بیابان‌زایی بیخ گوش استان‌های شمالی؛ برنامه‌ای برای مقابله نداریم

 به گزارش پایداری ملی، هم‌اکنون خطر بزرگی به نام بیابان‌زایی، حاصلخیزی بسیاری از اراضی کشور را نشانه گرفته است. مطابق آمار منتشره یک‌سوم زمین‌های جهان در معرض مواجهه با خشک‌سالی‌اند و ۳۵ میلیون نفر در خطر گرسنگی و قحطی حاصل از بیابان‌زایی قرار دارند.

خردادماه سال گذشته رئیس سازمان جنگل‌ها مراتع و آبخیزداری کشور در نشست خبری به مناسب روز جهانی مقابله با بیابان‌زایی آماری از این پدیده جهانی ارائه کرده و گفته بود که بر اساس آمارهای کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی حدود یک‌ششم جمعیت جهان، سه‌چهارم اراضی خشک جهان، یک‌سوم خشکی‌های روی جهان در معرض بیابانی شدن قرار دارند. خداکرم جلالی۱۱۰ کشور دنیا را درگیر پدیده بیابان‌زایی دانسته و اعلام کرده بود که در ایران نیز بیش از ۲۰ درصد مساحت کشور تحت تأثیر بیابان‌زایی قرار دارد و سرانه بیابان در کشور ما چهار هزار و ۳۰۰ مترمربع است اما سرانه بیابان در جهان دو هزار مترمربع است.

قرار گرفتن گلستان در نوار سبز شمالی و وجود جنگل‌های هیرکانی باور این‌که گلستان هم در معرض بیابان‌زایی قرار دارد را سخت کرده است اما مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان می‌گوید: گلستان دارای تنوع اقلیمی از نیمه مرطوب معتدل تا نیمه‌خشک است و هم‌اکنون ۳۰۰ هزار هکتار از اراضی استان در معرض بیابانی شدن است.

 ابوطالب قزل سفلو با اشاره به این‌که از یک‌میلیون و ۳۹۷ هزار و ۲۴۴ هکتار از اراضی تحت پوشش اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان۳۰۰ هزار هکتار در معرض بیابانی شدن قرار دارند، گفت: این مناطق گرم و خشک، بیشتر در شمال استان واقع‌شده‌اند.

وی به جزییات بیشتر این مناطق هم اشاره و بیان کرد: این اراضی که بیابانی شدن و شوری آن‌ها را تهدید می‌کند در حوزه شهرستان‌های گُمیشان، آق قلا، گنبدکاووس، مراوه تپه و قسمتی هم در شهرستان آزادشهر قرار دارد.

پدیده خزنده بیابان‌زایی قسمت‌های جلگه‌ای استان را تهدید می‌کند

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان ادامه داد: همچنین بیشتر قسمت‌های جلگه‌ای و اراضی پست گلستان به علت مجاورت با صحرای قره قوم ترکمنستان، در معرض پدیده خزنده بیابان‌زایی قرار دارند.

وی با بیان این‌که پدیده بیابان‌زایی به‌شدت شمال استان را تهدید می‌کند به دلایل آن‌هم اشاره و تصریح کرد: مداخلات انسانی و وضعیت منطقه دو عامل اصلی بیابان‌زایی در شمال استان است.

قزل سفلو آب‌وهوای گرم و خشک، مجاورت با بیابان قره قوم ترکمنستان، تکرار خشک‌سالی و تغییر کاربری اراضی را عامل پدیده بیابان‌زایی در مراتع قشلاقی استان گلستان دانست و اضافه کرد: مطالعاتی که تاکنون در استان گلستان در رابطه با پدیده بیابان‌زایی انجام‌شده نشان می‌دهد که به‌طورکلی سه عامل عمده در ظهور این پدیده نقش داشته که دو عامل نخست طبیعی (اقلیم، ژئومرفولوژی) و عامل سوم، انسانی است.

وی به تشریح بیشتر این موضوع پرداخت و گفت: بخشی از حوضه اترک و گرگانرود دارای اقلیم خشک و نیمه‌خشک است و تکرار خشک‌سالی در این مناطق باعث تشدید پدیده بیابان‌زایی می‌شود.

به گفته قزل سفلو عوامل ژئومورفولوژی به‌ویژه زیر عامل‌های فیزیوگرافی و زمین‌شناسی در بیابانی شدن بخش‌های شمالی و شمال غربی استان گلستان نقش مهمی دارد.

سه عامل عمده در ظهور پدیده بیابان‌زایی در گلستان نقش داشته‌ که دو عامل نخست طبیعی (اقلیم، ژئومرفولوژی) و عامل سوم انسانی است

وی ادامه داد: در برخی مناطق بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی شور، واقع‌شدن در انتهای دشت سیلابی وسیع که به محل تجمع هرزآب‌های حوزه‌های بالادست تبدیل‌شده و زهکشی ضعیف پدیده بیابان‌زایی را تشدید کرده است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان به چالش‌های مدیریتی مناطق بیابانی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان اشاره کرد و افزود: با توجه به این‌که محدوده مناطق مستعد بیابان‌زایی منطبق با محدوده جغرافیایی مراتع قشلاقی شمال استان گلستان است درواقع چالش‌های مدیریتی این مناطق (مراتع قشلاقی) به‌نوعی همان چالش‌های مدیریتی مناطق بیابانی استان گلستان است.

وی ادامه داد: بهره‌برداری سنتی و معیشتی از مراتع، جمعیت انسانی و دامی مازاد متکی به مرتع، کوچک بودن اندازه واحدهای بهره‌برداری از مرتع، وجود بهره‌برداران خرده‌پا در مراتع، ناهماهنگی بین دامداران جهت اجرای طرح‌های مرتع‌داری، رعایت نکردن پتانسیل و قابلیت اراضی به‌ویژه زراعت در زمین‌های کم‌بازده و رعایت نکردن اصول زراعت در مناطق خشک، عدم وجود مراتع ییلاقی برای دامداران ترکمن و بهره‌برداری طولانی‌مدت آن‌ها از مراتع قشلاقی از مهم‌ترین چالش‌های این حوزه است.

مطالعه ۱۴۵۰۰۰ هکتار از مناطق بیابانی استان

قزل سفلو از مطالعات مدیریت مناطق بیابانی در سطح ۱۴۵ هزار هکتار خبر داد و بیان کرد: احداث هلالی آبگیر در ۸۰۰ هکتار از اراضی شهرستان‌های گنبد، مراوه‌تپه و آق‌قلا، بوته‌کاری در دو هزار و ۱۰۰ هکتار از سطح شهرستان‌های گنبد، مراوه‌تپه و آق‌قلا، تولید یک‌میلیون و ۵۰۰ هزار اصله انواع گونه‌های مرتعی و بیابانی (انواع آتریپلکس، قره داغ، قیچ و آگروپایرون النگاتوم) از اقداماتی است که برای کاهش روند بیابان‌زایی در استان انجام می‌شود.

وی به دیگر اقدامات انجام‌شده در این حوزه هم اشاره و بیان کرد: تبدیل دیم‌زارهای کم بازده در مستثنیات اشخاص در سطح ۱۵۰ هکتار، احیاء ۳۵ هکتار از اراضی خلع ید شده و مشارکت مجریان طرح‌های مرتع‌داری در سطح ۲۰ هکتار از دیگر اقدامات انجام شده در این حوزه است.

قزل سفلو به برگزاری دوره‌های آموزشی برای جلوگیری از پدیده بیابان‌زایی در استان اشاره و خاطرنشان کرد: تاکنون حدود ۱۰ هزار نفر ساعت دوره آموزشی اجرای طرح مقابله با بیابان‌زایی برای افراد بومی این مناطق (مناطق شمالی استان) برگزار شده است.

هرچند قزل سفلو به برنامه‌های کلی استان برای مقابله با پدیده بیابان‌زایی اشاره کرد اما معاون فنی و آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان جزییات بیشتر این موضوع را تشریح کرد و گفت: سازمان ملل متحد به‌منظور کمک به کشورهای درحال‌توسعه و کاهش پیشروی بیابان چندین برنامه مشترک اجرا می‌کند که با در نظر گرفتن ابعاد اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیستی، منافع اقتصادی و محیط زیستی قابل‌توجهی را به همراه دارد.

اجرای پروژه ترسیب کربن در ۲۴ روستا

عبدالرحیم لطفی از اجرای پروژه «مدیریت مشارکتی منابع طبیعی و توسعه پایدار روستایی» یا همان ترسیب کربن به‌عنوان یکی از پروژه‌های بیابان‌زدایی در سطح کشور نام برد و افزود: در استان گلستان پروژه ترسیب کربن در حوزه تیل‌آباد آزادشهر از سال ۱۳۹۳ در ۶ روستا و در حوزه اوغان گالیکش از سال ۱۳۹۶ در ۱۸ روستا در حال اجرا است.

مدیر اجرایی پروژه بین‌المللی ترسیب کربن تصریح کرد: برنامه‌های پروژه ترسیب کربن در چهار بخش سازمان‌دهی جوامع محلی و تشکیل صندوق‌های اعتباری خرد، اقدامات بیولوژیک، برنامه‌ها و اقدامات خدمات توسعه‌ای و برنامه‌های آموزشی و افزایش مهارت و دانش جوامع محلی در حال انجام است.

وی با تأکید بر اقدامات بیولوژیک در اجرای پروژه ترسیب کربن، ادامه داد: فعالیت‌های احیاء و توسعه فضای سبز با هدف افزایش پوشش‌گیاهی، جلوگیری از فرسایش به‌خصوص در اراضی شیب‌دار و حفظ خاک و مقابله با بیابان‌زایی، بهبود معیشت مردم با ایجاد اشتغال و ارتقای درآمد و افزایش مشارکت مردم انجام می‌شود.

لطفی از نهال‌کاری در بیش از  ۵۱۰ هکتار و ۱۳۰ هکتار جنگل‌کاری در روستاهای هدف پروژه ترسیب کربن، ترویج کشت گیاهان دارویی در سطحی معادل ۲۰ هکتار با گونه‌های آویشن و گل‌گاوزبان، تولید و کشت ۹۵ هزار اصله نهال گلدانی مرتعی و کاشت آن در مساحت ۱۶۰هکتار، اصلاح و احیاء مراتع، کودپاشی حدود ۸۰۰ هکتار خبر داد و اضافه کرد: اصلاح و احیای مراتع، کپه‌کاری، بذرکاری حدود ۳۰۰هکتار، توزیع ۱۰تن بذر یونجه و کاشت آن در سطحی معادل ۴۰۰هکتار، توزیع بیش از ۵۳ هزار اصله نهال گل محمدی در سال‌های ۹۴ و ۹۵ و خرید،توزیع و کشت  ۳۷ هزار اصله نهال گل محمدی در سال ۹۶ از دیگر اقدامات انجام‌شده در این پروژه است.

به گفته لطفی در بخش سازمان‌دهی جوامع محلی و تشکیل صندوق‌های اعتباری خرد روستایی با توجه به این‌که مهم‌ترین راهکار برای تحقق مشارکت مردم، بسیج جامعه محلی و سازمان‌دهی آن‌ها در گروه‌های کوچک‌تر است هم‌اکنون در ۶ روستای هدف ۱۴۷ گروه متشکل از هزار و ۱۰۴ خانوار تشکیل‌شده است.

از محل پس‌انداز مردم، پروژه‌های اجرایی و کمک‌های سازمان ملل تاکنون ۷۱۲ فقره وام خوداشتغالی در راستای تولید در زمینه‌های درختکاری، کشت زعفران و گیاهان دارویی، پرورش قارچ، پرواربندی گوسفند، مغازه‌داری، مشاغل خانگی، گاوداری، خیاطی، گل‌سازی، خرید علوفه دام، زنبورداری، دستگاه گلاب‌گیری و ... پرداخت شده است.

مدل‌های اقلیمی وضعیت بسیار نگران کننده‌ را پیش‌بینی می‌کنند

لطفی هرچند جزییات بیشتری از برنامه‌های گلستان برای مقابله با پدیده بیابان‌زایی ارائه کرد اما رئیس پژوهشکده محیط‌های خشک کشور معتقد است وضعیت مناسبی در این حوزه پیش روی کشور و استان گلستان نیست.

عباس قزلسفلو اظهار کرد: بیابان‌زایی یک پدیده جهانی است و مختص کشور ما و استان گلستان نیست و متاسفانه عرض جغرافیایی که ما در آن زندگی می‌کنیم تأثیرات زیادی از این پدیده جهانی گرفته که کاهش منابع آب و تغییر الگوی بارش‌ها نتیجه آن است.

به رغم تمام هشدارها، نگرانی‌ها و دلواپسی‌هایی موجود که مسئولان هم به آن واقف هستند متاسفانه هیچ برنامه مشخصی برای مقابله با بیابان‌زایی در کشور نداریم

وی افزود: بعد از عصر صنعتی شدن و گسترش گازهای گلخانه‌ای، با تغییر اقلیم مواجه شده‌ایم و این موضوع تأثیرات بسیاری بر زیست کره داشته است که یکی از این اثرات گسترش پدیده بیابانی شدن است.

رئیس پژوهشکده محیط‌های خشک کشور ادامه داد: متاسفانه الگوهای مختلف پیش‌بینی اثرات اقلیم در قرن ۲۱ و مدل‌های اقلیمی مختلف ارائه شده همه وضعیت بسیار نگران کننده‌ای را برای قرن پیش رو پیش‌بینی می‌کنند و باید برای حل آن فکر اساسی کرد.

وی با اشاره به این‌که بهره‌برداری نامناسب از آب، خاک و منابع طبیعی که مستقیم به مدیریت ما باز می‌گردد در تشدید پدیده بیابان‌زایی نقش مهمی داشته است و تشدید پدیده بیابانی شدن را باید در آن جستجو کرد، اضافه کرد: ما در کشوری زندگی می‌کنیم که در دهه‌های گذشته مدل‌هایی از توسعه را دنبال کرده‌ایم که کمتر به ارزش‌های زیستی و اکولوژیکی توجه داشته ‌است.

نگران بیابانی شدن نیستیم

وی با بیان این‌که متأسفانه ما هم‌اکنون هم نگران بیابانی شدن کشور نیستیم، گفت: بهره‌برداری نامناسب از آب‌های زیرزمینی، خشک شدن سفره‌ها، افت دینامیک چاه‌ها، از بین بردن تالاب‌ها، مراتع و جنگل‌ها و نداشتن برنامه مدون در بهره‌برداری از آب‌وخاک پدیده بیابان‌زایی در کشور را تشدید کرده است.

قزلسفلو با اشاره به این‌که اخبار و پیش‌بینی‌ها گویای این موضوع است که شرایط خوبی پیش رو نداریم، بیان کرد: به‌رغم تمام هشدارها، نگرانی‌ها و دلواپسی‌هایی موجود که مسئولان هم به آن واقف هستند متأسفانه هیچ برنامه مشخصی در این حوزه نداریم.

وی متذکر شد: در کنار بی‌برنامگی‌ها، نداشتن آمار دقیق از این پدیده و انجام نشدن فعالیت عمیق در این حوزه ما را بیشتر نگران می‌کند چراکه با آمار و اطلاعات ناقص نمی‌توانیم راه‌حل مناسبی برای این موضوع ارائه کنیم.

رئیس پژوهشکده محیط‌های خشک کشور از چالش تخصیص نیافتن اعتبار به‌عنوان معضل اصلی در مقابله با بیابان‌زایی در کشور نام برد و گفت: یکی از مشکل‌های بزرگ در این حوزه که نمی‌توانیم با پدیده بیابان‌زایی مقابله کنیم و این موضوع برای ما لاینحل به نظر می‌رسد این است که ما نگاه بخشی داریم.

بیابانی شدن نتیجه بسیاری از رفتارها و سیاست‌گذاری‌هاست

وی تأکید کرد: باید بپذیریم مفاهیم چندبعدی است و راه‌حل‌های آن‌هم چند بُعدی است و فرایند بیابانی شدن نتیجه اثر بسیاری از رفتارها و سیاست‌گذاری‌های سایر دستگاه‌هاست و نمی‌توانیم مقابله با آن (پدیده بیابان‌زایی) را فقط بر دوش منابع طبیعی بگذاریم.

به گفته وی باید از روش‌ها و سیاست‌گذاری‌های بخشی نگر در حوزه مقابله با پدیده بیابان‌زایی عبور کرده و به سیاست‌های کلی‌نگر و جامع که همه دستگاه‌های اجرایی مسئول در این حوزه در آن دخیل باشند برسیم.

قزلسفلو با تأکید بر این‌که رسیدن به روش مناسب در این حوزه تنها به دولت بازنمی‌گردد، بیان کرد: باید دستگاه‌های دولتی، غیردولتی، سمن‌ها و ... پای‌کار بیایند و فرهنگ حفاظت از منابع طبیعی و ارزش‌های زیست‌محیطی از سن پایین آموزش داده شود و مسئولان هم به تخصیص اعتبار به این حوزه اهتمام ویژه‌ای داشته باشند.

وی با بیان این‌که اگر مردم بخواهند با این موضوع مقابله کنند اما مسئولان نخواهند موضوع حل نمی‌شود، متذکر شد: همه مسئولان در مقام عمل و نه شعار باید برای مقابله با پدیده بیابان‌زایی در کشور بسیج شوند.

وی افزود: وقتی آمار دقیقی از این پدیده نداریم و در جمع‌آوری داده‌های اولیه در این حوزه ضعف داریم نمی‌توانیم برای حل این معضل تصمیم درستی بگیریم.

رئیس پژوهشکده محیط‌های خشک کشور از سوء مدیریت منابع آب به‌عنوان علت اصلی تشدید پدیده بیابان‌زایی و وضعیت حاد و بحرانی در این حوزه یاد کرد و گفت: شرایط کشور و استان گلستان در این حوزه شکننده است و رفتار مردم و مسئولان نشان نمی‌دهد که به این موضوع اهتمام ویژه‌ای داریم.

وی خاطرنشان کرد: وضعیت کشور در تشدید پدیده بیابان‌زایی بحرانی است و ما هشدارهای لازم را داده‌ایم اما هنوز حساسیت زیادی از سوی مسئولان و مردم در این حوزه نمی‌بینیم و بازهم تأکید می‌کنم باید رویکردها و روش‌ها در مقابله با پدیده بیابان‌زایی در کشور تغییر کند.

 هرچند مطابق آمار منتشره ۲۰ درصد از مساحت کشور تحت تأثیر بیابان‌زایی است و سرانه بیابان ایران دو برابر سرانه جهانی است اما به گفته پژوهشگران و محققان ما هنوز آمار دقیق از اراضی که پدیده بیابان‌زایی آن‌ها را تهدید می‌کند نداریم و برنامه‌ریزی مدونی انجام‌نشده و همچنان با چالش بودجه‌ای برای مقابله به این پدیده جهانی مواجه هستیم.