بررسی «پاسخ اضطراری» به بحران در کشورهای پیشرو

به گزارش پایداری ملی، چندی پیش سردار دکتر جلالی رئیس سازمان پدافند غیرعامل کشور در سفر به استان خراسان رضوی خواستار تدوین طرح جامع پدافند غیرعامل برای حرم مطهر رضوی شد. این طرح به نوعی یک مدل از پاسخ اضطراری است که هم اکنون در بسیاری از زیرساخت ها و مکان های حساس در کشورهای توسعه یافته در دستور کار قرار گرفته است. در گزارش ذیل با مفهوم «پاسخ اضطراری» و برخی از نمونه های اجرایی شده آن در سطح جهان آشنا می شویم.

پاسخ اضطراری چیست؟

پاسخ فوری یا پاسخ اضطراری (Emergency Response) بر حل مشکلات فوری و مستقیم یک حادثه متمرکز است. حوادث طبیعی یا دارای منشاء انسانی مانند مسائل مرتبط با مواد شیمیایی، حملات تروریستی آتش سوزی، سیل زلزله و ... قبل از تبدیل شدن به فاجعه نیازمند یک واکنش به فوریت هستند. پاسخ فوری در مقایسه با مدیریت بحران (Crisis Management) در فاصله نزدیکتری از حادثه و فاجعه قرار دارد. ناگفته پیداست نمیتوان یک برنامه پاسخ اضطراری را برای هر نوع بحران بالقوه به کار برد با اینحال یک برنامه جامع که بتواند تهدیدهای احتمالی طبیعی، تکنولوژیکی و انسانی را در نظر گرفته و افراد و پرسنل را درگیر فرایند برنامه ریزی کند می تواند به سازمانها کمک کند تا مدیریت شرایط اضطراری را به طور منظم تر و بهتر انجام دهند.

آماده شدن برای شرایط اضطرار شامل چهار مولفه مهم برنامه ریزی، بررسی، آموزش و آزمایش است. این موارد سنگ بنای هرگونه پاسخ اضطراری هستند این فرایند البته نه خطی بلکه دایره وار است. برنامه ریزی برای زمان اضطرار بخشی مهم از فرایند برنامه ریزی و نشانگر جامع بینی و آینده نگری است.

سیستم پاسخ اضطراری ایالت های آلمان

کشورهای مختلف امروزه دارای طرح پاسخ اضطراری به مخاطرات و بحرانها هستند. این طرحها هم در مقیاس کلان و ملی و هم به طور ویژه برای اماکن و بناهای خاص لحاظ شده است. به عنوان نمونه دولت آلمان یک سیستم پاسخ اضطراری قدرتمند برای مقابله با تهدیدات داخلی و خارجی طراحی کرده است. 16 ایالت آلمان مسئول مستقیم پیشگیری و واکنش به حوادث هستند. آنها حتی قوانین و مقررات خاص خود را هم وضع کرده اند. (مانند قانون پاسخ سریع به آتش سوزی در بوارایا و یا قانون کمکهای اضطراری در برمن).

طیف گسترده ای از حمایتها اعم از اطلاعاتی، تجهیزاتی و مالی توسط دولت فدرال برای ایالتها فراهم شده است و وزارتخانه های متعدد نیز در ارتباط با هم در صورت لزوم و بسته به سطح حادثه هماهنگ با مدیریت بحران ایالتی وارد می شوند.

در سطح خرد و در مورد پروژه های شاخص و اماکن تفریحی خدماتی و آموزشی نیز موضوع پاسخ اضطراری مطرح است. یکی از مراکز مهم در این زمینه فرودگاهها هستند. فرودگاه از نظر پیچیدگی، نوع مدیریت، نقش و کارکرد متفاوت هستند. برخی ممکن است کوچک و در یک منطقه روستایی واقع شده باشند و برخی دیگر مکان ترانزیت میلیونها تن کالا و میلیونها نفر مسافر در یک کلانشهر جهانی هستند. اما یک چیز در آنها مشترک است و آن اینکه امروزه این مکانها در معرض مخاطره هستند. فرودگاه از جمله مکانهایی است که خطرات متعددی مانند حوادث هواپیما، هواپیما ربایی، بمبگذاری، آتش سوزی و مخاطرات طبیعی آن را تهدید می کند. خطراتی که قبلا در مدارس، مراکز خرید، سالنهای اجتماعات و یا اماکن خصوص رخ می دادند اکنون به فرودگاهها کشیده شده اند. به این مسائل باید مخاطرات جدیرتر مانند حملات سایبری، قطع اینترنت و ارتباطات و ... را نیز اضافه کرد. به همین دلیل بیشتر فرودگاههای جهان طرح پاسخ اضطراری یا واکنش سریع به حادثه را تدوین کرده اند.

طرح واکنش سریع فرودگاه فرانکفورت

به عنوان نمونه و در خصوص واکنش سریع به بیماریهای عفونی کلینیک مجهز فرودگاه فرانکفورت به طور شبانه روزی و در تمام روزهای سال در زمین و هوا به پرسنل، مسافران و خدمه پرواز خدمات بهداشتی و درمانی ارائه می کند و سالانه 36 هزار نفر در کلینیک فرودگاه تحت درمان قرار می گیرند. فرودگاهی مانند فرانکفورت که سالانه 70 میلیون مسافر جابجا می کند، می تواند دروازه انتقال انواع بیماریهای ویروسی و عفونی باشد پاسخ سریع به بحران بسیار مهم است. اگر در هواپیما پزشک یا حتی خدمه اطلاع دهد که یک نفر مشکوک به بیماریهای عفونی مانند ابولا، کریمه سرخک یا هر بیماری مسری شناخته شده دیگری مشکوک شود به کاپیتان اطلاع می دهد. کاپیتان به فرودگاه برای پارکینگ در فضای بازتر و بیشتری اعلام نیاز می کند سرانجام هواپیما در موقعیتی کاملا منفک فرود می آید و اجازه پیاده شدن به هیچ مسافری را نمی دهند . بلافاصله پزشک کشیک با پوشش ویژه فرد مشکوک را در قرنطینه قرار داده و به بیمارستان مخصوص در شهر منتقل می شود.

همچنین اسم و مشخصات تمام افرادی که به نوعی با فرد مشکوک در تماس بوده اند ثبت می شود آنها حتی به کشور مبدا و مقصد مسافر مشکوک نیز بیماری او را اطلاع می دهند. در مورد سایر حوادث از جمله سقوط هواپیما، خروج از باند، آتش سوزی و .. نیز فرودگاه فرانکفورت پاسخ فوری مناسب را طراحی کرده است.

طرح واکنش سریع در برج خلیفه امارات

اماکن و سازه های مختلف دیگری را در این زمینه می توان مثال زد. آسمانخراشها از جمله سازه هایی هستند که در خصوص واکنش سریع به بحران نیازمند برنامه دقیق می باشند. هنگامی که صحبت از آسمان خراشها به میان می آید. دوبی چیزی بیش از سهم خود را دارد. در لیست بناهای بلندمرتبه جهان برج خلیفه قرار دارد که آسمان کویر دوبی را سوراخ کرده تا به جایگاه بلندترین سازه جهان دست یابد. برج خلیفه امارات به عنوان بلندترین برج جهان و یکی از 6 برج جهان بیش از صد طبقه دارند در سال 2010 تکمیل شد و دارای یک برنامه فعال پاسخ سریع به بحران می باشد. برج خلیفه با ارتفاع 828 متر یک طراحی خلاقانه برای نجات ساکنان در مواقع بحران دارد. گروه RJA مسئول تدوین دستورالعمل ایمنی و آتش سوزی برج بوده است. در ساخت این برج 242هزار متر مکعب بتن آرمه و 46 هزار تن فولاد مسلح به کار رفته است اما این شکوه و هیبت یک سوال را نیز به همراه دارد و آن سوال این است که آیا این سازه از امنیت کافی برخوردار است؟ علاوه بر استحکامات فنی و مهندسی از جمله هسته سه باله بتونی در مرکز برج در ارتباط با پاسخ سریع نیز تدابیر لازم در این برج دیده شده است. به عنوان مثال در خصوص زلزله علاوه بر اینکه برج فراتر از مقررات ساختمانهای بلند تا 7 ریشتر زلزله مقاومت لازم را دارد اما یک سیستم از سنسورهای حرکتی در سراسر سازه به منظور شناسایی و گزارش حرکات ساختاری غیر معمول طراحی شده است. حتی یک سیستم هشدار آنلاین در برج وجود دارد که به دیگر ساختمانهای واقع در محوطه و محدوده برج نیز اعلام خطر می کند. در طراحی و ساخت راه پله های برج با عبرت گرفتن از فروریختن برجهای دوقلو، از بتونهای نسوز استفاده شده است. همچنین در هر 25 طبقه یک منطقه ویژه پناهندگی یا اتاق مقاوم در برابر آتش تعبیه شده است که می تواند دو ساعت در برابر آتش مقاومت کند که دارای تهویه مطبوع و امکان ورود دود به آن نیست. در مورد آتش سوزی علاوه بر هشدارهای آتش نشانی، سیستم های پیشرفته آبپاش و سیستمهای تخلیه دود ساختمان به 38 آسانسور نسوز ویژه تخلیه شرایط اضطرار مجهز است. به عنوان یک اقدام ایمنی یک تیم متخصص و متبحر مدیریت بحران بصورت 24 ساعته و هفت روز هفته در برج مستقر هستند. 57دستگاه آسانسور با سرعت 10متر بر ثانیه و 8 پله برقی که در درون یک هسته بتونی قرار دارند در مواقع بحران می توانند کار تخلیه برج را انجام دهند.

طرح پاسخ اضطراری دانشگاه ویکتوریا

دانشگاهها نیز به عنوان یکی از مراکز با اهمیت دارای چنین طرح و برنامه هایی می باشند. طرح پاسخ اضطراری دانشگاه ویکتوریا در این زمینه مثال جالبی است. در این طرح حادثه ها در سطوح مختلف تقسیمبندی و شناسایی شده اند در گام اول که قبل از وقوع حادثه است تمامی جامعه دانشگاهی باید با مشخصات و مختصات مخاطرات آشنا باشند. اطلاعات مربوط به مخاطرات و عملی که در شرایط حادثه باید انجام شود هم در وبسایت دانشگاه قرار دارد و هم بصورت پوستر در جای جای دانشگاه وجود دارد. این پوسترها به وضوح نشان داده که در زمان وقوع حوادث مختلف مانند آتش سوزی، نشت گاز، زلزله، سیل، اتصال و قطع برق، مواد سمی، خشونت، اشخاص و اعمال عجیب و غریب باید چه کار کرد. همچنین مسیرهای تخلیه اضطراری بصورت نقشه در راهروهای کلیه ساختمانهای دانشگاه نصب گردیده است. نقاط تجمع اضطراری در محوطه کاملا مشخص است. ماموران هماهنگی اضطراری با جلیقه های نارنجی و کاملا مشخص در هر ساختمان وجود دارند که افراد را به سمت نقاط امن راهنمایی می کنند. طبق این طرح در زمان وقوع حادثه در دانشگاه سیستمهای هشدار بلافاصله فعال می شوند. علاوه بر زنگهای هشدار حساس به دود و صدا تعبیه شده در ساختمانها، به گوشی همراه ساکنان همزمان زنگ و پیام فرستاده می شود و یا از طریق یک شبکه اجتماعی مانند توئیتر اطلاعرسانی می شود. این سیستم همچنین دوبار در سال به صورت مانور و آزمایشی در دانشگاه امتحان می شود.

طرح پاسخ اضطراری به فاجعه در بندر آنتورپ بلژیک

بنادر نیز از نقاط مهم و استراتژیک به شمار می رود که هم آبستن حوادث و خطرات هستند و هم حوادث آنها می تواند خسارت بار و فاجعه آفرین باشد. به همین دلیل این اماکن نیز در تلاش برای ارتقاء ایمنی خود و بهبود اقدامات در زمان حادثه هستند. یکی از بنادر قابل ذکر در این زمینه بندر آنتورپ بلژیک است. آنتورپ دومین بندر بزرگ اروپا، هفتمین بندر بزرگ جهان مرکز اصلی ترابری مواد پتروشیمی اروپا با بیش از 13هزار هکتار وسعت، جابجایی 180 میلیون تن کالا و بارگیری 16هزار کشتی دارای 680 هزار متر مکعب سیلو و انبار می باشد که دارای طرح پاسخ اضطراری به فاجعه است. در قالب این طرح و در بخش پیشگیری خطوط اتصال به طور مرتب بررسی می شوند. خطوط بکسل اضطراری که برای استفاده فوری به کار می رود کاملا آماده هستند تجهیزات آتش نشانی مرتبا کنترل می شوند. ژنراتور دیزل پشتیبان به طور هفتگی بررسی و راه اندازی می شود لوله ها و مخازن جهت جلوگیری از نشت کنترل می شوند. روشنایی کافی ساحل بررسی می شود و تعمیر نگهداری و تنظیم کشتی ها بخوبی انجام می شود و گریس ماشینها در فواصل منظم بررسی می شود. دپارتمان آتش نشانی از طریق جاده های مخصوص خود به پایانه های کانتینرها، انبارهای ذخیره کالا دسترسی ویژه دارد. جاده های خدمات اورژانس همیشه از برف یخ یا هر مانع دیگری پاک می شوند و به همین نحو اقدامات تامینی مختلفی توسط مقامات بندر و کارکنان و بخشهای مختلف اداره بندر انجام می شود. اینها فقط ذکر نمونه هایی از اقدامات واکنش فوری به بحران است. امروزه اکثر شهرها ساختمانها مراکز و اماکن در جستجوی راه حلهای پیشرفته تر برای واکنش به بحرانهای فزاینده هستند. سازمانهای بین المللی نظیر سازمان بهداشت جهانی نیز چارچوبهای مدیریت اضطراری را مدام به روز رسانی و انتشار می دهند تا در دسترس کشورهای مختلف بخصوص کشورهای کمتر توسعه یافته که در معرض مخاطرات بیشتر قرار دارند، قرار بگیرد.