سیل از جمله بحران‌هایی است که گاهی گریبانگیر شهرها می‌شود و پیشگیری و مقابله با آن نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و حساب شده است.
به گزارش پایداری ملی به نقل از ایمنا، حوادث طبیعی همواره سکونتگاه‌های انسانی را تهدید می‌کرده است و بشر سعی بر آن داشته تا با استفاده از دانش مکانی و شناخت نسبت به محیط اطراف خود، محلی را برای زندگی انتخاب کند که احتمال بروز خطر در آن کمتر از سایر مناطق باشد. مردم تمدن‌های قدیمی و شهرهای باستانی با آنکه شهر را در مجاورت رودخانه‌ها ایجاد می‌کردند، اما سعی داشتند حریم ایمن را حفظ کنند و در مسیر مسیل‌ها سکونتگاه ایجاد نکنند.
این تدبیر خطرات وقوع سیل را تا حد زیادی کاهش می‌داد و ایمنی شهرها را تضمین می‌کرد؛ آنچه امروزه به نظر می‌رسد مورد غفلت قرار گرفته، این است که با گذشت زمان، افزایش جمعیت و توسعه شهرها، نه تنها شهر حریم رودخانه‌ها و مسیل‌ها را حفظ نکرد بلکه آشکارا از حد آن تجاوز کرد و در برخی موارد کالبد شهر تا میانه رودخانه یا مسیل نیز امتداد پیدا کرد.
فرض بر این بود که سال‌هاست این منطقه خشک شده و آبی از آن عبور نکرده است در حالی که شاهد بوده‌ایم در زمان بارش‌های شدید، آب مسیر خود را از میانه همین مسیل‌ها پیدا می‌کند و هرچه بر سر راه باشد با خود می‌برد. انسان در روند توسعه، اقدام به دستکاری در طبیعت کرده است تا بتواند طرح‌های خود را پیاده سازی کند در حالی که غالباً هیچ فکری برای جبران تبعات این تغییرات و پیشگیری از وقوع سیلاب نمی‌شود؛ سیل نوروز ۹۸ خود گواه این موضوع است.
همه ابعاد باید برای مقابله با سیلاب مدنظر باشد
دلال زاده، کارشناس حوزه عمران در این باره می‌گوید: سازگاری با طبیعت و جلوگیری از توسعه شهرها در حریم رودخانه یا مسیل بسیار مهم است، از طرفی باید طراحی تأسیسات انتقال و دفع روان‌آب نیز مدنظر قرار بگیرد.
وی می‌افزاید: طراحی صحیح شبکه‌های جمع‌آوری آب‌های سطحی، تعیین حد بستر و حریم رودخانه از جمله راهکارهای مقابله با خطرات سیل و سیلاب در شهرها است با اینکه تعیین حد بستر و حریم رودخانه از سال‌ها پیش قانونی شده، اما در این زمینه کم‌کاری‌هایی شده است.
این کارشناس خاطرنشان می‌کند: آمادگی برای مقابله یا سازگاری با روان‌آب در مواقع اضطراری ضرورت دارد، بنابراین چنانچه میزان سیلاب از بیشینه در نظر گرفته شده برای طراحی تأسیسات و زیرساخت‌های شهر بیشتر باشد، باید آمادگی لازم برای تخلیه روان‌آب و دور نگهداشتن شهروندان از مخاطرات احتمالی وجود داشته باشد.
وی ادامه می‌دهد: شرایط اقلیمی، فیزیوگرافی، توپوگرافی و شناخت شیب زمین و وضعیت حد بستر و حریم رودخانه باید در طراحی زیرساخت‌های شهری مدنظر قرار بگیرد، میزان روان‌آب محاسبه شده و سپس بر اساس آن سازه‌هایی متناسب برای جمع آوری، انتقال و دفع آب طراحی و ساخته شود.
دلال زاده با بیان اینکه برخی شهرها زهکش طبیعی و مناسبی را به دلیل وجود رودخانه یا مسیل دارند، تاکید دارد: روان‌آب‌های حاصل از بارش باران در این شهرها باید به سمت این زهکش‌ها هدایت شود و در صورتی که روان‌آب به درستی انتقال نیابد احتمال وقوع سیلاب و آبگرفتگی افزایش پیدا می‌کند.
این کارشناس عمران می‌افزاید: تخلیه زباله‌های شهری و نخاله‌های ساختمانی در مجاری انتقال آب و کانال‌ها نیز مانع انتقال روان آب‌ها شده و مشکلاتی را در زمان بارش شدید باران ایجاد می‌کند بنابراین باید نسبت به لایروبی آنها اقدام کرد.
دلال زاده می‌گوید: اگر تأسیسات و مجاری که برای انتقال آب در نظر گرفته می‌شود به درستی پاسخگو نباشد احتمال وقوع سیلاب در زمان بارش باران‌های شدید و سیلابی وجود دارد، مقابله با سیلاب در شهرها چندوجهی است و چنانچه یکی از این ابعاد مدنظر قرار نگیرد، مقابله با روان‌آب‌ها در شرایط اضطرار با چالش مواجه می‌شود با این حال سازگاری با طبیعت در این میان اهمیت بیشتری دارد.
اغتشاش ساختارهای جریان آب در سطح زمین
امیر حسین شبانی، دکترای شهرسازی معتقد است: در طول تاریخ شکل گیری شهرها رابطه تنگاتنگی بین ساختار انسان‌ساخت شهر و ساختار طبیعی شهر وجود داشته است، انسان شهری برحسب تجربه پی برده بود که برای اینکه بتواند از منابع طبیعی بهترین استفاده را ببرد و نیازهای خودش را برطرف کند، چگونه باید خودش را با ساختارهای طبیعی انطباق دهد.
وی می‌گوید: تا قبل از دوران معاصر هم در کشور ما و هم در کشورهای دیگر روند متعاملی میان ساختارهای انسان‌ساخت و ساختارهای طبیعی وجود داشته و انسان سعی کرده است که در قالب یک ارتباط دوسویه با طبیعت از فرصت‌هایی که ساختارهای طبیعی در اختیار او قرار داده است استفاده کند.
این کارشناس شهرسازی اظهار می‌کند: زمانی که رویکرد توسعه شهری روند تاریخی خودش را کنار گذاشت و به واسطه دستیابی به برخی فناوری‌ها، افزایش جمعیت و روند رو به رشد شهرنشینی توجه به رابطه ساختارهای انسانی و طبیعی در اولویت نبود و به عبارتی یک نوع شهرسازی بلدوزری در دستور کار قرار گرفت، استفاده حداکثری از منابع طبیعی بدون لحاظ ظرفیت‌ها و محدودیت‌های زیست محیطی، زمین شناسی و انسانی مد نظر قرار گرفت.
شبانی تاکید می‌کند: این رویکرد موجب می‌شود تا آبراهه‌هایی که در طول تاریخ شریان‌هایی بوده‌اند و به طور ارگانیک می‌توانستند جریان آب موقت یا دائمی را در بهینه‌ترین شکل ممکن در یک ساختار زمین‌شناسی جریان دهند و از نقطه‌ای به نقطه دیگر منتقل کنند، حذف شده یا تغییر مسیر داده شوند یا با ساخت و ساز در حریم آنها به صورت غیر اصولی، ساختارهای جریان آب در سطح زمین دچار اغتشاش شود.
مقابله با سیل با استفاده از علوم اطلاعات مکانی
هادی عبدالعظیمی، متخصص سنجش از راه دور و جی‌آی‌اس می‌گوید: به منظور پیشگیری از وقوع سیل در شهر، می‌توان با تهیه نقشه‌های مکان‌های آسیب پذیر، مناطق و پهنه‌های در معرض خطر سیل را در مناطق مختلف یک شهر شناسایی کرد.
وی تاکید می‌کند: با مشخص شدن مناطق سیل‌خیز تر باید مکان‌هایی مساعد و مناسب به منظور اسکان موقت افراد در این مناطق پیش بینی شود و گنجایش آنها نیز ارزیابی شود و می‌توان با در نظر گرفتن میزان تجهیزاتی که در اختیار سازمان‌ها از جمله شهرداری است و نقشه‌هایی که از قبل به منظور شناسایی مناطق آسیب‌پذیرتر تهیه شده است، تعداد و نوع تجهیزات مورد نیاز در این مناطق را مشخص کرد و تجهیزات بیشتری به مکان‌هایی که در معرض خطر سیل هستند اختصاص داد.
عبدالعظیمی اظهار می‌کند: در فاز مقابله و پس از وقوع سیل نیز می‌توان با استفاده از علم جی آی اس، محل مناسب تردد خودروهای امدادی برای رسیدن به محل حادثه (سیل) را مشخص کرد و روی سامانه سازمان مدیریت بحران حرکت خودروها را رصد کرد؛ استفاده از جی آی اس و نرم افزارهای مرتبط کمک می‌کند تا خودروهای امدادی مسیر عبوری خود را دقیق انتخاب کنند و از مسیر معابری به محل حادثه برسند که ترافیک کمتری دارد.
وی خاطرنشان می‌کند: در این مرحله از مدیریت بحران می‌توان نقشه‌هایی را به منظور تعیین مناطق تاب‌آورتر شهر تهیه کرد تا مشخص شود کدام پلاک‌ها یا پارسل‌های شهر دچار سیل شده‌اند. به علاوه می‌توان با در اختیار داشتن نقشه‌ها و تصاویر ماهواره‌ای و استفاده از آن در علم جی آی اس، میزان خسارت را برآورد و از اطلاعات آن به منظور بازسازی و بازتوانی استفاده کرد.