به گزارش پایداری ملی به نقل از خبرگزاری فارس، رهبر انقلاب روز ۸ شهریور ۱۴۰۱ خطاب به دولتمردان فرمودند: «مسئله امنیّت غذایی خیلی اهمّیّت دارد. اوضاع امروز دنیا را نگاه کنید؛ یک گوشه ی دنیا یک جنگی اتّفاق افتاده و مسئله امنیّت غذایی برای همه ی دنیا مطرح شده ... این قدر مهم است. ما که راجع به خودکفایی گندم، ذرّت، نهاده‌های دامی همیشه تأکید می‌کردیم ... مسئله‌ی امنیّت غذایی مسئله درجه یک است؛ نباید از آن غلفت کرد؛ و ببینید امروز در دنیا دیگر کاملاً واضح است که چقدر مهم است.»
امّا امنیت غذایی چیست؟
سازمان خواروبار و کشاورزی سازمان ملل متحد (FAO) در تعریف امنیت غذایی آورده است که همه افراد "دسترسی اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی" به "غذای کافی، سالم و مغذی" در هر زمان داشته باشند تا نیاز و ترجیح تغذیه‌ای آنان برای یک زندگی سالم و فعال تامین شوند.
فائو تخمین زده که تعداد گرسنگان جهان در سال ۲۰۲۰ بین ۷۲۰ تا ۸۱۱ میلیون نفر بوده است. این عدد در بیشینه خود ۱۶۱ میلیون نفر بیشتر از سال ۲۰۱۹ بوده است. قاره آسیا (۴۱۸ میلیون نفر)، آفریقا (۲۸۲ میلیون نفر) و منطقه کارائیب - آمریکای لاتین (۶۰ میلیون نفر) بیشترین تعداد گرسنگان را در جهان دارند.
با استناد به آمار فائو، یک نفر از هر ۱۰ نفر در جهان از گرسنگی رنج می‌برد. حدود یک-سوم جمعیت جهان (تقریباً ۲.۳۷ میلیارد نفر) فاقد دسترسی منظم به غذای مکفی است. افزایش هزینه غذا بر ۴۷% کشورهای جهان تاثیر گذاشته که با رشد ۱۶% نسبت به سال ۲۰۱۹ همراه بود. قریب به ۱۵۰ میلیون کودک زیر ۵ سال نیز به دلیل سوء تغذیه از رشد جسمی (نظیر قد) بازمانده‌اند.
فقدان امنیت غذایی طی یک دهه اخیر روند افزایش داشته و بیش از ۳۰ درصد از جمعیت جهان حد فاصل سال‌های ۲۰۱۴ - ۲۰۲۰ تحت تأثیر خود قرار داده است.روند افزایش ناامنی نسبی (نارنجی) و شدید (قرمز) غذایی در قاره‌های جهان در نمودار ذیل آمده است:
با توجه به نقش اصلی غلات نظیر گندم، برنج، ذرت و نهاده‌های دامی در هرم غذایی، هرگونه تأثیر سوء بر تولید عمده مانند خشکسالی یا جنگ، می‌تواند بر کل جهان تأثیر بگذارد. غلات مستقیم از سوی انسان "در قالب‌هایی نظیر نان" و غیر مستقیم "از طریق تغذیه دام و بالتبع پروتئین حاصل از آن" مصرف می‌شود. لذا در این گزارش به طور خاص به آمارهای مربوط به گندم را در راستای امنیت غذایی می‌پردازیم:
فائو نقشه‌ای منتشر کرده است که درصد گرسنگی در مناطق مختلف جهان را نشان می‌دهد. با فرض صحت آمار، تقریباً تمام کشورهای شمال جهانی (اصطلاحی مربوط به جنگ سرد و شامل کشورهای صنعتی/استعماری بلوک غرب) پایین‌ترین درصد سوء تغذیه را در جهان دارند. اقلیم حاصلخیز و عدم نزاع مسلحانه در این مناطق از جمله دلایل مشخص آن است.
اکثر قریب به اتفاق گرسنگان جهان در نیمه جنوبی هستند که از قضا در مناطق بحرانی قرار دارند. این بحران شامل خشکسالی، جنگ‌های منطقه‌ای و تغییرات اقلیمی شدید است. طبق نقشه ذیل، بهترین وضعیت برای چین، الجزایر، ایران، عربستان و برزیل می‌باشد و اوضاع گرسنگی در این مناطق مساعدتر از کشورهای پیشرفته جنوب شرق آسیا است.
نکته نقشه فائو این است که تقریباً تمام کشورهای اصطلاحاً شمال جهانی (بلوک آنگلوساکسون منهای هندوچین) از بزرگترین تولیدکنندگان گندم در جهان هستند و این نشانه‌ای است برای اهل معنا!
بزرگترین تولیدکنندگان گندم در جهان
چین بزرگترین تولیدکننده گندم جهان است. پکن در ۲۰ سال گذشته بیش از ۲.۴ میلیارد تن گندم تولید کرده که حدود ۱۷% کل تولید جهان است. چین بزرگترین مصرف کننده گندم جهان نیز است. پکن در بازه زمانی ۲۰۲۰-۲۰۲۱ تقریباً ۱۹ درصد از مصرف جهانی گندم را به خود اختصاص داده بود.
هند در جایگاه دوم بزرگترین تولیدکنندگان جهان قرار دارد. دهلی‌نو ۱۲.۵ درصد گندم جهان را طی سال‌های ۲۰۰۰ - ۲۰۲۰ تولید کرده است. هند گندم خود را به دلیل تقاضای قابل توجه مواد غذایی داخلی نظیر چین مصرف می‌کند.
روسیه با ۸.۴% در رده سوم بزرگترین تولیدکننده گندم طی ۲۰ سال اخیر جهان قرار دارد.
آمریکا (۸.۴%)، فرانسه (۵.۴%)، کانادا (۴%)، آلمان (۳.۵%)، پاکستان (۳.۴%)، استرالیا (۳.۲%) و اوکراین (۳.۱%) در مرتبه‌های چهارم تا دهم قرار دارند. [*] ایران نیز با وجود خشکسالی و البته اهمال دولتمردان حاکم آماری بالغ بر ۱.۸% تولید گندم جهان را طی ۲۰۰۰-۲۰۲۰ در اختیار دارد.
رصدخانه پیچیدگی اقتصادی (OEC) بزرگترین صادرکنندگان گندم جهان (سال ۲۰۲۰) را از قرار ذیل فهرست‌بندی کرد: روسیه (۱۹.۵%)، کانادا (۱۳.۹%)، آمریکا (۱۳.۷%)، فرانسه (۹.۲۶%)، اوکراین (۸.۹۷%). این ۵ کشور جمعاً بیش از ۶۰ درصد نیاز مصرفی گندم جهان را تامین می‌کردند.
این آمار برای قبل از جنگ اسفند ۱۴۰۰ در شرق اروپاست. جهان پس از شروع جنگ روسیه و اوکراین در مسیر یک فاجعه غذایی قرار گرفته است. جنگ دقیقاً در منطقه‌ای رخ داده (بالای دریای سیاه) که به سبد نان جهان شهره است.
با استناد به آمار اهداف توسعه پایدار (SDGs) سازمان ملل متحد، دو کشور روسیه و اوکراین منبع تامین «۳۰% گندم»، «۲۰% ذرت» و «۸۰% روغن آفتابگردان» در جهان هستند.
روسیه و اوکراین اولین و پنجمین صادرکننده بزرگ گندم جهان در سال ۲۰۲۱ بودند و به ترتیب ۳۹ میلیون تن و ۱۷ میلیون تن صادر کردند. این دو کشور همچنین بخش بزرگی از غلات مورد استفاده در تغذیه حیوانات را کشت می‌کنند و مجموعاً ۱۲% تجارت کالری جهان را در اختیار دارند.
اوکراین و روسیه به ترتیب بزرگترین تولید کنندگان دانه آفتابگردان جهان هستند و ۱۱.۵% بازار روغن نباتی را در اختیار دارند. با استناد به آمار فائو، قریب به ۵۰ کشور جهان به اوکراین و روسیه یا هر دو آنان برای واردات ۳۰% گندم مورد نیازشان وابسته هستند و این عدد برای ۲۶ کشور از آنان بیش از ۵۰% است. روسیه یکی از تامین کنندگان عمده کود جهان است. جنگ اوکراین منجر به کمبود جهانی این محصول شده که در صورت قطع تجارت آن می‌تواند به کمبود مواد غذایی و حتی قطحی در سراسر جهان منجر شود.
بیزینس اینسایدر (Business Insider) درباره وضعیت غذایی در سال آینده میلادی نوشت که بحران غذایی در سال جاری عمدتاً به دلیل اختلالات مرتبط با حمل و نقل غلات اوکراین و روسیه به خارج است. اما سال ۲۰۲۳ خود مواد غذایی در خطر است؛ به ویژه در اوکراین.
بیزینس اینسایدر در اثبات مدعای خود گفت که آغاز جنگ در اسفند ۱۴۰۰ فصل کشت بهاره را خراب کرد. «ولادیمیر زلنسکی» رئیس جمهور اوکراین روز ۹ مرداد در حساب توئیتری خود نوشت که ممکن است کشت امسال اوکراین نصف شود.
برخی کشورهای جهان بالاخص آسیای عربی به شدت وابسته به گندم اوکراین هستند و هرگونه خللی در واردات گندم می‌تواند این کشورها را وارد دوران تاریکی از هرج و مرج وارد کند. منطقه غرب آسیا به اضافه مصر قبل از جنگ مقصد ۵۰% از صادرات گندم اوکراین بودند.
اهمیت حرکت ایران به سمت خودکفایی گندم
گمرک ارقام قابل توجهی درباره تجارت غیر نفتی ایران در سال ۱۴۰۰ منتشر کرده است: ارزش مجموع صادرات ۴۸.۶ میلیارد دلار و ارزش مجموع واردات ۵۳ میلیارد دلار بود. این یعنی تجارت خارجی غیرنفتی رکورد ۱۰۰ میلیارد دلار را پشت سر گذاشت.
از این عدد حدود ۱۹/۶ میلیارد دلار از واردات مربوط به کالای اساسی است. یعنی کالایی که روزانه (مستقیم و غیرمستقیم) مورد استفاده ۸۳ میلیون ایرانی قرار می‌گیرد. نکته‌ای در این میان است: گندم با ۷ میـلیـون تن به ارزش ۲.۴ میلیارد دلار در رده دوم واردات کالاهای اساسی پس از ذرت بود.
این رقم در سال ۱۴۰۱ و آتی با توجه به آینده مبهم جنگ اوکراین افزایش عددی خواهد یافت. چرا که روسیه و اوکراین فقط در زمینه گندم قریب به ۳۰ درصد بازار جهان را در اختیار دارند.
از طرفی، به نظر می‌رسد راهبرد ارتش روسیه در اوکراین تمرکز بر مناطق مجاور دریای سیاه و اتصال به منطقه «ترانس‌نیستریا» مولداوی است؛ این یعنی مسدود شدن ۹۵ درصد صادرات اوکراین. گفتنی است که ۱۵۰۰ نظامی روس از سال ۱۹۹۲ در حکومت خودخوانده این منطقه موسوم به جمهوری پریدنستروویا مولداوی (PMR) مستقر هستند.
از آنجا که قوت غالب مردم جهان گندم است، بیم آن می‌رود که این گیاه استراتژیک به مثابه یک سلاح در دست کشورهای ثروتمند به کار گرفته شود. روسیه بزرگترین منبع واردات گندم ایران در سال ۱۴۰۱ بود امّا در همین حال، سه کشور انگلیس، هلند و آلمان نیز به ترتیب چهارمین، پنجمین و هفتمین صادرکننده گندم به ایران بودند و قریب به ۱.۵ میلیون تن گندم به ایران صادر کردند.
حرکت در مسیر خودکفایی گندم در این برهه زمانی به معنای تامین امنیت ملّی ایران است. خودکفایی در این زمینه با توجه به افزایش قیمت جهانی گندم می‌تواند از خروج ۳ یا ۴ میلیارد دلار از کشور جلوگیری کند و در یک پازل بزرگتر، ایران را از گزند توطئه غذایی تحریم کنندگان بلوک غرب مصون بدارد.
کشورهایی که در قرن پانزدهم مانع ورود داروهای خاص به ایران هستند، اگر بتوانند لحظه‌ای در گرسنگی دادن به مردم ایران درنگ نخواهند کرد. نظیر آنچه در آستانه قرن ۱۴ شمسی رخ داد و منجر به کشته شدن قریب به ۱۰ میلیون ایرانی از گرسنگی و قحطی شد.
رهبر انقلاب در اولین سخنرانی قرن ۱۵ شمسی خود نیز فرمودند: «مسئله‌ی کشاورزی مهم است ... کشور در محصولات پایه‌ی غذائی بایستی به امنیّت کامل ... دست پیدا کند. ما بایستی در مورد گندم، خوراک دام ــ ذرّت، جو، امثال اینها ــ و موادّ اصلی تولید روغن به خودکفائی برسیم.»