لزوم توجه به اقتضائات بحران‌های شهری انسانی در ساختن شهرهای پایدار و تاب‏‌آور

بهانه این نوشتار، نزدیک شدن به روز 31 اکتبر است که در تقویم رویدادهای علمیِ جهانی، از آن به عنوان «روز جهانی شهرها»[1] یاد می­شود. هدف از این نام­گذاری، گسترش گفتمان مشترک در تحقق توسعه پایدار شهری، به واسطه همکاری­های بین­المللی و تعاملات جامعه علمی است که موضوع عام آن «شهر بهتر، زندگی بهتر»[2] است. به همین منظور، همه ساله ذیل موضوع عمومی، موضوعی خاص که بیانگر اقدامات و تدابیر موفق در مسیر شهری شدن است و یا انعکاس دهنده چالش­ها و تعارضات پیش­روی آن است، انتخاب می­شود و به عنوان شعار اصلی مورد توجه و هم­افزایی صاحب­نظران و اندیشمندان قرار می­گیرد.

موضوع روز جهانی شهرها در سال 2018 «ساختن شهرهای پایدار و تاب­آور»[3] است که با توجه به افزایش روزافزون جمعیت شهری، به تبیین ابعاد مهم چالش­های جمعیتی، زیستی، اقتصادی، اجتماعی و فضایی خواهد پرداخت و چشم­انداز پیش­روی شهرهای تاب­آور را ترسیم خواهد نمود. در بیانی اجمالی و ساده، اجتماع تاب­آور، جامعه­اي است که توانایی تحمل شوك­ها و ضربه­‌هاي یک خطر، توانایی یا ظرفیت برگشت به حالت عادي، در حین و پس از سانحه و همچنین امکان و فرصت تغییر و سازگاري پس از سوانح را دارد.[4] در همین راستا، روز جهانی شهرها در سال 2018 در پی تحلیل پنج حوزه عمده تاثیرگذار در راستای تاب آوری شهری است که عبارتند از:

·     اقدامات در حوزه اقلیم: تاکید بر حوزه اقلیم در شهرها نشان دهنده آنست که توسعه شهری پایدار و تاب‌آور، نمی­تواند بدون کاهش اثرات تغییرات اقلیمی و یا سازگاری با آنها و انطباق اقدامات، تحقق یابد.

·     ارتقاء سکونتگاه های غیررسمی: شهرهای برنامه‌ریزی نشده، نسبت به تنش‌ها آسیب‌پذیرترند. اگر شهرهایی که به سرعت در حال رشد هستند، بخواهند به همان اندازه پاسخگوی چارچوب پایداری در کاهش خطرات باشند، به ابزارهای جامع برای کمک به برنامه­ریزان به منظور اولویت‌بندی سرمایه­گذاری نیاز دارند.

·     تاب آوری اقتصادی و اجتماعی: تاب‌آوری شهری باید به دنبال بهبود شرایط زندگی برای افراد، به ویژه افراد آسیب­پذیر باشد. افراد کم­درآمد اغلب در معرض خطرات هستند و در صورت وقوع بحران، سهم بیشتری از دارایی خود را از دست می دهند، پشتوانه امن محدودی دارند و حمایت کمتری از سازمان‌ها دریافت می کنند.

·     حکمروایی و تمرکززدایی: تجزیه و تحلیل تمرکززدایی به لحاظ مسئولیت‌های دولت محلی، برنامه­ریزی و ظرفیت مالی، برای ایجاد تاب‌آوری شهری بسیار مهم است. دولت‌های محلی نقش ویژه‌ای در تاب‌آوری شهرها ایفا می کنند؛ چراکه مسئول فرآیندهای مربوط به عملکرد شهر و همچنین اولین پاسخ‌گو در هر شرایط بحرانی هستند و باید همکاری مناسب در سطح ملی و محلی برای ایجاد تاب‌آوری در زمان بحران داشته باشند.

·     بحران های شهری انسانی: تاب‌آوری نیز در مرکز ارتباطات انسانی- توسعه قرار دارد و غالباً دستورکارهای متفاوت را به یکدیگر مرتبط می کند. ایجاد تاب‌آوری، توانایی کاهش خطرات را از طریق افزایش ظرفیت­ها و کاهش آسیب­پذیری‌ها برای کاهش شکنندگی و کاهش تأثیرات دارد و در نتیجه، پاسخی مؤثر و پیش بینی شده فراهم می آورد.

باید در نظر داشت هر چند تمام حوزه­‌های موثر در تاب­آوری باید مورد توجه مباحث پدافند غیرعامل باشد، اما حوزه اخیر، یعنی بحران‌­های شهری انسانی در مسیر ساختن شهرهای پایدار و تاب‌­آور، بصورت صریح­تر و شفاف­تر می­تواند به چارچوب مباحث دفاع غیرعامل بپردازد. در حوزه بحران­های شهری، به افزایش ظرفیت­ها و کاهش آسیب­پذیری­ها و به تبع آن کاهش تاثیرات و پیامدهای حوادث و بحران­های مختلف به منظور ارائه پاسخ­های کارآمد و اتخاذ تمهیدات و تدابیر لازم پرداخته می­شود.

بطور حتم بخشی از دایره بحران­ها، متوجه تهدیدات انسان­ساخت خواهد بود و بدین لحاظ، فرصت مغتنمی است که جایگاه و مبانی مباحث دفاع غیرعامل در محدوده بحران­های شهری و شاکله بحث شهر تاب­آور تبیین و ترسیم گردد. هر چند با مرور اسناد و ادبیات بین­المللی، به وضوح می­توان دریافت که عمده تحلیل­ها، گزارشات و راهبردهای ارائه شده بر تهدیدات و بلایای طبیعی متمرکز است، اما با این حال، مستندات موجود و قابل بهره­برداری در پدافند غیرعامل، خصوصا استراتژی­های بین­المللی ارائه شده از سوی سازمان ملل متحد در کاهش پیامدها و آسیب­پذیری­ها در مواجهه با بلایا، بیانگر توجه به اصول ده­گانه ذیل در تاب­آورسازی شهرها در برابر بحران­ها و بلایا و نهادینه­سازی آنهاست:[5]

1.      ایجاد چارچوب سازمانی و اداري

2.      تامین مالی و منابع

3.      ارزیابی خطرات چندگانه (خطري را که شما را تهدید می­کند بشناسید)

4.      حفاظت از زیرساخت­ها، ارتقاء و تاب­آوري

5.      محافظت از امکانات و خدمات ضروری (آموزش و پرورش و بهداشت و درمان)

6.       تدوین مقررات و استفاده از برنامه­ریزي

7.      آموزش، تعلیم و تربیت و آگاهی عمومی

8.      حفاظت از محیط زیست و تقویت زیست بوم

9.      طرح­هاي آماده­سازي موثر، سیستم­هاي هشدار دهنده و واکنش سریع

10.  بازیابی و بازسازي جوامع

در رویکردها و تعاریف گوناگون جاری، اسناد منشر شده و ملاحظات دفاع غیرعامل، شهر تاب­آور با تعقیب سه ویژگی مقاومت، انطباق­پذیری و فراگیری، فرایند تاب­آوری شهری را در یکپارچگی، پاسخگویی و تغییر محقق خواهد نمود. نهایتا و با عنایت به اصول ده­گانه یاد شده می­توان چنین گفت که شهر تاب­آور، شهري است که: در آن بلایا و تهدیدات مختلف به کمترین میزان رسیده است؛ داراي مدیریت محلی فراگیر، درستکار و پاسخگو است که به شهرنشینی پایدار می­اندیشد؛ به مردم اختیار و قدرت لازم جهت شرکت در تصمیم­گیري و برنامه­ریزي شهر خود در کنار مقامات محلی داده می­شود؛ تدابیري براي پیش­بینی و کاهش اثر بلایا، نظارت سریع، حفظ زیرساخت­ها و دارایی­ها اتخاذ نموده است؛ پس از بحران­ها، توانایی مقابله و بازیابی سریع و بازگرداندن سریع خدمات اساسی و از سرگیري فعالیت­ها را دارد.

دکتر جابر دانش- مشاور امور شهری سازمان پدافند غیرعامل کشور