تغییر انگاره های مفهومی در باب رسانه و قدرت

«منصور ساعی» در نشست تخصصی اداره کل پژوهش و بررسی های خبری ایرنا با اشاره به این نکته که در گذشته شیوه تولید محتوا محدود بود و تولیدکنندگان رسانه ابزارهای کمی برای کار خود داشتند، افزود: اما اکنون در دوران فرامدرن، توسعه فناوری های اطلاعاتی و افزایش رسانه ها و تنوع آنها در همه سطوح را می بینیم. کاربری رسانه ها آسان تر شده است و محتوای رسانه ای راحت تر تولید می شود. سواد رسانه ای مردم نیز افزایش یافته است. در حقیقت، اکنون قدرت بیشتر در دست مردم است نه دولت ها.

به گفته نویسنده مقاله «رسانه های اجتماعی و مشارکت اجتماعی» در کتاب «مجموعه مقالات رسانه های اجتماعی؛ ابعاد و ظرفیت ها» (1391)، در چنین شرایطی افکار عمومی و گروه های به حاشیه رانده شده در کشورهای چندقومیتی مانند عراق در دنیای مجازی، فضای مناسبی یافته اند.

وی توضیح داد: گروه هایی مانند کردها و حتی شیعیان در برخی کشورها مانند بحرین، یمن و... سالها به حاشیه رانده شده اند. این گروه های به حاشیه رفته که طی سالها بار سنگین توهین و تحقیر را روی دوش خود احساس می کردند، در رسانه های نوین آنلاین فرصت بازنمایی هویت خود را می یابند. برخی از این گروه ها جنبه تکفیری و خشونت طلبانه یافته و به سوی رادیکالی شدن پیش رفته اند و از شبکه های اجتماعی برای بازنمایی خود بهره می گیرند.

نویسنده مقاله «نقش اینترنت در توسعه اقتصادی و اجتماعی جهان سوم» در ماهنامه «مدیریت ارتباطات» (1390) یادآور شد: رسانه ها همواره مورد توجه گروه های حاشیه ای بوده اند. این گروه ها در یک دوره می کوشیدند با اقدام هایی مانند گروگانگیری و انفجار رویدادسازی کنند و در رسانه ها مطرح شوند. در دوره بعدی گروه هایی مانند القاعده به تولید فیلم روی آوردند و از راه فروش آن به شبکه تلویزیونی «الجزیره» قطر و... درآمدزایی می کردند.

وی افزود: شبکه های اجتماعی ابزار تازه گروه های تکفیری اند. رسانه های اجتماعی آنچنان توسعه یافته و عمومی شده اند که به نظرم، کنترل آنها از دست آمریکا نیز خارج شده است. رسانه های آنلاین حتی به رکن پنجم دموکراسی برای نمایاندن خواست همه گروه های جامعه تبدیل شده اند به طوری که در شبکه های تکفیری مرزهای بحرانی و خشونت طلبانه نیز به نمایش در می آید.

ساعی ایجاد اجتماعات مجازی را نخستین دستاورد رسانه های آنلاین توصیف کرد و گفت: گروه های تروریستی از بند زمان و مکان گریخته اند و دیگر در یک زمان یا مکان ویژه محدود نیستند. برای نمونه کردها به طور عمده در چهار کشور منطقه و به طور پراکنده در دیگر کشورها حضور دارند اما شبکه های اجتماعی زمینه پیوند آنان را فراهم آورده است.

استاد علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی تاکید کرد «قدرت شبکه، مرزهای ملی و ساختار سنتی قدرت را به هم ریخته است».

وی با طرح این پرسش که «چرا ایدئولوژی به بی رحمی تبدیل می شود؟» گفت: اگر برای سرکوب های اجتماعی و سیاسی گروه های قومی- مذهبی چاره ای اندیشیده نشود و تنوع های فکری به رسمیت شناخته نشود، همچون آتش زیر خاکستر در فضای شبکه ای، خود را بازیابی می کند.

ساعی با تاکید بر اینکه «هر اجتماع در شبکه مجازی می خواهد سهمی از مخاطبان جامعه را جذب کند»، افزود: وقتی ساختار به هم می خورد گروه هایی به عنوان منجی شکل می گیرند. در چنین شرایطی است که داعش ندای برقراری فضای مطلوب را می دهد. داعش می خواهد خود را به اثبات برساند و هویت خود را در ابعاد ایدئولوژیک با استفاده از ارزش های مشترک با مردم عراق بیابد. همچنین از آنجا که برخی اعضای این گروه از کشورهای غربی آمده اند ارزش های آن سرزمین را نیز انتقال می دهند. از این رو، بسیاری معتقدند عراق در آینده به سه کشور مجزا تبدیل می شود.

عضو هیات مدیره انجمن روابط عمومی ایران با اشاره به خیزش های مردمی طی چهار سال گذشته در خاورمیانه و شمال آفریقا و بازتاب آن در شبکه های اجتماعی گفت: در دنیای کنونی همه ساختارها در حال دموکراتیزه شدن هستند. بخشی از نسل جوان به شدت تقدس زدا و نصیحت گریز است و با فاصله گرفتن از ارزش های سنتی به ارزش های مدرن مانند مردمسالاری (دموکراسی) گرایش دارد.

وی افزود: این گذار تاریخی در کشورهای منطقه در حوزه تولید محتواهای رسانه ای مانند فیلم رخ داد. همچنین طی این سال ها دغدغه های معیشتی و شغلی، رفاه اجتماعی و حق زندگی در شبکه های مجازی مطرح شد. در چنین فضایی گروه هایی مانند داعش با ترسیم فضای مطلوب برای مردمی که خواهان تغییر بودند، در نقش یک منجی ظاهر شدند و نظرها را به سوی خود جلب کردند.

نویسنده مقاله «نقش رسانه ها در انتقال ارزشها و پدیده گسست نسلی» در ماهنامه «صدای جمهوری اسلامی ایران» (1389) یکی دیگر از ویژگی نسل نو را «زندگی خواهی» توصیف کرد و گفت: نسل پیشین می خواست در راه باورهای خود بمیرد و جان خود را برای رسیدن به آرمان ها می داد اما این نسل می خواهد زندگی را با تمام وجود لمس کند و برای رسیدن به زندگی بهتر می کوشد.

ساعی با اشاره به سرنوشت خیزش های مردمی منطقه افزود: در این کشورها جامعه پس از یک دوره گذار، دچار ناامیدی شد. به گفته اندیشمندانی مانند «دانیل لرنر» نظریه پرداز نقش ارتباطات در توسعه، هنگام شعله ور شدن آتش انقلاب، انتظارات فزاینده ای شکل می گیرد اما در عمل به دلیل بی توجهی به ساختارهای سنتی و واقعیت های موجود، استعداد و توان جامعه در نظر گرفته نمی شود و پس از مدتی انقلاب سرخوردگی ها پدید می آید.

مسوول کمیته آموزش و پژوهش انجمن روابط عمومی ایران گفت: گروه های انقلابی و اجتماعی پیشین پس از سرخوردگی تجزیه می شوند. گروه های فرصت طلب نیز گفتمان خود را برجسته می کنند و نقش منجی می یابند. در چنین شرایطی فردی که یکی از اعضای خانواده خود را از دست داده و تنفر شدیدی را احساس می کند، با پیوستن به این گروه ها برای رسیدن به آرامش راهی یافته است و به هر اقدامی دست می زند.

مجری طرح «بررسی نقش رسانه های بومی در مقابله با جنگ نرم» برای سازمان پدافند غیرعامل (1390) درباره راهکارهای مبارزه با گروه های فعال در شبکه های اجتماعی تاکید کرد «برخی مردم در مناطق اشغال شده به دست داعش، این گروه را منجی می دانند. داعش نیز از چنین افرادی استفاده می کند تا در آینده وزن اجتماعی، اقتصادی و حکومتی خود را به رخ جامعه جهانی بکشد».

ساعی با اشاره به اینکه «داعش می خواهد با حضور در رسانه، بده بستان سیاسی داشته باشد»، گفت: آمریکا نیز با توجه به همین امر اعلام کرده است جنگ با داعش بیش از سه دهه طول می کشد.

این کارشناس مسائل رسانه ای در پایان تاکید کرد «از آنجا که قهر، انکار، سانسور و... در جامعه شبکه ای پاسخگو نخواهد بود، باید دید دغدغه های جامعه چه بوده که داعش در منطقه ای مانند عراق پذیرفته شده است و دولت قانونی «نوری مالکی» نخست وزیر پیشین و دولت اقلیم کردستان پس زده می شود. پس از شناسایی و پاسخ به این دغدغه ها شاید دیدگاه های گروهی مانند داعش در آینده تعدیل شود اما باز هم نمی توان آن را به طور کامل حذف کرد و از میان برد».