کاهش قیمت جهانی نفت و تأثیر آن بر ژئوپلیتیک

پایداری ملی ؛ اندیشکده استراتفور در گزارشی به بررسی کاهش قیمت جهانی نفت در هفته‌های اخیر پرداخت و نوشت: قیمت نفت در ۱۴ اکتبر به شدت کاهش یافت. نفت خام با ادامه حرکت نزولی ۴٫۶ درصدی به ۸۱٫۸۴ دلار در هر بشکه رسید ــ که بیشترین کاهش در طی بیش از دو سال اخیر بوده است. نفت برنت به بیش از ۴ دلار در هر بشکه در یک مرحله از روز به زیر ۸۵ دلار برای اولین بار از سال ۲۰۱۰ کاهش یافت. عوامل دخیل در این رکود شامل تقاضای کم، افزایش عرضه و این واقعیت است که بسیاری از تولیدکنندگان در خاورمیانه تمایلی به کاهش تولید خود ندارند.

■ بسیاری از کشورهای صادرکننده با مشکل روبرو خواهند شد■

با توجه به تحولات امروز، ما مسائلی را که از ۲ اکتبر دلایل پشت پرده کاهش قیمت و چگونگی تأثیر نفت بر کشورهای وابسته به نفت در سرتاسر جهان را تشریح می‌کند مجدداً مرور می‌کنیم. نفت برنت به عنوان معیار جهانی نفت، در روز پنج‌شنبه به حدود ۹۴-۹۲ دلار در هر بشکه کاهش یافت که کمترین قیمت از اواسط سال ۲۰۱۲ بوده است. اگر قیمت نفت به همین صورت باقی بماند یا کاهش یابد، بسیاری از کشورهای صادرکننده به خاطر تعیین بودجه خود بر مبنای انتظارات قبلی قیمت نفت با مشکل روبرو خواهند شد.

■ به عبارت ساده، بازار نفت اشباع شده است■

به عبارت ساده، بازار نفت اشباع شده است. تولید نفت لیبی که روزانه فقط در حدود ۲۰۰ هزار بشکه در روز بود، از اواسط ژوئن به حدود ۷۰۰ هزار بشکه در روز رسیده است. آمریکا به تولید بی‌وقفه نفت خود ادامه داده است، تازه‌ترین آمار از سوی «اداره اطلاعات انرژی» حاکی از این است که تولید آمریکا از ابتدای ماه اوت تا حدود ۳۰۰ هزار بشکه در روز افزایش یافته است، عراق شرایطی مشابه را تجربه کرده است. روسیه، آنگولا و نیجریه نیز تولید خود را افزایش داده‌اند. آمریکای شمالی ممکن است تا پایان سال تولید خود را از ۱ میلیون بشکه در روز به ۲٫۵ میلیون بشکه در روز افزایش دهد.

■کاهش قیمت نفت برای اوپک و روسیه چالش‌هایی را ایجاد خواهد کرد■

با وجود این افزایش قابل توجه در تولید نفت، تقاضای نفت توسط کشورهای اروپایی و آسیایی (بویژه چین) کاهش یافته است. در حالی که تقاضای چین افزایش خواهد داشت، تقاضا در کشورهای توسعه‌یافته ثابت خواهد ماند. این عوامل فقط موجب تشدید این نگرانی می‌شود که در صورت عدم کنترل، قیمت نفت در هر بشکه به میزان ۱۰۰-۹۰ دلار در آینده پیش‌بینی می‌شود.

کاهش قیمت نفت برای برخی از تولیدکنندگان اوپک و برخی دیگر بویژه روسیه چالش‌هایی را ایجاد خواهد کرد. در حالی که برخی گفته‌اند که اوپک اهداف تولید خود را کاهش خواهد داد اما ممکن نیست بتواند تولید خود را تا حدی کاهش دهد که قیمت نفت را به میزان مطلوب برای خود (بالاتر از ۱۰۰ دلار در هر بشکه) برساند. اگر قیمت نفت در آینده نزدیک به این سطح بازگردد، به‌احتمال‌زیاد چندان به اقدامات اوپک ربطی ندارد.

■ تأثیر پیامد کاهش قیمت نفت بر نزاع بین روسیه و غرب است■

- بن‌بست بین روسیه و غرب

اولین و بیشترین تأثیر پیامد کاهش قیمت نفت بر نزاع بین روسیه و غرب است. بخش غالبی از اقتصاد روسیه بویژه صادراتش مربوط به انرژی می‌شود. هرگونه کاهش در قیمت نفت بر روی درآمد صادرات آن تأثیر می‌گذارد و به تولید ناخالص آن ضربه قابل‌توجهی وارد می‌کند. بودجه ۲۰۱۴ کرملین بر مبنای قیمت نفت با میانگین ۱۱۷ دلار در هر بشکه برای اکثر سال بسته شد، به‌استثناء قیمت ۹۰ دلار در هر بشکه برای یک‌چهارم سال. اما بودجه سال ۲۰۱۵ برمبنای ۱۰۰ دلار در هر بشکه بسته شده است. مسکو در حالی که دارای ذخایر مالی قابل‌توجهی است و می‌تواند کسری بودجه را در صورت نیاز تحمل کند، مقامات این کشور تخمین زده‌اند که کاهش قیمت نفت ممکن است دو درصد تولید ناخالص داخلی روسیه را کاهش دهد.

اگرچه روسیه می‌تواند تأثیرات تحریم‌های اروپا و آمریکا به خاطر اقداماتش در اوکراین را تحمل کند، تاکنون تحریم‌ها برخی از شرکت‌ها همچون روس‌نفت را مجبور به درخواست کمک مالی از صندوق ملی ثروت کشور کرده است. کاهش قیمت نفت، و در عوض درآمد کمتر برای بودجه روسیه، توانایی کرملین برای جلوگیری از آسیب زدن به شرکت‌های روسی از طریق تحریم را محدود می‌کند. کرملین با یک کمک مالی کم برای تحمل بهتر تحریم‌ها در درازمدت می‌تواند موضعش را در مذاکرات در حال انجام در مورد آینده اوکراین به نفع خواسته‌های شرکای غربی تغییر دهد و در تحریم‌ها تخفیف بگیرد.

■ تهران نمی‌تواند کاهش جهانی قیمت نفت را تحمل کند■

- رقابت در خاورمیانه

در حالی که غرب می‌خواهد در برابر روسیه از کاهش قیمت نفت استفاده ببرد، به دنبال فرصت است تا در مذاکرات هسته‌ای با ایران نیز به نوعی راه‌حل دست یابد. ذخایر بزرگ گاز ایران می‌تواند جایگزینی برای گاز روسیه برای اروپا باشد. به دلیل درگیری‌ها در سوریه و عراق، تهران با تحریم صادرات، سود پایین و افزایش هزینه‌ها روبرو است و نمی‌تواند کاهش جهانی قیمت نفت را تحمل کند. روند مذاکرات برای دست یافتن به یک توافق با غرب ممکن است کند باشد که این امر فقط بر تهران فشار بیشتری می‌آورد تا مذاکره کند.

■ عربستان قصد دارد دیگر تولیدکنندگان جهانی را از دور خارج کند■

عربستان سعودی نیز قصد دارد سهم بازار جهانی خود را حفظ کند و فرصت دارد تا در کوتاه‌مدت با تکیه‌بر ذخایر قابل توجه ارز خارجی و هزینه‌های تولید کم خود دیگر تولیدکنندگان جهانی را از دور خارج کند. وقتی با توجه به شرایط فصلی استفاده از آن در منطقه کم می‌شود، ریاض می‌تواند حجم بیشتری از آن را صادر کند، حتی درصورتی‌که قیمت آن پایین باشد. سعودی‌ها همچنین به دنبال این هستند تا از ثبات اقتصادی کوتاه‌مدت خود به عنوان اهرمی در مقابل رقیبانشان همچون روسیه بویژه در حالی که آنها به دنبال حل‌وفصل آینده دولت سوریه با ایران هستند استفاده کنند.

عربستان سعودی همچنین می‌تواند در صورت تمایل تعداد قابل‌توجهی از بشکه‌های نفت را از خط خارج کند. اما اخیراً تخفیف‌هایی را در مورد نفت خام خود پیشنهاد داده تا سهم بازار را تا نوامبر حفظ کند، شاید برای این که به دیگر اعضای اوپک بفهماند در حالی که ریاض ممکن است بخواهد عرضه‌اش را از خط خارج کند، دیگران نیز باید این کار را بکنند. اما هیچ انگیزه‌ای وجود ندارد که کشورهای دیگر تولید خود را کاهش دهند، زیرا اکثر کشورهای خلیج‌فارس هنوز با قیمت ۱۰۰-۹۰ دلار در هر بشکه سود به دست می‌آورند؛ کاهش سطح تولید فقط موجب کاهش درآمد می‌شود.

■ مشکلات ونزوئلا در پی کاهش قیمت نفت■

- کشورهای آمریکایی

کاهش قیمت نفت همچنین بر ونزوئلا تأثیر می‌گذارد. به طور رسمی، کاراکاس بودجه‌اش را با قیمت پایین ۶۰ دلار در هر بشکه نفت تنظیم می‌کند. درآمد اضافی می‌تواند در جای دیگر به هزینه‌های خارج از بودجه اختصاص یابد. ونزوئلا در یک وضعیت مالی بحرانی است و نیاز به افزایش قیمت نفت تا ۱۱۰ دلار دارد. پایداری قیمت پایین نفت به شدت مانع می‌شود تا کاراکاس بتواند وارداتش را تأمین مالی کند و شاید مجبور شود که دارایی‌های خارجی خود همچون طلای ذخایر بانک مرکزی‌اش را بفروشد یا شرایط حتی بهتری را برای معاملات نفت با چینی‌ها ارائه دهد، اگرچه پکن اخیراً از این کار خودداری کرده است. اگر قیمت نفت برای مدت طولانی پایین بماند، کاراکاس ممکن است همچنین مجبور به تجدیدنظر در مورد معاملاتش با کوبا یا برنامه‌هایی همچون پتروکاریب بشود.

■ قیمت انرژی چگونه می‌تواند از لحاظ ژئوپلیتیکی مهم باشد■

در همین حال قیمت پایین نفت برای واردکنندگان عظیم نفتی نظیر ژاپن، چین، هند و اتحادیه اروپا فرصتی برای افزایش واردات می‌دهد. از سوی دیگر، قیمت پایین نفت می‌تواند فشار کوتاه‌مدت در اروپا را که در آنجا انرژی عامل اصلی افزایش ماهانه تورم است، کاهش دهد. در حالی که هزینه کم انرژی برای اروپایی‌ها در درازمدت خوب است، اما همچنین موجب افزایش تهدید کاهش قیمت‌ها و شعله‌ور کردن تنش بین بانک مرکزی اروپا و آلمان می‌شود.

حتی اگر قیمت‌ها به‌احتمال‌زیاد به پایین‌ترین حد خود برسند، این مسائل مربوط به قیمت نفت موجب یادآوری این نکته می‌شود که قیمت انرژی چگونه می‌تواند از لحاظ ژئوپلیتیکی قابل توجه باشد. منابع انرژی ستون فقرات اقتصادهای صنعتی مدرن را تشکیل می‌دهند و منابع انرژی برای کسانی که مقدار زیادی از آن را در اختیار دارند کالاهای صادراتی حیاتی هستند. تا زمانی که سوخت‌های فسیلی منبع اصلی انرژی هستند ــ احتمالاً حداقل تا چند دهه دیگر ــ عرضه و قیمت نفت بحرانی خواهد ماند.

پایان