب ها، ايدئولوژي است. انقلاب کبير فرانسه با ايدئولوژي انسان مدارانه، انقلاب بلشويکي روسيه با ايدئولوژي کمونيستي، انقلاب دهقاني چين با قرائتي ديگر از ايدئولوژي کمونيسم و انقلاب اسلامي ايران با ايدئولوژي انسان ساز و جامعه ساز اسلام به اهداف، منافع ملي، مردم، راهبردها و برنامه ها، هر کدام نگاه خاص خود را دارند. ايدئولوژي، اثر مستقيم بر فرهنگ و باورهاي مردم دارد و طرز تلقي آنها پيرامون خير و شر، جنگ و صلح، فقر و غنا، پيروزي و شکست و نظاير اينها را مي سازد. الگوي دفاع غير نظامي در ايران با توجه به تأثيرات ايدئولوژيک انقلاب اسلامي، از ويژگي هاي ممتازي برخوردار است.
ژئوپلتيک
تأثير عامل سرزمين بر سياست، يک امر پذيرفته شده است. جمهوري اسلامي ايران از شمال با روسيه، از غرب با اروپا، از جنوب با آب هاي آزاد و اقيانوس هند و از شرق با چين ارتباط مي يابد. اين شاهراه ارتباطي و کانون انرژي باعث شده که ما در محيط خارجي با تهديدها و فرصت هاي بالقوه و بالفعلي مواجه باشيم. اين عامل نقش بسيار مهمي در طرح ريزي هاي استراتژيک کشور دارد. فرهنگ دفاع غير نظامي بدون اغراق مي تواند بر اساس اين موقعيت ممتاز، فضاي رواني مناسبي ايجاد کند. البته اصل خدشه ناپذير در برنامه ريزي هاي استراتژيک، پرهيز از نگاه کاريکاتوريزه به مولفه هاي قدرت ملي است.
تاريخ
مطالعه و بهره گيري از گذشته به شرط آنکه با باستان گرايي درهم آميخته نشود، به تقويت توان ملي و کاهش ضعف هاي مردم مي انجامد. بررسي آفت ها و آسيب هايي که در شرايط مشابه امکان وقوع دوباره دارند، مي تواند از تکرار حوادث تلخ و ناکامي ها جلوگيري کند. انقلاب اسلامي، اعتراض مردم به ضعف ها و انحطاط شاهان و تأييد اهداف مشروطه خواهي در ايران بود. حافظه تاريخي ملت، کمک بسيار مناسبي به پيشبرد طرح هاي راهبردي و بويژه گسترش و فراگيري «فرهنگ پدافند غير عامل» مي کند.
فرهنگ عاشورا
توجه به ماه محرم و حادثه سال 61 هجري قمري در روزهاي نهم و دهم اين ماه که پس از گذشت 14 قرن به يک فرهنگ جهانشمول تبديل شده است در محاسبات راهبردي کشور ما تأثير تعيين کننده اي دارد. روحيه مقاومت، دفاع از مظلوم و مبارزه با ظالم، از درس هاي فرهنگ عاشوراست. «فرهنگ پدافند غير عامل» بايد از اين فرهنگ لبريز گردد و اين به محاسبات جداگانه اي نياز دارد و فراتر از يک نوشتار، جاي کار دارد.
جمعيت
ايران يکي از پرجمعيت ترين کشورهاي منطقه است و ظرفيت هاي بالقوه اي در بخش منابع انساني دارد.اجراي برنامه هاي راهبردي با وجود سرمايه هاي فراوان انساني امکان پذيرتر است. وقتي در قرآن کريم بر پيروزي جمعيت قليل با ايمان بر دشمن کثير تاکيد مي شود، بنا بر اين وجود جمعيت کثير با ايمان مي تواند ما را همانند دفاع مقدس از بحران ها به خوبي عبور دهد. فرهنگ ايماني در مردم ايران از ذخاير الهي است.
جغرافيا
کشور ما با وجود مناطق جغرافيايي متنوع و شرايط آب و هوايي مختلف، براي طرح هاي دفاع و حمله، قابليت هاي ويژه اي دارد. دشت ها، کوه ها، بيابان ها، رودخانه ها، درياها و اقليم هاي متفاوت باعث انعطاف پذيري برنامه هاي راهبردي مي شود. اين انعطاف براي دشمنان هزينه هاي فراواني در پي دارد. عمق استراتژيک يکي از مهم ترين مزاياي سرزميني است. با وجود پيشروي عراق در خاک ايران در اوايل دفاع مقدس، وسعت سرزميني باعث شد که ساير بخش هاي کشور بتوانند برنامه ريزي دفاعي لازم را انجام دهند و پيروزي را رقم بزنند. اين مزيت در کنار ساير مزاياي مادي و معنوي توان ملي مي تواند در صورت برنامه ريزي هاي همه جانبه به گسترش فرهنگ مقاومت و دفاع در نسل هاي متمادي بينجامد.
اقوام
قوميت ها في نفسه تهديدزا نيستند. وجود گونه هاي قومي متعدد اما ايراني که هزاران سال از همجوشي و اتحاد آنها با يکديگر مي گذرد، يک فرصت استثنايي است. اين فرصت حتي قدرت جذب همسايه ها را دارد نه اينکه به عنوان يک عامل واگرا همواره مطرح شود. واگرايي و همگرايي، تفاوت هاي فاحشي با هم دارند که متأسفانه برخي از برنامه ريزان ما با پيشداوري و ذهنيت هاي فردي در باره آنها اظهار نظر مي کنند.شعار يکي براي همه، همه براي يکي، در طول تاريخ در بين اقوام ايراني با وجود ضعف هاي حکومت مرکزي، يک اصل خدشه ناپذير بوده است. انقلاب اسلامي و دفاع مقدس به خوبي از اين ظرفيت و فرصت توانسته بهره مند شود. اين ظرفيت در طرح هاي راهبردي، دفاعي، امنيتي و بويژه دفاع غير نظامي نيازمند مداقه بيشتر است.
هنر رسانه
براي آموزش، گسترش و فراگيري «فرهنگ پدافند غير عامل» در جامعه، رسانه ها اعم از رسانه هاي مرکزي و محلي در سراسر کشور نقش پيشتاز و ويژه اي مي توانند ايفا کنند. ظرفيت رسانه در فضاي مجازي و شبکه هاي اجتماعي، روزافزون است و برنامه ريزان ارشد فرهنگي در دولت از آن در طرح هاي کلان بهره بايسته نمي برند. نگارنده، به عنوان يک فعال رسانه اي، اين اقيانوس عظيم را مي شناسد و معتقد است بهره ما از رسانه ها قطره اي از درياست و اگر رويکرد رسانه محور در برنامه ريزي هاي فرهنگي غالب باشد، منشأ آثار گسترده اي خواهد شد. هنر چون از جنس الهام و نور است، فرهنگ را در جامعه، دروني مي سازد.
مساجد
«فرهنگ پدافند غير عامل» يک امر ايماني و ديني است. همان گونه که انقلاب اسلامي در مساجد شکل گرفته و تکثير شده، دفاع مقدس نيز از پايگاه ديني و مردمي مساجد، بهره فراواني برده است. از اين رو، آموزش و فراگيري اين فرهنگ دفاعي در جامعه به کمک مساجد مي تواند نتايج شگرفي به بار آورد.
آموزش و پرورش
فرزندان انقلاب، در مدرسه به عنوان خانه دوم، تربيت مي شوند و آينده را مي سازند. اين ظرفيت در طرح هاي دفاعي بايد سهم ارزنده اي داشته باشد. «فرهنگ پدافند غير عامل» يک امر انتزاعي نيست و بايد در حيات واقعي يک ملت در مدرسه، دانشگاه، کارخانه، دولت، مسجد، رسانه، حوزه، بسيج، مجلس و تمامي جنبه هاي اجتماعي زندگي حضور داشته باشد.
دانشگاه ها
آموزش عالي، متولي تربيت کارشناسان، مديران، برنامه ريزان، مجريان و نيروهاي تخصصي تمامي بخش هاي جامعه است. سرمايه انساني در دانشگاه ها ساخته مي شوند. نوع نگاه آنها به آينده، محيط پيرامون و مخاطرات احتمالي، نقش بسزايي در پيشبرد برنامه هاي سياسي، اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و دفاعي دارد. «فرهنگ پدافند غير عامل» يکي از منابع درسي دانشجويان مي تواند باشد.
دولت ها
از منظر شرقي، دولت موتور محرکه برنامه هاي ملي در جامعه است. مگر مي شود بدون ايفاي نقش همه جانبه دولت ها در نظام اسلامي، به اهداف برنامه هاي کلان دست يافت؟ «فرهنگ پدافند غير عامل» يکي از برنامه هاي راهبردي است که بايد به صورت ويژه در دستور کار دولت ها قرار گيرد. امکانات مادي و انساني دولت بايد در خدمت اين برنامه باشد. سازمان پدافند غير عامل، بستر لازم را براي استفاده از اين امکانات آماده مي کند.
مجلس شوراي اسلامي
حمايت قانوني براي آموزش و فراگيري «فرهنگ پدافند غير عامل» در جامعه از امور مهمي است که مجلس شوراي اسلامي نقش ارزنده اي در اين باره دارد. سرعت و دقت لازم در ارائه طرح هاي مورد نياز، بررسي لوايح مرتبط، رفع موانع قانوني و حمايت ويژه از اين فرهنگ بسيار تأثيرگذار است.
بسيج
بسيج به عنوان الگوي ماندگار انقلاب اسلامي و دفاع مقدس، از تأثيرگذارترين عوامل در پياده سازي و فراگيري «فرهنگ پدافند غير عامل» در جامعه است. بسيج، بيشترين سطح تماس را با مردم دارد. ظرفيت ارتباطي و مردمي بسيج مي تواند سازوکار مناسبي براي پيشبرد اين برنامه راهبردي باشد.
شوراي عالي انقلاب فرهنگي
اين شورا، عالي ترين مرجع تصميم گيري در باره موضوعات فرهنگي کشور است و بديهي به نظر مي رسد که «فرهنگ پدافند غير عامل» از حمايت اين نهاد راهبردي بايد برخوردار باشد و گسترش و فراگيري اين فرهنگ نيازمند طرح ها و مصوبات نوآورانه شوراي عالي انقلاب فرهنگي است.
زبان فارسي
يکي از اصلي ترين عوامل همگرايي در کشور، عامل وحدت آفرين زبان فارسي است. «فرهنگ پدافند غير عامل» هر اندازه که در کاهش واگرايي ها و افزايش همگرايي ها توفيق يابد، به اهداف دفاعي بيشتر نايل شده است. زبان فارسي از درجه همگرايي بسيار بالايي برخوردار است. زبان ها و گويش هاي محلي و زبان فارسي در طول تاريخ، هم افزايي داشته اند. جامعه، اجتماع مردماني است که در يک سرزمين با هم زندگي مي کنند و براي رسيدن به اهداف مشترک با يکديگر همکاري و تلاش جمعي دارند. جامعه ايراني متشکل از مردماني با قوميت هاي متنوع است که هزاران سال با فرهنگ و زبان و اهداف مشترک، با خطرات مواجهه کرده اند و در غم و شادي ها با هم شريک بوده اند و حوادث تلخ و شيرين را پشت سر گذارده اند. نزديک ترين اين رويدادها، دفاع مقدس مردم ايران با حضور قوميت ها و گويش هاي مختلف از سراسر کشور بوده است.علاوه بر اين عوامل، مي توان فهرست بيشتري ارائه داد، اما براي طولاني نشدن اين نوشتار، به همين مقدار بسنده مي شود. باشد که برنامه ريزان راهبردي کشور بتوانند با استفاده از تمامي ظرفيت هاي مادي، معنوي و انساني جمهوري اسلامي ايران، برنامه ريزي هاي همه جانبه اي را براي گسترش و فراگيري «فرهنگ پدافند غير عامل» انجام دهند. حد اکثرسازي توان نيروهاي خودي، خنثي سازي تهديدهاي دشمنان و استحکام پايه هاي وحدت ملي، از نتايج اين طرح ريزي هاي راهبردي است.